«ۇرەيلى قازاقتار»
قازىرگى تاڭدا ەلىمىز شەكاراسىنان تىس جەردە 5 ملن قانداسىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە 1 ميلليوننان استام قازاق كورشى رەسەي تەرريتورياسىندا. وسىلاردىڭ ءبىر پاراسى – رەسەي فەدەراسياسى التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋست-كان اۋدانى (كان-ووزى) شارعى اۋىلىنىڭ قازاقتارى. شارعى ەلدى مەكەنىنىڭ ورىسشا اتاۋى – چەرنىي انۋي.
بۇل ولكەدە قازاقتار قالاي پايدا بولدى؟ ارينە، بۇل سۇراق ءبىزدى دە قىزىقتىرماي قويمادى. وتكەن كۇزدە شارعىلىق قانداستارعا ارنايى ات باسىن بۇردىق. باردىق، كوردىك، تاعدىر-تاريحىنا نازار اۋداردىق...
شارعى قازاقتارى تۋرالى كولەمدى زەرتتەۋ جاساعان عالىم رەسەي عىلىم اكادەمياسى فيلولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ەتنوگرافيا سەكتورىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ي.وكتيابرسكايا حانىم. وسى كىسىنىڭ 2005 جىلى نوۆوسىبىردە جارىق كورگەن «كرەششەنىە كازاحي التايا. كونفەسسيونالنىي فاكتور ۆ ەتنيچەسكيي يستوريي ءحىح-حح ۆەكوۆ» اتتى ەڭبەگىندە انۋي وزەنىنىڭ بويىنداعى شارعى جەرىنە قازاقتار حVءىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ياعني 1760-70 جىلدارى قونىستانعانى جايلى ايتىلىپتى. سول سياقتى، 1990-شى جىلداردىڭ سوڭىندا رەسەي عىلىم اكادەمياسى ءسىبىر بولىمشەسى فيلولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىعان جاس عالىم تيمۋر كوزەريەۆتىڭ 1997 جىلى «شالقار» گازەتىندە جارىق كورگەن «تۇراتى قازاقتارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى بار. وسىنداعى دەرەكتە – شارعى وڭىرىنە قازاقتار قونىستانعانىنا 250 جىلدان استى دەلىنگەن.
جوعارىداعى قۇجاتتار شارعى قازاقتارىنىڭ قونىستانۋ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتقانىن كورسەتسە، جەرگىلىكتى قانداستارىمىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، سوناۋ ەرتە كەزدە ءبىر جىگىت كوڭىلى جاراسقان قىزدى ايتتىرىپ قويعان جەرىنەن الىپ قاشىپ، وسىندا كەلىپ تىعىلعان-مىس. بۇلاردىڭ سوڭىنان ۇلىقتاردان ءجابىر كورگەن نەمەسە بارىمتا-سىرىمتاعا بايلانىستى ەلدەن قاشقان، ءحىح عاسىردىڭ باسىندا پاتشا ۇكىمىنە قارسى كەلىپ جاندارالدىڭ كارىنە ۇشىراعان قازاقتار كەلىپ قوسىلىپ، ۋاقىت وتە كەلە ءبىر قاۋىم ەلگە اينالعان. اكىمشىلىك جاعىنان توم گۋبەرنياسى بييسك ۋەزىنە قاراعان.
بۇل قازاقتار وتە ءبىر شۇرايلى قونىسقا يەلىك ەتكەندىكتەن، ءارى پاتشالىق رەسەي ساياساتىنا قارسىلىق تانىتۋشى ادامدار توبىنان بولعاندىقتان ورىستىڭ بارلاۋشى-ساياحاتشىلارىنىڭ (ف.م.كرايەۆ، گ.و.وسسوۆسكيي، س.پ.زۆياگين، ن.ۆ.توماشكيەۆيچ ت.ب.) نازارىندا بولعان. ويتكەنى، بۇل باتىر قازاقتار ماڭايىنداعى قالماق-حاكاس تەكتەستەردى قويداي ورگىزىپ، قوزىداي جۋساتاتىن بولعان. ءتىپتى، كەيبىر جازبالاردان انۋي بويىندا «ۇرەيلى قازاقتار» ءومىر سۇرەتىنى جايلى دەرەكتى كورۋگە بولادى.
ءقازىردىڭ وزىندە شارعىلىقتاردىڭ بويىنان بايىرعى باتىر اتالارىنىڭ مىنەزىن اڭعارۋعا بولادى. ءبىز جولىقتىرعان ءبىر قاريا بالا كۇنىندەگى حيكايالارىن ايتىپ ەدى، راسىندا ادام تاڭدانارلىق ەرلىككە تولى ەكەن.
شوقىندىرۋ ناۋقانى
تاريح ءۇشىن ايتا كەتكەن ءجون شىعار: پاتشالىق رەسەي ءوز وتارىنداعى حالىقتاردى شوقىندىرۋ ءىسىن قولعا الىپ، 1719 جىلى سەنات بۇراتانالاردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىسقا اينالدىرۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دارەجەدە كۇن تارتىبىنە قويدى. ءسويتىپ، 1731 جىلى سەناتتىڭ قاسىنان «شوقىندىرۋ كەڭسەسى» قۇرىلىپ، 1846 جىلى قازان قالاسىندا رۋحانيات (دۋحوۆنىي) اكادەمياسى اشىلدى. 1861 جىلى اكادەميانىڭ «مۇسىلمانشىلىققا قارسى كۇرەس» كافەدراسى پايدا بولدى. 1864 جىلى 20 جەلتوقسان كۇنى ءسىبىر قازاقتارى اسكەري گۋبەرناتورى تاراپىنان باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا «قازاقتار اراسىنا حريستيان ءدىنىن تاراتۋ جايى» دەيتىن قۇپيا جوسپار ۇسىنىلدى. 1865 جىلى ناۋرىز ايىندا ءى الەكساندر پاتشا قازاقتاردى شوقىندىرۋ ءھام ورىستاندىرۋ قۇجاتىنا قول قويدى. بۇل قۇجات بويىنشا شوقىندىرۋ جانە ورىستاندىرۋ ءىسى اسىقپاي جۇيەلى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس بولدى.
وسى شوقىندىرۋ ارەكەتى ەڭ اۋەلى شارعىدا شالقىپ جاتقان قازاقتاردى شارپىدى. وسى ماقساتتا شوقىندىرۋدىڭ «التاي ميسسياسى» قۇرىلىپ، ورتالىعى رەتىندە بييسك قالاسى تاڭدالدى. ءسويتىپ، 1870 جىلداردان باستاپ شارعىنىڭ قازاقتارىن شوقىندىرۋ ءىسى قارقىندى جۇرگىزىلدى.
حح عاسىر باسىندا حالىقتىڭ كوز-قۇلاعى سانالعان «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى №235 سانىندا توم گۋبەرنياسى، بييسك ۋەزى، شارعى اۋىلىندا تۇراتىن يۆان سەمەنوۆيچ كۋسكوۆ دەگەن قازاقتىڭ (قازاقشا ءاتى-جونى – ساعىندىق تۇياق ۇلى) ماقالاسى جاريالانعان. وندا: «ءبىز 100 ۇيدەن استام قازاق بارمىز. اتا-بابامىز ورىسقا كىرىپتار بولىپ شوقىنىپ كەتتى» دەپ مۇڭىن شاعىپ، بارشا قازاققا حات جولداپتى (مامبەت قويگەلدييەۆ. الاش قوزعالىسى. الماتى، «سانات»، 1995 ج. 76-ب).
جوعارىداعى التاي ميسسياسى نەگىزىندە 1882 جىلى سەمەي وبلىسىندا قازاقتاردى شوقىندىراتىن «قازاق ميسسياسى» قۇرىلىپ، يامىشيەۆكا (تۇزقالا) بەكىنىسىندە جۇمىسىن جۇرگىزگەن. وسى ىسكە شارعىلىق اعايىنداردى تارتقانى بايقالادى. قالاي دەسەك تە، قازاق تاريحىندا العاشقى شوقىنعان باۋىرلارىمىز وسىلار بولعانى انىق.
شارعى قازاقتارىنىڭ ءدىني احۋالىن ۇزاق جىل زەرتتەگەن ي.ۆ.وكتيابرسكايا حانىم مىنا ءبىر قىزىق دەرەكتى كەلتىرەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتار حريستيان ءدىنىنىڭ نەگىزى يكوندارعا ءبىر سىيىنىپ الىپ، ارتىنان قولىن جايىپ وزدەرى بىلەتىن ايات-دۇعالاردى وقىپ، تاڭىردەن قازاقشا مەدەت تىلەيتىن بولعان. وسىعان قاراعاندا مۇنداعى قانداستارىمىز قوس ءدىندى قويىرتپاق قۇلشىلىقتا بولعان ءتارىزدى. جالپى رەسەيلىك شوقىندىرۋ ساياساتىنىڭ ۇستانىمى – جات دىندەگىلەر حريستياندى قابىلداعان جاعدايدا ولاردىڭ ءاتى-جونىن ورىسشالاۋ بولاتىن. بۇل ءۇردىس شارعىدا تولىق جۇزەگە استى دەۋگە بولادى. قازىرگى تاڭنىڭ وزىندە بۇل قانداستىردىڭ قۇجاتتىق ءاتى-جونى نەگىزىنەن ورىسشا.
شارعىلىق قازاقتاردىڭ ءبىرلى-جارىمى بولماسا، تۇگەلدەي شوقىنباعان سىڭايلى. قارسىلىق تانىتقاندار كوپ بولعان. ياعني، شوقىنعىسى كەلمەگەندەر شارعىدان ءتۇپ قوپارىلىپ كوشكەن. ولار تىم ۇزاپ كەتپەي، قوزىكوش جەرگە قوستارىن تىگىپ، جاڭادان تاعى قازاق اۋىلىنىڭ ىرگەسىن قالاعان. ول قازىرگى تۇراتى اۋىلى. وسىندا ولار تىرلىگىن تۇزەپ، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلارىن كۇزەپ، كۇللى توم گۋبەرنياسىن قىمىزبەن قامداپ وتىرعان. توم ارحيۆتەرىندە بۇلاردىڭ قىمىزى جايلى جاقسى مالىمەتتەر ساقتالعان.
قازاق اۆتونومياسىنا ارتىلعان ءۇمىت
رەسەيدەگى پاتشالىق بيلىكتىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، قابىرعاسى قاقىراعان 1917 جىلدارى بۇرىنعى بودان حالىقتار ەركىندىككە ۇمتىلدى. وسىلاردىڭ قاتارىندا قازاق وقىعاندارى دا ەل بولۋدىڭ قامىن كۇيتەپ، 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبوردا جالپى قازاق سەزىن شاقىرادى. جيىنعا سامارقان وبلىسى مەن التاي گۋبەرنياسى (بۇل گۋبەرنيا 1917 جىلى توم گۋب. ءبولىنىپ، جاڭادان قۇرىلعان) اتىنان – 58 وكىل، ءار ءتۇرلى قازاق ۇيىمدارىنان – 8 وكىل، ارنايى شاقىرۋمەن – 15 ادام، بارلىعى – 81 ادام قاتىسقانى جايلى تاريحتان جاقسى بىلەمىز.
وسىنداعى مارتەبەلى جيىندا شارعىلىق وكىلدەر اتىنان ءسوز العان ساعادات شاعيماردانوۆ دەگەن ازامات التاي گۋبەرنياسى بييسك ۋەزىنە قاراستى قازاقتاردى قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا الۋ جايلى ۇسىنىس ايتىپ، ونىسى ءبىراۋىزدان ماقۇلدانعان كورىنەدى.
ءسويتىپ، قازاق اۆتونومياسى قۇرامىنا – بوكەي ورداسى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا، فەرعانا، سامارقان وبلىستارى، امۋداريا، زاكاسپيي وبلىستارىنداعى قازاق ۋەزدەرىمەن قاتار التاي گۋبەرنياسىنداعى شارعىلىق قازاقتار دا كىرگەن.
بۇل دەرەكتەن ءبىز شارعىلىق اعايىنداردىڭ ۇلت ماسەلەسىندە قىراعىلىق تانىتىپ، سوناۋ يتارقاسى قيانداعى التايدان التى مىڭ شاقىرىمدىق جول ورىنبورعا كەلىپ، جيىنعا قاتىسىپ، وزدەرىن ءبۇتىن قازاقتىڭ قۇرامىنان ورىن الۋعا دەگەن تالپىنىسىن اڭعارۋعا بولادى. ءبىراق كەڭەس ۇكىمەتى ورناۋىنا بايلانىستى قازاق اۆتونومياسى جۇمىسىن توقتاتىپ، بۇل ءۇمىت اقتالمادى.
تۇراتىلىق تۇرعىندار
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي شارعىداعى شوقىندىرۋدان قاشقان قازاقتار تۋعانباي جانە ەلەۋىس دەگەن ادامداردىڭ باستاۋىمەن قوزىكوش جەر تۇراتى وزەنىڭ بويىنا كەلىپ قونىستانىپ، بايىرعى اتا كاسىبى جىلقى ساۋداسىمەن اينالىسىپ، قىمىز ءوندىرىسىن جولعا قويعان.
كەڭەس وكىمەتى ورناپ، كولحوزداستىرۋ جۇرگىزىلگەن تۇستا وڭىردەگى ەڭ باي شارۋاشىلىق وسى تۇراتى بولىپتى. بۇلاردىڭ شات-شادىمان ءومىرىن 1937 جىلعى رەپرەسسيا تالقانداپ كەتكەن سىڭايلى. بۇرىندا «بارىمتاشى نەمەسە ۇرەيلى قازاقتار» دەگەن اتى بار اعايىندارىمىزدى قىناداي قىرىققان. وسى جىلدارى تەك تۇراتىدان 61 ادامدى «حالىق جاۋى» دەپ ۇستاعان. وسىلاردان 2 ەر، 1 ايەل ادام عانا ءتىرى كەلىپ، 58ء-ى اتىلعان. قالعان ەركەك كىندىكتىلەردى 1941 جىلى ۇلى وتان سوعىسىنا ايداعان. سوعىسقا تۇراتىدان 74 ادام اتتانىپ، وسىلاردان 4 ادام عانا ەلىنە ورالىپتى.
ءبىر قىزىعى، الاقانداي تۇراتىدان سوعىس جىلدارى 3 كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى شىققان. ولار شوقىندىرۋ شاراسىنا قارسى شىعىپ، ەلدى باستاپ كوشكەن تۋعانباي مەن ەلەۋىستىڭ نەمەرەلەرى – قادىران مەن جانىبەك جانە ۇلتى التاي يۆان شۋكلين.
قادىران تۋعانبايەۆ 1942 جىلى مايدانعا الىنعان. كەڭەس ارمياسىنىڭ 333ء-شى ديۆيزياسى، 1116ء-شى اتقىشتار پولكىندا جاۋىنگەرلىك مىندەتىن اتقارادى. 1943 جىلى كەڭەس ارمياسى دنەپرگە كەلىپ تىرەلەدى. نەمىستەر وزەننىڭ ارعى جاعالاۋىنا وتە كۇشتى قورعانىس شەبىن ورناتىپ، كەڭەس اسكەرىنە قارسى سوققى بەرۋگە كوپ ۋاقىت دايىندالادى. ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنداعى ەڭ شەشۋشى شايقاستاردىڭ ءبىرى وسى. اسكەرلەردىڭ ارعى جاعالاۋعا امان-ەسەن ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ 333ء-شى ديۆيزياعا جۇكتەلىپتى.
ارعى جاعالاۋدا بيىكتە ورنالاسقان جاۋ پۋلەمەتى كەڭەس اسكەرلەرىنە وق بۇركىپ، اتتاپ باستىرماي قينايدى. جاۋدىڭ پۋلەمەتىنە قارسى شاپقان قازاق قادىران گراناتا لاقتىرىپ، تاجالدىڭ ءۇنىن وشىرەدى. ءوزى دە اۋىر جارالانادى. 1944 جىلى 19 ناۋرىزدا قادىران تۋعانبايەۆقا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى.
جانىبەك احات ۇلى ەلەۋىسوۆ 1925 جىلى تۋعان. 1942 جىلى 17 جاسىندا مايدانعا سۇرانادى. ونىڭ ءوتىنىشىن 1943 جىلى قابىلداپ، 6 ايلىق مەرگەندەر كۋرسىنا جىبەرەدى. كەشىكپەي ۆورونەج مايدانىنىڭ 6-شى گۆارديالىق ديۆيزياسىنىڭ 25ء-شى پۋلەمەت پولكىنا كوماندير بولىپ بارادى. 1943 جىلى دنەپر وزەنىنەن ءوتۋ كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولادى. ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنداعى ەڭ جاس باتىر وسى كىسى.
جانىبەك احات ۇلى 1946 جىلى مايداننان امان-ەسەن ورالىپ، تۋعان اۋىلى تۇراتىدا ورتا مەكتەپ ديرەكتورى بولادى. 1954 جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. باتىردىڭ بالالارى ءقازىر ءارتۇرلى اسكەري سالادا ويداعىداي قىزمەت ەتىپ ءجۇر.
قانداستاردىڭ قازىرگى احۋالى
قازىرگى تاڭدا شارعى ەلدى مەكەنى (چەرنىي انۋي) اۋىلدىق وكرۋگتىڭ ورتالىعى. وعان باعىنىشتى تۇراتى جانە قاراقول بولىمشەلەرى بار. وكۋرگكە قاراستى 8000-عا تارتا تۇرعىن بار. وسىلاردىڭ 30 پايىزى قازاق، 30 پايىزى ورىس، 30 پايىزى التايلىقتار. شارعىدا ق.تۋعانبايەۆ اتىنداعى 10 جىلدىق ورتا مەكتەپ جۇمىس ىستەپ تۇر. وندا 109 وقۋشى ءبىلىم الىپ جاتىر. وسىلاردىڭ 30-ى قازاق. وقۋ باعدارى تۇگەلدەي ورىسشا. مەكتەپ ديرەكتورى تاتيانا كۋساكوۆا دەگەن قازاق قىزى. اۋىل اكىمى دە (گلاۆا) كۇنيپا الەكساندروۆنا دەيتىن قازاق ايەلى.
تۇراتىدا جانىبەك ەلەۋىسوۆتىڭ اتىندا مەكتەپ بار. بۇل ءبىلىم وشاعى بۇرىن 8 جىلدىق ءارى قازاقشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ بولعان. سوعىستان كەيىن سوناۋ 1950ء-شى جىلدارى سەمەي وڭىرىنەن ارنايى مۇعالىمدەر كەلىپ، قازاقشا ساباق بەرگەن. بۇل ۇستازدار وتاۋ كوتەرىپ، وسىندا قالىپ قويعان. ءقازىر «ازعانا ءۇي ارعىن» دەگەن اتاۋمەن ۇرپاعى ءوسىپ-ونىپ جاتىر.
سوڭعى جىلدارى بۇنداعى قانداستار اراسىندا مۇسىلمانشىلىققا بەت بۇرۋ سياقتى جاقسى ۇردىستەر جاندانىپ كەلەدى. بۇرىن مايىتتەردى تابىتقا سالىپ جەرلەيتىن بولسا، ءقازىر بۇل ءىس تيىلعان. كادىمگى مۇسىلمانشا جانازا وقىلادى، ولىكتى كەبىندەپ جەرگە تاپسىرادى.
تۇراتى اۋىلىندا بىرنەشە جىل بۇرىن مەشىت سالىنىپتى. ماقالانىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي سوناۋ 1917 جىلى «قازاق» گازەتىنە ماقالا جىبەرىپ، شوقىندىرۋ جايىن ايتىپ جار سالعان ساعىندىق تۇياق ۇلى دەيتىن ادامنىڭ شوبەرەسى جولدىباي تۇياقوۆ اقساقال مەشىتتە يمامدىق ەتىپ ءجۇر.
ءبىر قۋانارلىق جاعداي، مۇنداعى قانداستارىمىز بىر-بىرىمەن وتە ءتاتۋ-تاتتى تۇرادى. مۇندا ءرۋ-جۇز دەگەن ۇعىم جوق. ءتىپتى ونداي سوزدەردى ەستىمەگەن. «رۋىڭ كىم؟» دەسەڭىز تۇسىنبەۋى مۇمكىن «سۇيەگىڭدى ايتشى؟» دەسەڭىز ءبىلىپ تۇر. «كەرەي»، «بۋرا» نەمەسە «سارىجومارت» دەپ تاق ەتكىزەدى. امان-ساۋلىق سۇراسقاندا «جاقسىسىز با؟»، «جاقسىمىسىز؟» دەگەندى كوپ ايتادى. بۇل ارەكەتتەرى ءدال قوبدا (موڭعوليا) جانە قوساعاش قازاقتارىنا قاتتى ۇقسايدى.
شارعى ورتا مەكتەبىندە تاريح پانىنەن ساباق بەرەتىن تاتيانا ەلەۋىسوۆا (جانىبەك باتىردىڭ نەمەرە قارىنداسى) دەيتىن قانداسىمىز مۇنداعى قازاقتاردىڭ فولكلورىن جانە رۋلىق تەگىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، جيناپ ءجۇر ەكەن. وسى تاتيانانىڭ قولىنداعى دەرەكتەردە ايتىلعانداي شارعى مەن تۇراتىدا تۇراتىن قازاقتار اراسىندا ەڭ كوپ سۇيەك (بىزشە رۋ) – بۋرا ەكەن. بۋرا سۇيەكتى ادام سانى – 420، كەرەي – 310، جارىنبەت – 300، سارىجومارت – 270، تىرىس-تامبا – 240، تورتقارا-كەرەي – 200، ماتاي – 130، ارعىن – 60، اجە – 60، داۋلەت – 40، كەرەي-سەباندا – 30، جانىبەك – 25، ۋاق – 30، تەرتول – 25، كەرەي-اجە – 20، كەرەي-قۇتتىباي – 20، كەرەي-تاق – 15، كونەك – 15، سارعالداق 10.
ءتۇيىن
شارعى مەن تۇراتى قازاقتارىنىڭ ازىرگە قارنى اشاتىن ءتۇرى جوق. ءاربىر ۇيدە جۇزدەگەن جىلقى بار. ولكەننىڭ ءشوبى شۇيگىن، توپىراعى قۇنارلى. ءبىراق، بۇنىمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. ەندىگى كۇردەلى دۇنيە – ءتىل جانە وقۋ ماسەلەسى. سوڭعى جىلدارى تۇراتى تۇرعىندارى اكىمشىلىك ورتالىق شارعىعا كوپتەپ قونىستانۋىنا بايلانىستى تۇراتى ورتا مەكتەبى جابىلۋعا شاق تۇر. ءقازىر مۇندا ونشاقتى عانا بالا وقيدى.
ەكىنشى ءبىر اڭعارعانىمىز – قانداستارىمىزدىڭ ءبىز سياقتى جولشىباي-جۋرناليستەرگە وكپەسى بار. كەلىپ-كەتكەندەر مۇنداعى جاقسىلىقتى ايتپايدى، «ويباي، شوقىنعان قازاقتاردى كوردىك» دەپ جارتى الەمگە جار سالادى. وتكەن جىلدارى تۇراتى اۋىلىندا مەشىتتىڭ اشىلۋ راسىمىنە بارعان كەرەكۋلىك تىلشىلەر «شوقىنعان قازاقتار مەشىت سالدى» دەگەن تاقىرىپپەن اقپارات تاراتتى. وسىعان رەنجۋلى. ءوز باسىم ەكى اۋىلدان شوقىنىپ جاتقان قازاقتى كورمەدىم. بۇرىنعى شىركەۋ ەرتەدە قۇلاتىلىپ، ونىڭ ورنىندا قازاقتىڭ قوس باتىرىنا ارناپ اللەيا اشىلعان.
شارعى بويىن جاعالاپ جۇرگەن بىزگە جولاي كەزدەسكەن تاۋلى التاي قالاسىندا تۇراتىن امانكەلدى قوبدابايەۆ دەگەن ازامات بىلاي دەپ امانات ايتتى: «بۇل قانداستار باياعىدان بەرى ءوز بەتىمەن ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن جاندار. سىرتتان كومەك-قولداۋ كۇتىپ، قول جاياتىندار قاتارىنان ەمەس. سوندىقتان دا بولار قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاقسىلىق-جاڭالىقتاردان بەيحابار. ەگەر سىزدەر جاقتان (قازاقستاندى ايتادى) دەمەۋشىلەر تابىلىپ، وتاۋ تۆ نەمەسە الما ءتۆ-نىڭ ونشاقتى تاباقشاسىن اكەلىپ، 10 ۇيگە ورناتىپ كەتسە بولعانى. سول ارقىلى «ۇلتتىق ارنا»، «بالاپان» «اسىل ارنا» ت.ب. رۋحاني-اعارتۋشىلىق حابار تاراتىن ارنالاردى ءبىر كورسەتسە جەتىپ جاتىر. ون جىلدان كەيىن شارعىلىقتار تازا قازاق بوپ شىعا كەلەر ەدى».
ەندەشە، حالقىم دەگەندە ءتۇن ۇيقىسىن ءبولىپ، قازاق دەگەندە قابىرعاسى قايىساتىن ازاماتتار بولسا بۇل سونشالىق قيىن شارۋا ەمەس سەكىلدى.
بەكەن قايرات ۇلى
