كورەگەن ادام، كوسەم تۇلعا
شىعىس قازاقستان وبلىسى، قاتونقاراعاي اۋدانىندا شىنعىستاي اتتى شاعىن اۋىل بار. بۇل جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ كىندىك قانى تامعان جەر. اۋىلدا جازۋشىنىڭ مەموريالدىق مۋزەيى جانە ابدىكارىم ەرەجەپوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ ورنالاسقان. ابدىكارىم پەتەربوردا وقىعان، الاش زيالىلارىمەن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن ادام. ءبىراق وقۋىن اياقتاماي اكەسى ەرەجەپتىڭ نۇسقاۋىمەن شىڭعىستايداعى قاراتاي ەلىنە بولىس بولىپ سايلانعان. 1919-20 جىلدارى سەمەيدە «الاش» پارتياسىنىڭ جاڭا باعدارلاماسى قابىلدانعان كەزدە، ءاليحان بوكەيحانوۆتان كەيىنگى قوسىمشا باياندامانى جاساعان وسى ابدىكارىم بولىس.
ابەكەڭنىڭ اعارتۋشىلىعى ءبىر توبە. ول 1904 جىلى ءوز قارجىسىنا شىڭعىستايدا ورىسشا-قازاقشا وقىتاتىن ءتورت جىلدىق مەكتەپ سالعان. شامامەن 1915-1916 جىلدارى وسى مەكتەپتە اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. قاراتاي ەلىنىڭ اقساقالى مارقۇم بوشاي كىتاپبايەۆتىڭ ەستەلىگىندە س.تورايعىروۆ ءوزىنىڭ اتاقتى «قامار سۇلۋ» رومانىن ابدىكارىم بولىستىڭ سۇلۋ قىزى باعيلاعا ارناپ جازعان دەيدى. ءبىراق باعيلانى بۇرىن اتاستىرىپ قويعان ءقوساعاش-شۇي قازاعىنىڭ شونجارى بۇقاربايدىڭ بالاسى اقسولتانعا ۇزاتقان. تاعى ءبىر قىزى نۇرعىزاردى التاي-قوبدا ولكەسىنىڭ اتاقتى بايى ۇلتاراق اۋلەتىنە ۇزاتقان. ۇلتاراق باي قۇدالىققا شىدەرلىگى كۇمىستەلگەن 100 قاراكوك بايتال ايداتسا، ابدىكارىم بولىس قىزىنىڭ جاساۋىنا قوڭىراۋلى ون تايلاق جەتەكتەتىپ، 15 اتانعا جۇگىن ارتقان دەگەن دەرەكتى زەرتتەۋشى باباقۇمار قينايات ۇلى جازادى.
ءوزى قاتونقاراعايدا جاتىپ، قىزدارىن قيىرداعى التاي-قوبدا مەن جازاتىر اسىرىپ ءشۇيدىڭ جازىعىنا ۇزاتقانىنا قاراعاندا ابدىكارىم بولىس ءورىستى ۇزاقتان اڭدايتىن، قونىستى شالعايدان شالاتىن، كورەگەن ادام، كوسەم تۇلعا بولسا كەرەك.
بولىستىڭ ۇلكەن ۇلى قامبار پەتەربوردان ۋنيۆەرسيتەت بىتىرسە، ورتانشى ۇلى قاحان ۋفاداعى «عاليا» مەدىرەسەسىندە وقىعان. جازۋشى بەيىمبەت مايلينمەن بىرگە «ساداق» اتتى قولجازبا جۋرنال شىعارىپ تۇرعان. كىشى ۇلى شابدان ماسكەۋدە ساۋدا ينستيتۋتىن بىتىرگەن. قىسقاسى، بۇل اۋلەت قازان توڭكەرىسى الدىندا شىعىستىڭ شۇعىلاسى ىسپەتتەس بولعان عوي...
قۇزعىندى قياداعى اتىس
كەڭەستىك بولشيەۆيكتەر ابدىكارىم اۋلەتىن ۇناتپادى. سەبەبى بەلگىلى. 1927-28 جىلدارى بىردەن كامپەسكەلەدى. ابەكەڭنىڭ وزىنەن باستاپ اۋلەتىن جەر اۋدارۋ جايلى ۇكىمگە بايلادى. بولىس ەر جەتكەن ۇلدارىن باستاپ، كوپ جىل بۇرىن قىزىن ۇزاتىپ، قۇداندال بولعان التايدىڭ ارعى بەتى كەرەي ىشىنە قاشىپ ءوتتى. 1929 جىلى بولىستىڭ ەلدە قالعان بارلىق تۇقىم-جۇراعاتىن تۇگىن قالدىرماي، ءتىپتى ەمشەكتەگى بالاسىنا دەيىن قارا تىزىمگە الىپ، قالىڭ ورىستىڭ ءىشى زىريان جاققا جەر اۋداردى. بۇلاردى قۇتقارىپ الۋ ءۇشىن ارعى بەتتەن شەكارا اسىپ شابدان كەلگەن.
شەجىرەشى قاريا بوشاي كىتاپبايەۆتىڭ ەستەلىگىندە، ارعى بەتتەن كەلگەن شابدانعا بالا كەزدەن بىرگە وسكەن ورىس دوسى «وبلىستان كەلگەن ميليسيا قىزمەتكەرى، ەرەجەپوۆتەردى تۇتقىنداپ، سەمەيگە جەتكىزۋگە بۇيرىق العان» دەيتىن وتىرىك قۇجات جاساپ بەرەدى. مۇنداي قاعازى بار ادامعا جەرگىلىكتى ۇكىمەت ورىندارى كومەك كورسەتۋى ءتيىس. وسىنى پايدالانعان شابدان اۋەلى، ورىس پوسەلكەسىندە جەرتولەگە قامالىپ، باقىلاۋدا وتىرعان كىشى شەشەسى قاناش، جەڭگەلەرى – دينا، كۇلپاران، زىليقالاردى تاۋىپ الادى.
قولىنداعى قۇجاتتى كورسەتىپ، ات-اربا ازىرلەتىپ، ابدەن جۇدەگەن اپا-جەڭگەلەرىن كولىككە وتىرعىزىپ، جولعا شىعادى. سەمەيگە ەمەس، تۋرا شىعىسقا تارتادى. جولاي ورىس پوسەلكەلەرىن اينالىپ ءوتىپ، تاڭمەن بىرگە شەكاراعا تاياۋ بوراندى اۋىلىنا كەلىپ توقتايدى. كەش باتقان سوڭ، اربانى تاستاپ، بىرنەشە ات تاۋىپ الىپ، ءار اتقا ءبىر ايەل، ءبىر بالادان مىڭگەستىرىپ، ارعى بەتكە ءبىر-اق تارتادى.
قيا سوقپاقتاردان جىلقىلار بولدىرىپ جۇرە الماي، ءارى كوزگە تۇسە بەرگەن سوڭ شابدان اتتاردى بوساتىپ قوياا بەرىپ، اپا-جەڭگە، بالا-شاعانى جاسىرىن شاتقال ارقىلى جاياۋ الىپ جۇرەدى. قاشقىندار ازىق-تۇلىك جوقتىقتان تاۋدىڭ سەمىر سارالا شەگىرتكەسىن وتقا قاقتاپ جەپ، كۇن كورەدى. كۇرشىم وزەنى باستالاتىن قۇزار شىڭ قۇزعىندى قياسىنا كەلگەندە ارتقى جاقتان قارۋلى قۋعىنشىلار دا كەلىپ جەتەدى. بۇل قيا-اسۋ ادام مەن مال كوپ قىرىلعاندىقتان وسىلاي اتانعان. سەبەبى، جەمتىككە ۇيمەلەگەن قۇرعىندار وسىندا قوناقتايتىن.
شابدانعا سەرىك بولىپ ساپارعا بىرگە اتتانعان نۇرعالي سول جەردە وققا ۇشادى. قالعان قاتىن-بالا قيا تاستاردى ساعالاپ، باس ساۋعالايدى. اتقان وعى ءمۇلت كەتپەيتىن شابدان جالعىز ءوزى ءبىر توپ قىزىل اسكەرمەن اتىسىپ، كىشى شەشەسىن، جەڭگەلەرىن، ءتورت بالانى امان الىپ وتەدى.
بۇلاردى اجالدان قۇتقارعان اۋەلى، اللانىڭ ءامىرى بولسا، ەكىنشى سەبەپ، اقتاناۋ ات. بۇل جۇيرىكتى شابدان ارعى بەتتەن ءمىنىپ كەلىپ، ءدال شەكارا شەبىنە ارقانداپ كەتەدى. شابدان اتىسىپ ءجۇرىپ قاراسا، اقتاناۋ ات سول ارقاندالعان جەرىندە تاپجىلماي تۇر ەكەن. ەستى جانۋار يەسىن شىرقىراعان داۋىسىن تانىپ، ارقاندى ءۇزىپ جەتىپ كەلگەن. ۇستىندە ەر-توقىم. شابدان شالت قيمىلداپ، ءتورت بالانى الدى-ارتىنا مىنگەستىرىپ، قالعان قاتىن-قالاشتى ۇزەڭگى، قۇيىسقاننان مىقتاپ ۇستاتىپ، اي جارىعىندا قيا قۇزدان شاۋىپ وتەدى.
تاڭ اتقان سوڭ قاراعايدىڭ قۋ بۇتاعىن جيناپ، وت جاعىپ، قاشقىندار كيىم-كەشەگىن كەپتىرەدى، بالالاردىڭ جايالىق-جورگەگىن اۋىستىرادى. كۇن شىعىپ، جەرگە جارىق تۇسە باستاعاندا، تاسىر-تۇسىر شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى. قاراسا، بۇلاردى قۋىپ كەلە جاتقان، كەشەگى قىزىل اسكەرلەر ەكەن. ۇيىقتاپ جاتقان شابدان دەرەۋ ويانىپ، مىلتىعىنا ۇمتىلادى. قاتىن-قالاش ادەتتەگىدەي قالىڭ اعاشقا كىرىپ كەتەدى. بۇل جولعى اتىستا زىليقانىڭ كوكىرەگىن وق تەسىپ قازا بولادى. قالعاندارى امان-ەسەن.
قىزىلداردان قۇتىلعان سوڭ قاشقىنداردى باستاپ شابدان قوزىكوش جەردەگى وزدەرى پانا تاپقان اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىگەدى. قىركۇيەك ايى مال تويىنعان، اۋىلدىڭ قازان-وشاعى قايناپ جاتىر... ۇلكەن ءۇيدىڭ توبەسى كورىنگەندە قانشاما قيىندىقتان مويىماي كەلە جاتقان ءۇش ايەل (كىشى شەشەسى – قاناش، جەڭگەلەرى – دينا مەن كۇلپاران) توبەنىڭ باسىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتەدى. جولباسشى شابدان «قازانداعى ەتتىڭ ءيىسى مۇرىندارىنا كەلىپ، اش وزەگى السىرەپ، بۇراتىلىپ جۇرە الماي وتىرعان شىعار» دەپ ويلايدى. سويتسە، ولاي ەمەس ەكەن.
قاراعىم، باسىمىزدا ورامال جوق، شاشىمىزدى جەلبەگەي سالىپ، اۋىلعا قالاي كورىنەمىز؟ – دەپتى شەشەسى مەن جەڭگەلەرى.
شابداكەڭ سول جەردە ەتىگىن شەشىپ جىبەرىپ، شىلعاۋىن ءۇش ءبولىپ ءۇش ايەلگە بەرىپتى. باسىنا كۇن تۋىپ، وق پەن وتتىڭ اراسىنان ازەر امان شىققان قايران انالار، اش وزەگىنە ءورت ءتۇسىپ بارا جاتسا دا، اۋىلعا ورامالسىز كورىنۋدى ءولىم ساناعان عوي.
****
ارادا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ شابدان تاعى جولعا شىعادى. ماقساتى – زىريان ماڭىنداعى ورىس پوسەلكەسىندە تۇتقىندا وتىرعان اعاسى قاحاننىڭ ون ەكى جاسار ۇلى تىلەنشىنى بوساتىپ الۋ. بۇل جولى قاسىنا سەرىكتىككە ابدىكارىمنىڭ ءىنىسى ءابدىرازاقتىڭ بالاسى قاباش پەن تۋىسى اقتايلاق ىلەسەدى. بۇلار دا ەلدە قالعان ايەل، بالا-شاعاسىن، تۋىس-تۋعاندارىن الىپ قايتپاق.
شەكارا اسقان سوڭ شولعىنشىلاردىڭ جولى ەكى ايىرىلادى. شابدان زىريان ماڭىنان باۋىرى تىلەنشىنى تاۋىپ الىپ، ون بەس كۇن دەگەندە امان-ەسەن اتاسىنا جەتكىزەدى. قاباشتار بولسا، شەشەسىن جانە جەڭگە-كەلىندەرىن مالونارىمكا دەگەن ورىس پوسەلكەسىنەن تاۋىپ الادى. سولاردى شۇبىرتىپ، قۇزعىندى قياسىنا كەلگەندە اسۋدا كۇتىپ جاتقان قىزىل اسكەر وقتىڭ استىنا الادى. قاباشقا ەرىپ كەلە جاتقان اعايىندى بەكسەيىت، نۇرسەيىت دەيتىن جىگىتتەر وققا ۇشادى. قاباشتىڭ ايەلى ءابىشتايعا وق ءتيىپ قاتتى جاراقاتتانادى. جانى قىسىلعان ءابىشتاي: «قاشىڭدار، قورعانسىز قاتىن-بالاعا نە ىستەر دەيسىڭ، سەندەر قۇتىلىپ كەتىڭدەر!» دەپ، ايعاي سالادى.
قارۋى بار ەكى-ۇش ەركەك قاشىپ قۇتىلىپ، قالعان قاتىن-بالا تۇگەلدەي قىزىل اسكەردىڭ قولىنا تۇسەدى. اسكەرلەر ءۇش جاسار قىزى ساميعانى باۋىرىنا باسىپ زار ەڭىرەپ تۇرعان قايشانى اتىپ ۇشىرادى دا، قالعانىن ايداپ كەتەدى. قانىپەزەر سولداتتىڭ قورجىنىندا كەتىپ بارا جاتقان ساميعانى جولاي ءبىر قازاق اسىراپ الىپ قالادى. ءبىراق قايشا ولمەيدى. وق كەۋدە قۋىسىن تەسىپ وتكەن ەكەن. ەسىن جيىپ قاراسا، قاسىندا بەكسەيىت پەن نۇرسەيىت جايراپ جاتىر. سودان جاياۋ جالپىلاپ ارعى بەتكە وتەدى. قويشى-قولاڭ جولىعىپ، ابدىكارىمنىڭ اۋىلىنا جەتكىزەدى.
ابدىكارىمنىڭ ارعى بەتتەگى ءومىرى
ارعى بەتكە ابدىكارىم بولىستىڭ قوسىمەن بىرگە بالالارى قامبار، شابدان، كۇيەۋ بالاسى عازەز قالبانوۆ جانە ىسقاق يزەت ۇلى، تىلەنشى، ءابدىرازاق، قابدىراش، مامەتەك ءبيدىڭ نەمەرەلەرى ايدارحان، مۇحتارحاندار بىرگە ءوتىپ، قاناپيا ءمامي ۇلىنىڭ اۋىلىن پانالادى. بۇلارمەن قاتارلاس التاي-تارباعاتايعا قاشىپ كەلگەن الاششىلدار: كارىم دۇيسەباي، ءسالىم جانازاروۆ، مىرزاحمەت، قۇسايىن، احمەتقالي جايساڭبايەۆ، جۇپتىباي ساعىندىقوۆ، رايىمجان مارسەكوۆتەر سياقتى ابەكەڭ دە بارعان ەلىنىڭ مادەنيەت ىستەرىنە وزىندىك ۇلەسىن قوستى. شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانىپ «بوزشا تورعاي» اتتى داستان جازدى.
قاراڭعى ەلدى ساۋاتتاندىرۋ ءۇشىن مەكتەپ اشۋعا باستاما كوتەرىپ، بالا وقىتىپ، اعارتۋ سالاسىنا ەڭبەك ءسىڭىردى. ەسىل ەر 1934 جىلى (كەيبىر دەرەكتە 1936 جىل دەلىنگەن) ومىردەن ءوتتى. جازۋشى قاليحان ىسقاق ابدىكارىمدى كەڭەس كونسۋلىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ۋ بەرىپ ولتىرگەن، دەيدى.
1937 جىلى جۇڭگو ەلىنە قۇپيا جولمەن اسىپ بارعان قىزىلدار قامباردى، شابداندى، قاحاننىڭ ەرجەتكەن ۇلى تىلەنشىنى، ابدىكەرىمنىڭ كۇيەۋ بالاسى پەتەربوردان زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن عازيز قالبانوۆتى، قايىن اعاسى ىسقاق يزەتوۆتى، ادۆوكات ءسالىم جانازاروۆتى، شاكارىم قاجىنىڭ ۇلى زياتتى ت.ب. ءبىر تۇندە ۇستاپ، جوق قىلدى. قالاي اتتى، قايدا جەرلەندى ءالى كۇنگە بەلگىسىز.
بەكەن قايرات ۇلى
