ءسوز باسى
التى اي جاز تاۋلى التايعا دىم تامعان جوق،
التايدىڭ اسقار باسىن بۇلت العان جوق.
ادامنىڭ قانىن ىشكەن بەيباق جەرگە،
قاھارلى اسپان اقىرىپ ۇرسا العان جوق.
قازاقتىڭ قۇرىم-جىرىم تۋىرلىعىن،
التى اي جاز تاۋلى التايدا قۋىردى كۇن.
جاۋعا اتتانعان ەرلەردىڭ قارسى الدىنان،
قاپتاعان قالىڭ شەرىك – شۇبىردى مۇڭ.
جەر جۇتتى بىلدىرلاعان بۇلاقتاردى،
جەل جۇتتى قۋاڭ تارتقان قۇراقتاردى.
التى اي بويى كەمىردى تاۋلى التايدا،
مىلتىقتىڭ اشتى داۋىسى قۇلاقتاردى.
قاپالى قاراعايلار ۇندەمەدى،
كۇن ەمەس، قىپ-قىزىل ءورت كۇن دەگەنى.
سارعىش جايلاۋ ساعىنىپ جاتتى بىلەم،
جاڭبىر ما، جاسىن با الدە بىردەمەنى.
التى اي جاز تاۋلى التايعا دىم تامعان جوق،
قارا ەرتىس الا جازداي بۋىرقانعان جوق.
سوندا دا ەلىم دەگەن ەسىل ەردىڭ،
كوڭىلىنىڭ اسپانىن كىر شالعان جوق.
1
... دالا داۋىل،
بۇلت جۇزگەن قارا اسپاندا الاباۋىر.
قىس باسى تەسىپ اققان جاعالاۋى،
الدەبىر قارالى اۋىل.
بالكىم، بۇل «قيلى-قيلى» دەگەن زامان،
«كەر بالانىڭ توسىنداي» كەنەن دالاڭ.
تاڭدا اتتانعان ازامات جاۋعا قارسى،
كەشتە اينالىپ اۋىلعا كەلە الماعان.
قارت شاڭىراق تۇسەتىن جامىراپ نۇر،
امالسىزدان تۇڭلىگىن جاۋىپ اپ تۇر.
مۇڭلى انا، مۇڭلىق ارۋ اڭىراپ تۇر،
ارىسى شاھيت بولعان ولار ءۇشىن ،
ادام تولى اق وردا قاڭىراپ تۇر.
ساربازدار سوعىس مىندەت بولىسكەن سوڭ،
تۇنىمەن سوعىسۋعا كەلىسكەن سوڭ.
توردە وتىرعان قارت ساردار ءسوز باستادى،
اياتتان سوڭ، ۇزاق ءبىر كورىستەن سوڭ.
– قىرشىنىمدى قىرىقتى جالماۋىز جاۋ،
جىلادىق ءبىز قايعى بۇل جەر باۋىرلار.
شەكەسىنەن كەتىلدى الماس قىلىش،
جەتەسىنەن جۇقاردى قانداۋىرلار.
جايلاۋدى جاۋ، قىستاۋدى قار باسقاندا،
ءولىم-ومىر مايداندا ارباسقاندا.
ەر ەمەس تۇتاس ەلگە قايرات كەرەك،
كوز جاسىمەن كورىستەن جاۋ قاشقان با؟
«قاشام، كوشەم» ءسوزى بۇل شاراسى ازدىڭ،
قاشا كوشسەك التايدان ارى اسارمىز.
«اعاجايلاپ» التايدان اۋار بولساق،
اق مەكەننەن ماڭگىگە اداسارمىز.
ايتقانىم جوق سالتىمدا جوقتان جارلىق،
بابالارىڭ قورعاعان شوقپار قان قىپ.
اق مەكەن بۇل ( جەرىڭ دە، كورىڭ دە وسى)،
اتقان وقتان جالتارار، وتتان قارعىپ.
ساحارانىڭ بەيۋاز قۇلانى ەدىك،
بۇرىن دا سان قۇدىققا قۇلاپ ەدىك.
بۇرىن دا باسىمىزعا قۇرباقا ويناپ،
ارىسىمىز مەرت بولىپ جىلاپ ەدىك.
ات جالىندا اس ءىشىپ، نار ۇستىندە،
تالاي اۋىر كۇندەرگە شىداپ ەدىك.
تۇمان ەمەس سەيىلمەي تۇرىپ الار،
مىنا كۇندە سول كۇننىڭ ءبىرى بولار.
شيڭ شىساي جاۋ بوپ شاپتى ءوز ەلىنە،
تولقىن حالىق تاعىنان جۇلىپ الار.
سالەم ايتىپ حات بەرەم تومەنگى ەلگە،
ويانار بۇكىل حالىق سەنەم مەندە.
التاي بولىپ جابىلا اتتانايىق،
قاسكۇنەم، قانعا جەرىك جەمەڭگەرگە.
اسپان ءتۇيىپ قاباعىن سۇرلانادى،
ءار ادامنىڭ جانارىن مۇڭ باعادى.
دالادا بوران ۇلىپ جىندانادى،
تايني مەن شەرىك ورگەن تومەنگى ەلگە،
كىم ءبىلسىن، تاۋەكەل دەپ كىم بارادى؟
جالعىز ءسات دولى بوران تىنا قالدى،
جاۋ ما الدە، بۇل ساپاردىڭ جىراما الدى؟
قايقى قىلىش سەكىلدى ۇلكەن سۇراق،
ءار ادامنىڭ كوڭىلىندە تۇرا قالدى.
جۇرەگى اۋلاق قوبالجۋ، ۇرەيدەن دە،
كىم بارادى، سۇلۋباي، سۇلەيمەن بە؟
كىم بارسىن قابىرعاسى سوگىلگەن ەل،
قول جايىپ ءساتتى ساپار تىلەيدى ەلگە.
دالادا داۋىل قايتا جاتىر ۇلىپ،
جونداردا قار كوشەدى ساپىرىلىپ.
بۇركىتباي جايمەن عانا ءسوز باستادى،
ءبىر ىرعالىپ اقىرىن قاقىرىنىپ.
– باتىر از با بابامنىڭ دالاسىندا،
ەل ءۇشىن ەر بەينەتكە قاراسىن با؟
ەل وتىر ەرگە سەنىپ، ەرمەن ەمىپ،
ەكىتالاي كۇندەردىڭ تالاسىندا.
تومەنگى ەلگە حات الىپ مەن بارايىن،
ءقاجىنابي ۇكىرداي ناعاشىم بار.
بىرەۋ باسىن شۇلعىدى قۇپتاعانداي،
بىرەۋ ءۇنسىز مۇلگىدى ۇقپاعانداي.
بىرەۋلەر تاۋەكەل دەپ وت كەشەتىن،
بۇل ساپارعا وتىردى ءجىپ تاعا الماي.
– بارما، قولعا تۇسەسىڭ، – دەدى بىرەۋ،
سىزات سالىپ سارداردىڭ سەنىمىنە.
دەدى بىرەۋ: ادامنىڭ كورى بىرەۋ،
ساقتىق سەبەپ بولمايدى ولىمىڭە.
الدەبىر ادامدارعا شامداندى ما؟
قاۋسىرىنىپ تۇرۋعا قارماندى دا.
كوزىندە ىزا-كەكتىڭ وتى جانىپ،
بىلاي دەدى يىعىن قومداندى دا.
– جايلاۋىمدا جوق مەنىڭ جاساندىلىق،
قىستاۋىمدا جوق مەنىڭ قاساڭ كۇدىك.
تۇكسيگەن ءتۇسى سۋىق قيالاردان،
قۇلاي شاۋىپ ەرجەتكەم اساۋ ءمىنىپ.
انا التاي مۇنار مۇڭىن باسقا وراعان،
قارا ەرتىستىڭ بەتىندە جاس بوراعان.
ساۋىت كيىپ سەكىرىپ شىعاتىنداي،
توسۋشى ەم الدەكىمدى تاس مولادان.
ۇمىتايىن مۇنار باسقان نەگە ءتۇندى،
تۇنگى ۇران ۇيقىمدى ءتورت بولەتىن-دى.
(اقىتتاي عۇلامامدى كوگەندەگەن،
قالەلدەي ارىسىمدى شىنجىرلاعان)،
شيڭ شىسايدىڭ ەڭ ۇلكەن زاڭىن بۇزىپ،
زىندانىندا قارتايعىم كەلەتىن-دى.
شەگىنبەيمىن تۋعان ەل تورىققاندا،
جىبەرمەيدى نامىسىم قورىققانعا.
ارمانسىزبىز اتتانسام اقبوز ءمىنىپ،
باسىم تۇزدە قالاتىن جورىقتارعا.
قىراندار قىس اسپانىن كوكتەپ وتسە،
ۇراندار ۇجدانىمدى كوكتەپ وتسە.
ەرەگەسەر كۇن تۋسا ەكىتالاي،
شاقىرامىن جاۋىمدى جەكپە-جەككە.
عايشامدى ساعىنارمىن ساناپ اي-كۇن.
.............................
2
دالا جاتتى اق قارمەن ارۋلانىپ،
كۇن ءولدى باتىس تاۋعا قانىن جاعىپ.
قوس جولاۋشى ەڭكەيدى قارا ەرتىسكە،
سول كەزدە مىنگەن اتى سابىندالىپ.
تىنىشتىق باسىپ تاۋدىڭ سايىن مۇلدەم،
مۇلگي قالدى بەتتەگى قايىڭ، بۇرگەن.
ەكى اتتىنىڭ تۇسىنان شىعا كەلدى،
اپپاق شال كوكبورى ەرتىپ، ايۋ مىنگەن.
شوشىنىپ ويانعانداي تۇستەرىنەن،
كۇبىرلەپ يمان ايتتى ىشتەرىنەن.
ەكى اتتا قۇلاق تىگىپ كىلت توقتادى،
بەت جاقتان تونگەندە الگى ۇستەرىنەن.
– جورىقتا سۇرىنبەسىن قازاناتتار،
جورتقاندا جولىڭ بولسىن، ازاماتتار.
جولداسىڭ قىزىر بولسىن، ازاماتتار،
قولداسىن عايىپ ەرەن، ازاماتتار.
قولداسىن قىرىق شىلتەن، ازاماتتار،
جايماسىن جارىڭ شاشىن قارا ماقپال،
ارتىڭدا سەنگەن ەلىڭ اڭىراماسىن.
تىلەك ەتتىم.
مەن باباڭ تورعايتىمىن (1)،
بىلەسىڭ بە؟ مەنى ءپىرىم كوكبورى قورعايتىنىن.
بىلەسىڭ بە؟ جەلتوقسان ساپار ايى،
بۇل ايدا ساپار شەككەن سورلايتىنىن.
بىلەسىڭ بە قالجادان باسقا تويدى،
جەلتوقساندا جاساۋعا بولمايتىنىن.
بىلەسىڭ بە؟........
قايران قارا بوساعا ءبىز اتتاعان،
كەلىن بولىپ عايشاداي قىز اتتاعان.
جاۋعا قارسى شاباردا سىزاتتاعان،
ۇزاق قالدى-اۋ
جەلتوقساندا جانداردىڭ جولعا شىققان،
ەڭ بەرىسى ساپارى ۇزاقتاعان.
جولىڭا ءتاڭىر نە سىي شەگەلەدى،
ەرتەڭگى اتاتىن تاڭ نە بەرەدى.
جەلتوقساندا اۋىلعا شاپپاعاندا،
جاۋعا دا اتتانباساڭ كەرەك ەدى.
تاعى دا تالاي ۇرپاق اداسادى-اۋ،
ارۋاعىم تۇرا الار ما اراشاعا.
باعزىنىڭ باتىرلارى قايتادى ەكەن،
جورىقتان قاراشادا.
بابامىزدىڭ باباسى ىرىمداعان،
ساقتان قالعان ءداستۇردى كىم ۇرلاعان؟
كەيىن قايتساڭ جاقسى ەدى
قايتپايسىڭ-اۋ،
ەر ەكەنسىڭ كەزەنسەڭ بۇرىلماعان.
«قيلى-قيلى زامان بولار»،
دەگەن وسى «زاڭ توزىپ جامان بولار».
التايدىڭ قاراعايىن شورتان شالار،
كىم ءبىلسىن ءتاڭىر قولداپ امان بولار،
كىم ءبىلسىن ەلىڭ اۋىپ، دالاڭ قالار.
اراساندا ايان كورگەم سارالا كۇز،
بولادى اسپان بۇلتتى، دالادا مۇز.
قورعاسىن قۇم بوپ بوراپ اۋىلىڭا،
توبەڭنەن تەمىر شورتان سالادى اۋىز.
سالەمدە ەل-جۇرتىما مىقتى بولسىن!
جاردا جالعىز قۋرايدى جەل ۇرەدى،
جەر ەدى تاۋ قورشاعان توڭىرەگى.
اق كيگەن اپپاق قۋداي اق قاريا،
اق قاردان ازار عانا كورىنەدى.
جارقىلدايدى جانارى كەك وتى ما؟
تۇزگە جاققان توماردىڭ شوق وتى ما؟
ءبورىسى مەن قاراپ اپ ايۋىنا،
بۇركىتبايدىڭ قارادى كوك اتىنا.
– كەلساپ سيراق، كەلى سان، ءبورى كەۋدە،
جانى باردا تاستاماس سەنى جەرگە.
قۇندىز جون، قۇلان تۇياق اق كوك اتتى،
جارايدى ەكەن سالۋعا سەنىپ ەرگە.
قاراماي ارىعىنا، جاۋىرىنا،
ءتورت اياعى ويناعان باۋىرىنا.
جارايدى، جارار جاۋعا بارۋىڭا،
جالعىز-اق جانارىندا جاس تابى بار،
زار جولدى-اۋ جۇلدىز تۇسكەن ساۋىرىنا.
جولىقتىم جولىم ءتۇسىپ مەن شالعايدان،
قاراعىم ءدام تاتارسىڭ ەرتەڭ قايدان؟
كوپقاتىن (2) مىنا جاتقان جازىم وتكەل،
وتىڭدەر ورلەپ بارىپ كوركەمبايدان(3).
تەنتەك سۋعا اعىسى ماقتان ەگەس،
قارا ەرتىس التى اي قىستا قاتقان ەمەس.
تولقىنى سيراعىڭدى سىندىرادى،
گۇرىلى قۇلاعىڭدى تۇندىرادى.
سونى ايتىپ تال بۇيدانى سىلكىپ قالدى،
ايۋى استى قىردان ىرشىپ بارىپ.
قالاي بۇل؟ انىق كورگەن ءتۇس سياقتى،
ۇمىتىلا باستاعان ءىس سياقتى.
3
شىرىكشي (4) نار شيىنەن نار اداسقان،
اڭ اداسقان ىزىنەن جازا باسسا.
ەشكىسى مەن ەلىگى بىرگە جۋساپ،
جىلقىسى مەن قۇلانى ارالاسقان.
سامالى ساۋمال سىندى سۋى بالداي،
بۇل ولكەنىڭ تىرلىگى سۋىنعانداي.
ءبىر ادامىنان ءبىر ادام قورىققانداي،
ءبىر اۋىلدان ءبىر اۋىل تىعىلعانداي.
سارسۇمبە (5) وكىمەتتەن ۇقتىرۋ بار:
(حالىقتى بۇقتىرۋدا)
توي تۇرماق ولىمگە ەل توپتالماسىن،
توپتالعاندار تارتا الماس وقتان باسىن.
ءور التايعا بارعاندار قولعا الىنسىن،
قارسىلاسسا اتىلسىن، جوقتالماسىن.
ءار اۋىل يە بولسىن ورىسىنە،
ءار ادام يە بولسىن ءوز ىسىنە.
ەكى ءجۇز قوي سىيلىق بار مالىمدەسىن،
ءور جاقتان باندى كەلسە ەل ىشىنە.
توبەدەي ءۇي، توردە باي جامباستاعان،
كارى توبەتتەن اۋمايدى جەم جاستاعان.
بالاسىز، ەكى ايەلمەن ۇشەۋ عانا،
اق ءۇيدى مولا دەرسىڭ جان باسپاعان.
مىڭ قويدى ىرگەدەگى ماڭىراعان،
مىڭ جىلقىنى يەسى تانىماعان.
اقبوز ءۇيدى كۇن نۇرى جامىراعان،
دەر ەدىڭ ءبىر سابيدەن ادىرا قال.
دەگەندەي جاۋىزدىقتان مەن عانا ادا،
كۇن تۇردى كۇلە قاراپ كەڭ دالاعا.
جىلقىشى جىرتىق اۋىز شاۋىپ جەتتى،
بەسىندە «بەرەكەلى» سول مولاعا.
جىرتىق اۋىز جۇزىنەن كۇلكى قاشقان،
بىلاي دەدى ەسىكتى جۇلقىپ اشقان.
– شوقايدىڭ (6)مەشىتىنە تامان باردى،
ەكى باندى بىرەۋى مىلتىق اسقان.
كارى توبەت ىرشىپ تۇردى ورىنىنان،
اڭ كورگەندەي التايدىڭ قورىمىنان.
– ولجانى قويا بەرەم كورىپ نەگە،
جينا اۋىلدى، مالىمدە شەرىكتەرگە.
4
«.............
كوك ات ءمىندىم تاعالاپ،
مۇزبەن شاپتىم جاعالاپ.
شىرىكشيگە كەلگەندە،
ۇستاپ الدى قامالاپ.
دولبەرجىننىڭ (7) باسىندا،
جوساتىنىڭ (8) قاسىندا.
قولعا ءتۇسىپ قور بولدىم،
وتىز جەتى جاسىمدا........»
كۇيزەلگەن مۇڭلى، اسقاق عاجاپ انگە،
بىلمەيمىن از ادام با، بار ادام با؟
(جينالعان قالا حالقى جازا الاڭعا)
حالىقتىڭ دا جۇرەگىن كەمىردى مە؟
تات كىسەن بۇركىتبايدى قاجاعاندا.
ءان قاقتى مۇڭلى اسپاندا زار قاناتىن،
(تاس اباقتى كوردەن دە تار بولاتىن).
بۇركىتبايدى بايلاعان كەندىر ارقان،
حالىقتىڭ دا مويىنىندا بار بولاتىن.
توپىراعىن سۇيە ءجۇرىپ اڭداعان با ەل،
ۇلىنىڭ قانىن جۇتىپ سورلاعان جەر.
قاپتاعان جاۋ تىزەسىن بۇگە الماعان،
باتىردى جالعىز مىرىش جالماعان جەر،
اقىندى جالعىز مىرىش جالماعان جەر.
نۇرمەن جۋىپ تازارتقان تاڭ عۇلاما،
(اسپانىندا سول اۋەن جاڭعىرا ما).
سارسۇمبە وي، عايشانى كۇڭىرەنتكەن،
كەشە قاندى، بۇگىنگى ءساندى قالا.
– تۋعان ەلىم اداستىڭ مەن بالاڭنان،
قاپيادا اداستىم كەڭ دالامنان.
اداستىم ماڭگىلىككە،
«اسىل جارىم الاشتان تاڭداپ العام».
الدى جاۋ، ءالى جەتتى جانىمدى الدى،
سارسۇمبە اسپانىندا زارىم قالدى.
كوكتەم قالدى كەلمەگەن – مەن كورەتىن،
قىزىقتاپ مەن كەشەتىن ساعىم قالدى.
سۇراقشى ەكى اي بولدى مازامدى الدى،
كورمەگەن جالعىز تال وق جازام قالدى.
«وق الدىڭنان ءتيسىن» دەپ باتا بەرگەن،
اڭىراپ ارت جاعىمدا انام قالدى.
ۇرىسى سىرلاسىمداي ەلىم قالدى،
ءبورىسى قۇرداسىمداي دالام قالدى.
جەڭەر ەل، مەن وندا ەلدەن الىس قالام،
جايىمدى ءانىم ايتار تابىستاعام.
وكىنبەيمىن!
جاۋىمنىڭ اراسىندا مەنى ۇستاعان،
قانداسىم كۇلىپ تۇردى نامىستانام،
ءارى ويلانام.....
«...تەمىر ساۋىت قاپسىردىم،
باعيلا (9) مەن عايشانى (10)،
ەلىم، ساعان تاپسىردىم.
اڭىراعان ەلىمدى ەرلەرىمە تاپسىردىم،
ەڭىرەگەن ەرلەردى تاڭىرىمە تاپسىردىم».
مۇڭلى انىمەن مۇنارلانىپ دالا جاتتى،
....قالا جاتتى.
شاڭق ەتكەن داۋىس شىعىپ ءبىر تال مىرىش،
ارتىنان اجال ايداپ بارا جاتتى،
قايران ەرگە....
ادىلبەك جاكەي
****
(1) تورعايتى – التاي وڭىرىندە جاساعان اۋليە. اڭىزداردا اڭعا ءمىنىپ جۇرەدى دەلىنگەن.
(2) (3) (4) (5) (7) (8) – جەر اتتارى
(6) شوقاي قاجى – التاي وڭىرىندە وتكەن ءدىندار ادام.
(9) باعيلا- بۇركىتبايدىڭ 1-ايەلىنەن قالعان بالا.
(10) عايشا – بۇركىتبايدىڭ بايبىشەسى ولگەن سوڭ العان ەكىنشى ايەلى.
