ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ الەمدىك ساياسات پەن ەكونوميكادا ىقپالى ارتتى. سوعىس كەزىندە كومەك قولىن سوزعان ەلدەرگە ايىرىقشا قولداۋ كورسەتۋ شاراسى قولعا الىندى. وسى باعىتتا كسرو باسشىلارىنىڭ نازارىنا ىلىنگەن مەملەكەتتىڭ ءبىرى – موڭعوليا. ويتكەنى، بۇل ەل سوعىس جىلدارى قىزىل ارمياعا كومەك رەتىندە 1942 جىلدىڭ اقپان ايىندا – ۆنەشتورگبانك ارقىلى 2.5 ملن توگرەگ، 100 مىڭ امەريكا دوللارى، 300 كەلى التىن (3 815 725 رۋبل) قارجىعا «ريەۆوليۋسيوننايا مونگوليا» («ت-34 ماركالى 32، «ت-70» ماركالى 21 تانك) اتتى تانك كولونناسىن قىزىل ارميانىڭ 112ء-شى بريگاداسىنا سىيلاسا، 1943 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا 25.3 ملن توگرەگتىڭ ازىق-تۇلىگى جانە 12 دانا «لا-5» جويعىش ۇشاعى بار «مونگولسكيي ارات» ەسكادريلياسىن سىيلادى.
وسىدان كەيىن كەڭەس ەلىنىڭ باسشىسى ستالين موڭعولياعا ەكونوميكالىق قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا 1947 جىلى «ناۋشكي-ۇلانباتىر باعىتىندا تەمىرجول قۇرلىسىن سالۋ تۋرالى» بۇيرىققا قول قويدى. جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى «وتانىن ساتقانداردان» جاساقتالعان «505ء-شى» تۇرمەنى پايدا بولدىردى. بۇعان جازاسىن وتەپ جاتقان 80 مىڭ ادام تارتىلىپ، تەمىرجول قۇرلىسىن باسقارۋعا تاجىريبەلى ينجەنەر گەنەرال-مايور ف.ا.گۆوزديەۆسكيي تاعايىندالدى. 80 مىڭ تۇتقىننىڭ كوبى سوعىستا نەمىستىڭ قولىنا تۇسكەن كەڭەستىك سولدات-وفيسەرلەر بولسا، سونىڭ 3000-ى تازا ۆلاسوۆشىلار.
وسى تۇتقىندار اراسىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان ادامدار دا بولدى. بۇلاردىڭ كورگەن قيىندىعى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. تۇرمەدەن قاشىپ شىققاندار دا بولىپتى. ولار رەسەي-موڭعول شەكاراسىن ءبولىپ جاتقان قانعاي-سايان تاۋلارىنىڭ نۋ ورمانىن پانالاپ ءومىر سۇرگەن. سوڭعى جىلدارى وسى قاشقىن-باتىرلار تۋرالى شەتەلدىك باسىلىمداردا جازىلىپ ءجۇر...
بۇعاۋدى بۇزعان – ۋتومسيەۆ
پەتر ۋتومسيەۆتىڭ تۋعان جەرى ريازان وبلىسى. 1941 جىلى 19 جاسىندا مايدانعا شاقىرىلىپ مارشال روكوسسوۆسكيي باسقارعان 16-شى ارميا ساپىندا ماسكەۋدى قورعاۋعا قاتىسقان. گەنەرال ۆ.روديمسيەۆ باسقارعان 13ء-شى ارميانىڭ 112ء-شى ديۆيزياسىندا بارلاۋشى بولعان. كەيىن پولكوۆنيك سولوچۋب باسقارعان ديۆيزيانىڭ اۆتوماتشىلار روتاسىن باسقارىپ، ستالينگرادتى ازات ەتۋ مايدانىندا 48 كۇن قورشاۋدا بولىپ، سودان ءتىرى شىققان 13 ادامنىڭ ءبىرى. وسى ەرلىگى ءۇشىن وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن. سوعىس كەزىندە ۋتومسيەۆتىڭ ەرلىگى تۋرالى مايدان گازەتتەرىندە وتە كوپ جازىلعان.
ۋتومسيەۆ 1944 جىلدىڭ باسىندا بەلورۋسسيانىڭ گومەل قالاسى ماڭىندا جارالى كۇيىندە نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسەدى. بابەلسبەرگ لاگەرىندە تۇتقىندا بولعان ونى بىرەۋلەر تانىپ بۇل «ستالينگرادتىڭ اتاقتى باتىرى» ەكەنىن جەتكىزەدى. نەمىستەر باتىردى جەكە كۇتىمگە الادى. ونىمەن قويماي گەرمانيانىڭ بەدەلدى باسىلىمدارى «اتاقتى باتىر پەتر ۋتومسيەۆ ءوز ەركىمەن فيۋرەر ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە كەلىستى» دەگەن ماقالانى باتىردىڭ فوتوسىمەن قوسا جاريالايدى. 1945 جىلى كەڭەس اسكەري تريبۋنالى نەمىستەردەن بوساپ شىققان ۋتومسيەۆتى ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ارتىنان جوعارعى سوت ۇكىمدى 25 جىلعا الماستىرادى. ول 1948 جىلى 505-شىلەر ساپىندا موڭعولياعا كەلەدى. ونى فاشيستەردىڭ «زوندەر كومانداسىندا» قىزمەت ەتكەن ناعىز ساتقىندار توبىنا قوسادى. ولارعا كورسەتىلگەن ازاپتى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ادام ءولىمى جەتىم لاقتىڭ قۇنىنداي...
ءبىر كۇنى قاسىندا ەكى اداممەن بىرگە ۋتومسيەۆتى كۇزەتشى سولداتتار ورماننان ساڭىراۋقۇلاق تەرۋگە الىپ شىعادى. وسى ءساتتى پايدالانىپ ۇشەۋى قاشادى. قاسىنداعى ەكى ادامنىڭ ءبىرى پاتشالىق رەسەي وفيسەرى ەكەن. وعان قۋعىنشىلار وعى ءتيىپ ولەدى. ەكىنشى ۆلاسوۆشىنى ايۋ جەپ قويادى. ورماندا جالعىز قالعان ۋتومسيەۆتى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن بىرنەشە دۇركىن ارنايى جاساق جىبەرىلگەن. ولار ەشقانداي ناتيجە شىعارا الماعان. بۇل ءوز الدىنا ۇلكەن اڭگىمە.
ۋتومسيەۆتىڭ كەيىنگى ءومىرى موڭعول ەلىنىڭ سەلەنگە ايماعىندا وتكەن. 1959 جىلى جالعىزباستى موڭعول ايەلگە ۇيلەنگەن. 1960 جىلى تۋعان ايۋۋش اتتى بالاسى ءقازىر ۇلانباتىر قالاسىندا تۇرادى. وسى ۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا اكەسى پەتر 1970 جىلدىڭ سوڭىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى.
سۇرمەرگەن سۋسايەۆ
سۋسايەۆ 1942 جىلى سمولەنسك ماڭىندا بولعان شايقاستا ەرەن ەرلىگى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىر اتاعىن العان. ءوز پولكىنىڭ ماڭدايالدى مەرگەنى اتانعان ول 1943 جىلى ابايسىزدا نەمىستەر قولىنا تۇسكەن. كەيبىر دەرەكتەردە اتاقتى مەرگەن زايسيەۆ مەن سۋسايەۆتى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن نەمىستەر ارنايى جاساق جۇمساعانى جونىندە ايتىلادى. سۋسايەۆ 1945 جىلدىڭ قاڭتار ايىنا دەيىن بيركناۋ لاگەرىندە تۇتقىندا بولىپ، كەڭەس اسكەرى بوساتقان سوڭ 248ء-شى اتقىشتار ديۆيزياسىندا مەرگەندەر قاتارىنا قايتادان قوسىلعان. پراگانى ازات ەتۋگە قاتىسقان.
سوعىس اياقتالىپ تۋعان جەرى قالماقياعا ورالادى. كەشىكپەي اتاقتى مەرگەن سۋسايەۆ «ساتقىندار» قاتارىنان تابىلىپ 25 جىلعا سوتتالدى. 1948 جىلى موڭعوليادا قۇپيا اشىلعان ۋران وندىرىسىنە ايدالادى. قۇپيا كەنىشتە 12 مىڭ «ساتقىن» سولدات كۇندىز-تۇنى جۇمىس ىستەپ تىرىدەي ازاپتالادى. 1950 جىلى وسى كەنىشتەن مەرگەن سۋسايەۆ قاشىپ كەتەدى.
كۇۇلە حان تاۋىندا بەكىنگەن ونى 1951 جىلى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن 500 اسكەر ايماقتى بۇتىندەي قورشاپ الىپ، داۋىس زورايتقىشپەن «ءوز ەركىڭمەن بەرىل، تيىسپەيمىز» دەپ جار سالادى. سۋسايەۆتان جاۋاپ بولماعان سوڭ اسكەريلەر ونى ۇستاۋ ءۇشىن شەپ قۇرىپ اتتانادى. 10 كۇننىڭ ىشىندە 30 شاقتى سولداتىنان ايىرىلعان ىزكەسۋشىلەر ىزدەۋدى توقتاتادى. 1952 جىلى كەڭەس ەلىنەن ارنايى دايىندالعان 30 چەحيست سۋسايەۆتى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن كۇۇلە تاۋىنا كەلىپ بەكىنەدى. ەكى اپتا قاشقىننىڭ ىزىنە تۇسكەن چەكيستەردىڭ 14ء-ى جەر جاستانادى. 1953 جىلى مۇزداي قارۋلانىپ ىزىنە تۇسكەن 300 جاساقتى تاعى جۋساتادى.
امالى تاۋسىلعان ۇكىمەت ايلاعا كوشەدى. 1954 جىلى ماسكەۋلىك كاتەرينا اتتى چەكيست ايەلدى جەرگىلىكتى ورىس باعبان كليموۆتىڭ رەسەيدە تۇراتىن تۋىسىنىڭ قىزى ەسەبىندە ۇيىنە اكەلىپ ورنالاستىرادى. كاتەرينا الا جازداي جالعىز ءوزى ءان سالىپ ءجۇرىپ تاۋدان جەمىس تەرەدى. ونى الىستان بىرنەشە اي باقىلعان سۋسايەۆ ءبىر كۇنى تاۋدان ءتۇسىپ ءانشى ايەلگە جولىعادى. ۋاقىت وتە كەلە باۋىر باسادى. كەزەكتى ءبىر كەزدەسۋگە ۋادەلەسكەن ءساتتى پايدالانىپ ابدەن ىسىلعان 12 مەرگەن تۇزاق قۇرادى. سۋسايەۆ وتە ءقاۋىپتى ادام بولعاندىقتان مەرگەندەرگە كەز كەلگەن جەردە اتۋعا بۇيرىق بەرىلىپ قويادى. سۋسايەۆ وسىلايشا قازا تابادى.
قاراساقال ماشۋز
جوعارىداعى اتاقتى «505»-تەن قاشىپ شىعىپ امان قالعان ادامداردىڭ ءبىرى – ماشۋز. ول 1903 جىلى ماسكەۋدە تۋعان. 1925 جىلى وفيسەرلەر مەكتەبىن ءتامامداپ، بەلورۋسسيا جەرىندە اسكەري مىندەتىن ورىنداپ ءجۇرىپ، فين سوعىسىنا قاتىسقان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا ماشۋز باتالون كومانديرى ەكەن. سوعىسقا باستان-اياق قاتىسقان. ءبىراق جەڭىستەن كەيىن وعان «مايدان شەبىندە ءجۇرىپ ۆلاسوۆشىلارمەن قۇپيا بايلانىس جاسادى» دەگەن جالا جابىلىپ «ساتقىن» رەتىندە «505»ء-تىڭ قۇرامىندا موڭعولياعا ايدالعان.
تەمىر جول قۇرلىسىندا ءجۇرىپ ەبىن تاۋىپ قاشىپ شىققان. شەكارا اسىپ ورىس جەرىنە ءوتىپ الىپ، «505»-كە «موڭعوليادان قاشىپ شىققان ماشۋز نوۆوسىبىردە جۇك تيەگەن ۆاگون ۇستىنە قاشىپ بارا جاتىپ، قۇلاپ قازا تاپتى» دەپ تەلەگرامما جىبەرىپ ۇلگەرەدى. ءوزىن «ولدىگە» جاتقىزعاننان كەيىن قايتا اينالىپ موڭعول جەرىنە ءوتىپ، جالعىز ءوزى ورمان ىشىندە ءومىر سۇرەدى. جەرگىلىكتى جۇرتپەن ارالاس-قۇرالاس بايلانىس جاسايدى. باعالى اڭ تەرىلەرىنە ازىق-تۇلىك ايىرباستايدى.
ءبىر كۇنى ماشۋز جەرگىلىكتى «اتاماندارمەن» تايتالاسىپ ءجۇرىپ بىرەۋىن ءولتىرىپ الادى. ءسويتىپ موڭعوليا زاڭىمەن 15 جىلعا سوتتالادى. تۇرمەدە ءجۇرىپ قاسىنداعى موڭعول دوستارىنىنا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جانە باستان وتكەن ءومىر تاريحىن ايتاپ بەرگەن كورىنەدى. 1990 جىلى ۇلانباتىردا «قاراساقال ماشۋز» اتتى شاعىن كىتاپشا جارىققا شىقتى.
گازەل نەمەسە «مايور اسۋى»
سوعىستان كەيىنگى اقش-كسرو تەكەتىرەسىنە سەبەپ بولعان دۇنيەنىڭ ءبىرى – اتوم قارۋى. كەڭەس وداعى اتوم قارۋىن جاساۋ ءۇشىن قاجەت ۋران ونىمدەرىن موڭعول دالاسىنان دا تاسىدى. سونداي كەنىشتىڭ ءبىرى – كەنتەي ايماعى جەرىندەگى ماندال شاحتاسى. وسىندا «ساتقىن-تۇتقىندار» ەڭبەك ەتكەن. ولاردىڭ جۇمىس كۇنى 12-14 ساعات.
ءبىر كۇنى تۇتقىندار تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىنا شاعىمدانىپ، باسشىلىققا حات جولدايدى. ونى اپارىپ بەرۋ قاتارداعى تۇتقىن، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مايور گازەلگە جۇكتەلەدى. باتىر-تۇتقىن شاعىمحاتتى تابىستاۋ ءۇشىن شتابقا بارادى. وسى جەردە وڭباي سوققىعا جىعالادى ءارى نامىسقا تيەتىن اۋىر سوزدەر ەستيدى. اشۋلانعان باتىر كۇزەتشىنىڭ مىلتىعىن جۇلىپ الىپ، باقىلاۋشى سولداتتارمەن اتىسادى.
گازەل سوعىستا مەرگەندەر روتاسىن باسقارعان ءارى «ۆوروشيلوۆتىڭ جەكە مەرگەنى» دەگەن اتاق العان داڭقتى جاۋىنگەر ەكەن. كۇزەتشىلەردى جۋساتىپ سالعان مايور گازەل ورمانعا سۇڭگىپ جوق بولادى. ارتىنان چەكيستەر قانشاما جىل ىزدەسە دە تابىلمايدى. قىسقاسى ولدىگە ساناپ قويعان ءتارىزدى.
ءبىراق گازەل ولمەگەن. ەكى ەل شەكاراسى ماڭىنداعى بيىك اسۋعا بەكىنىپ الىپ جاتا بەرگەن. كەيىن جەرگىلىكتى موڭعولدارمەن ارالاسىپ ءومىر سۇرگەن. حالىق گازەل بەكىنگەن اسۋدى ءالى كۇنگە دەيىن «مايور اسۋى» دەيدى.
بەكەن قايرات ۇلى
