وسىدان 126 جىل بۇرىن، 1893 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ 25 كۇنى دانيالىق لينگۆيست، پوليگلوت ۆيلگەلم تومسەن العاش رەت كونە تۇركى جازۋىنىڭ كىلتىن تاۋىپ، عىلىم الەمىندە ايرىقشا جاڭالىق اشقان ەدى. وسى كەزدەن باستاپ، تۇركولوگيا تاريحىنىڭ جاڭا پاراعى اشىلعان ەدى. ءوز كەزەگىندە بۇل تۇركىتانۋشىلاردىڭ تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىن تولىق اۋدارىپ شىعۋىنا جول اشتى. ۋاقىت وتە كەلە، وعان حح عاسىردا تۇركى ەلدەرىنىڭ عالىمدارى – تۇرىك، قازاق، ازەربايجان، وزبەك جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەرى قوسىلدى.
كونە تۇركى جازۋىن زەرتتەۋگە ۆ. ۆ. رادلوۆ، ن. م. يادرينسيەۆ، س. ە. مالوۆ، ا. ن. بەرنشتام، X.ن. وركۋن، پ. م. مەليورانسكيي، و.بانگ، گ. ي. رامستەدت، ۆ.م. ناسيلوۆ، ي. ا. باتمانوۆ، ا. ن. كونونوۆ، دج. كلوۋسون، د. نەمەت، ت.تەكين، ا. م. ششەرباك، س. گ. كلياشتورنىي، گ. ايداروۆ ا.س. امانجولوۆ، م. جولداسبەكوۆ، ق. ومىرالييەۆ، ي.ل. كىزلاسوۆ، س.يا. بايچوروۆ، د. ۆ. ۆاسيليەۆ، و.ف. سەرتكايا، ا. يىلماز، ا. رەجەبلي، چ.جۋماگۋلوۆ، ك.تابالدييەۆ، ك.كونكابايەۆ، ن.ۋسەيەۆ، ل. بولد، س. باتتۋلگا، ر. مونحتۋلگا جانە ت.ب. تۇركولوگتار زور ۇلەس قوستى.
عىلىمي اينالىمدا بۇل جازۋلاردى «رۋنا (رۋنيكالىق) جازۋلارى» دەپ اتاپ كەتكەن ەدى. ونىڭ سەبەبى جازۋدىڭ قۇپياسى اشىلماي تۇرعاندا، بۇل جازۋلار ءبىر قاراعاندا ەجەلگى سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ «رۋنا» جازبالارىنا ۇقسايتىن. الايدا عىلىمي زەرتتەۋلەر ونىڭ تۇركىلەردىڭ ءتول جازۋى ەكەنىن انىقتادى. ۆ.تومسەننىڭ ەڭ العاشقى وقىعان سوزدەرى «تۇرك» جانە «ءتاڭىر» بولدى.
كونە تۇرىكتەر وسى ءتول جازۋىن بىتىگ //بىتىك (bitig) دەپ اتاعان. ول ەجەلگى تاڭبالاردان (گرافەمدىك) نەگىزىندە جاسالعان، 40 تاڭبالى ارىپتەن قۇرالعان. ءوز كەزەگىندە ول كونە تۇرك ءتىلىنىڭ تابيعاتىن دالمە-دال تاڭبالاي بىلگەن «فونو-مورفەمدىك» (دىبىستىق-ماعىنالىق)، ءارى كوپتەگەن تۇرك ديالەكتىلەرىن ءبىر ەملەگە باعىندىرعان امبەباپ ءتاڭبا-ارىپتى جازۋ. تۇرك بىتىكتىڭ فونولوگيالىق قۇرىلىمى داۋىستى، داۋىسسىز دىبىستاردىڭ دارا جانە بۋىندى وقىلىمىمەن ەرەكشەلەنەدى.
تۇرك ەلىندە تۇرىك بىتىك ارقىلى بۇيرىق بەرۋ، جارلىق شىعارۋ، ۇكىم ايتۋ، ءمور-تاڭبا باسۋ، ەلشى جىبەرۋ، حات الماسۋ جانە ت.ب. مەملەكەتتىك ماڭىزدى ءىس-قۇجاتتار جۇرگىزىلىپ وتىردى. قاعاننىڭ التىنمەن اپتالعان ءتاڭبا-مورىن ساقتاۋشىسى – «tamγačï»تامعاچى»، «التىن تامعان تارحان»، ال ءىس-قۇجات حاتشىسى – «bitikči»بىتىكشى» دەپ اتالدى. ەل تاريحى قاعانداردىڭ بۇيرىعىمەن ۇرپاققا امانات رەتىندە تۇرىك بىتىكپەن قاعازعا حاتتالىپ، تاسقا «ماڭگى» (beŋgütaš»بەڭگۇتاش) بىتىكتاستاردا (bitigtaš»بىتىكتاس) باسىلدى. «مىڭ جىلدىق تۇمەن كۇندىك بىتىك جازۋىممەن بىلىكتىلىگىمدى بەكەم تاسقا قاشادىم» دەيدى ەر جۇرەك تۇركتەر. بارلىق تۇركى تەكتەس ەتنوستارعا ورتاق ءارى تۇسىنىكتى تۇرك بىتىك تەز ارادا ۇلانعايىر ايماققا كەڭىنەن تارالىپ امبەباپ جازۋعا اينالا ءبىلدى.
قازىرگى ولشەممەن العاندا بۇل جازۋلاردىڭ ءماتىنى ورتا كولەمدەگى كىتاپتى قۇرايدى. كونە تۇركىلەردىڭ ەپيگرافيالىق ماتەريالدارى كوپتەگەن تاريحي، مادەني، گەوگرافيالىق، ساياسي دەرەكتەر بار، سول كەزدەگى حالىقتىڭ ومىرىنەن، تانىم-تۇسىنىگىنەن، دۇنيەتانىمى مەن سالت-داستۇرىنەن تولىق، ءارى ناقتى حابار بەرەدى. تاريحي وقيعالار تىزبەگى ۇلى قاعانداردىڭ جورىقتارى جىراۋلىق-جورىقتىق ۇلگىدەگى ىقشام جانە شەشەن تىلمەن باياندالعان. سوندىقتان كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ولاردى كوركەم شىعارمالارعا جاتقىزادى. جازبالاردا كوك تۇركتەر داۋىرىندەگى بولعان وقيعالار سيپاتتالىپ، گەوگرافيالىق اتاۋلار، سول كەزدەگى رۋ-تايپالاردىڭ اتاۋلارى مەن ورنالاسۋ، تارالۋ ايماعى سيپاتتالعان. تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى كەيىنگى داۋىرلەردە ۇلى دالاعا كەلگەن ءارتۇرلى دىندەردىڭ ءتول جازۋىنىڭ ىقپالىنان ۋاقىت وتە قولدانىستان شىعىپ، حالىق جادىسىندا ۇمىت بولعان.
تۇرك بiتiكتiڭ كەڭiستiك اۋماعى بۇگiنگi موڭعوليادان باستاپ التاي، تۋۆا، حاكاسيا – ەنيسەي، اباقان، كەم وزەنى، بۋرياتيا – بايكولi، لەنا، ساحا، شىعىس تۇركiستان – تۇرپان ويپاتى، دۋنحۋان، ميران، سونىمەن قاتار، قازاقستان – ەرتiس، تالاس، Iلە، سىر، ەدiل، جايىق وزەندەرi، فەرعانا، ودان ارى ءسولتۇستiك كاۆكاز، شىعىس ەۋروپانى قامتيدى. بۇل بۇكiل ەۋرازيا قۇرلىعىن الىپ جاتقان وراسان زور ايماق ەكەنى بەلگىلى. كونە تۇرك بىتىگى بۇگىنگى تۇركى تەكتەس ەتنوستاردىڭ بايىرعى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ كۋاسى ءارى ورتاق ميراسى بولىپ تابىلادى. دەمەك كونە تۇرك بىتىك – دۇنيە ءجۇزى وركەنيەتىندەگى شوقتىعى بيىك ءىرى مۇرالاردىڭ ءبىرى.
تاريحي-دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان «ورحون ەسكەرتكىشتەرى» ونىڭ ىشىندە بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىقۇق، ەل ەتمىش قاعان (مويىنچۇر، تاريات ەسكەرتكىشى)، تەس، سۋجي جانە ت.ب. بىتىكتاستارى مەن ەسكەرتكىشتەرىندە ورتالىق ازيا تاريحىنا بايلانىستى مول دەرەكتەر بار. ال، ەنيسەي، تالاس، التاي ەسكەرتكىشتەرىندە تاريحي وقيعالاردان گورى ەپيتافيالىق سارىندارى باسىم. تۇرفان، ميراننان تابىلعان نۇسقالاردا نانىم-سەنىمدىك مازمۇندى ماتىندەر كوپتەپ جازىلعان.
ءقازىر ەۋرازيا كولەمىندە تۇرك بىتىكپەن بادىزدەلىپ ورنەكتەلگەن 700-دەن استام ىرىلى-كىشىلى بىتىكتاس، ەسكەرتكىشتەر، جارتاستاعى جانە ءتۇرلى زات-بۇيىمدارداعى ماتىندەر تىركەلىپ وتىر.
قازىرگى تاڭدا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىندا كونە تۇركى جازۋىن زەرتتەپ، اۋدارۋمەن اينالىساتىن «تۇركولوگيا، التايستيكا جانە موڭعولتانۋ» ءبولىمى قىزمەت ىستەيدى.
سونىمەن قاتار، اكادەميا تاراپىنان تۇركولوگياعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان زەرتتەۋشىلەرگە ارنالعان، «ۆيلگەلم تومسەن» اتىنداعى مەدال شىعارىلعان. بۇل مارتەبەلى مەدالمەن قازىرگى تاڭدا تۇركولوگيا سالاسىندا تىڭ جاڭالىق اشىپ، ىرگەلى ۇلەس قوسقان 23 ادام ماراپاتتالعان.
سونىمەن قاتار،وسى تاريحي وقيعاعا بايلانىستى نازارلارىڭىزعا اكادەميانىڭ مامانى ن. بازىلحاننىڭ قازاقستاننان تابىلعان كونە تۇركى جازۋى تۋرالى ماقالاسىن ۇسىنامىز (PDF نۇسقاسى).
twesco.org سايتىنان الىندى
6alash ۇسىنادى
