قازاق شەجىرەسى اۋىزشا تارالعاندىقتان كەيبىر تۇستارى شىنايى تاريحتان الشاق كەتىپ جاتاتىنىن كوزىقاراقتى وقىرمان، سانالى ادامدار عانا تۇسىنەدى. قازاق شەجىرەسىندە توتەمدىك، ءدىني، نانىم-سەنىم بوياۋى قانىق بولىپ كەتكەن جاعدايلار كەزدەسەتىنى شىندىق. ياعني، قازاقتىڭ پايدا بولۋى مەن تارالۋىن اققۋمەن، بورىمەن، قوجامەن، تورەمەن ۇشتاستىرىپ جاتادى. اتا-تەك، ايگىلى ادامداردىڭ ومىرلەرى اڭىزعا ۇلاسقان، يسلام دىنىمەن تۇسىندىرىلگەن، ميفتەندىرىلگەن، كوبىنىڭ شىنايى تاريحي سورابى ۇمىت بولعان.
ارعى تاريحقا وكپە ارتۋعا كەلمەس، باسقاسى ەمەس ورتا عاسىردان بەرگى ۋاقىتتا حاتقا تۇسكەن، دالەلدەنگەن تاريحىمىزدىڭ ءوزى شەجىرەلەردە بۇرمالانىپ بەرىلگەن. اتاپ ايتقاندا 9- عاسىردان باستالعان يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا تارالۋىنا بايلانىستى، ءدىن ۋاعىزداۋشى اراپتىق قوجالار مەن ءدىن باسىلارى قازاق شەجىرەسىن وزدەرىنىڭ ءدىني يدەولوگياسىن تاراتۋدىڭ، جۇزەگە اسىرۋدىڭ پارمەندى قارۋى رەتىندە پايدالانىپ، قازاقتارعا اتا تەگىن نەندەي ءبىر پايعامبارلاردان، ساقابالاردان باستايتىن جاساندى شەجىرەلەر جازىپ بەرگەن[1](جاقىپ ءجۇنىس ۇلى. شەجىرە تۋرالى تولعانىس// شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى، 2006ج.، N4). قازاقتار ءوزىنىڭ ءتۇپ اتاسىن مانسۇق ەتىپ، تاۋاراتتاعى( اۆەستاعى) ميفتەردە ايتىلاتىن “ادام اتا، حاۋا انادان”، نۇح پايعامباردىڭ بالاسى “ياپەستەن” باستاۋى، ءيسى تۇركى حالىقتارى مەن قازاقتاردى اراپتىڭ “انەس” دەگەن ساقاباسىنان، ساحابالاردان، قوجالاردان تاراتاتىن بولدى جانە ونى شىن كورىپ، ماقتانىش سانادى. اراب-پارسى تىلدەرىندەگى ادەبيەتتەر ارقىلى قازاق شەجىرەسىنە حريستياندىق، يسلامدىق ميفتەرمەن اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ سىنالاپ كىرۋىنە، اسىرەسە، ءدىندى ۋاعىزداۋشىلار مۇددەلى بولدى.
قازاق اراسىنا كەڭ تارالعان شەجىرەلەردىڭ دىني-ميفتىك كەيىپكەرلەردەن باستاۋ الىپ، ناتيجەسىندە شەجىرەلىك ءتۇزىلىمنىڭ 50-60، تىپتەن، 100-150 اتاعا ۇلاسىپ كەتتى. مۇنى شەجىرەلىك تۇزىلىمدەردى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ باستاۋ تەگىندەگى “قوجا”، “سوپى” دەپ كەلەتىن ەسىمدەردەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ماسەلەن، ورتا جۇزدەگى رۋ-تايپالاردىڭ تۇپكى اتاسى بەكارىس ەدى، ودان قارا كەلىمبەت، ودان-قوتان، ودان دايىرقوجا(اقجول) تۋعان ەكەن، دايىرقوجادان-اكقوجا، قاراقوجا، اقتامقوجا تۋىپ، بۇل ۇشەۋىنەن ورتا ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارى وربىگەن ەكەن، سونىڭ ىشىندە قاراقوجادان-ارعىن، نايمان تۋىپ، ارعىننان مەيرامسوپى، اق سوپى، قارا سوپى، سارى سوپى،ءتانىب سوپى، ءنادىر سوپى، ارىق سوپى تۋعان، ولاردان قالىڭ ارعىن وسىپ-ونگەن ەكەن. ال كىشى جۇزدەگى رۋ-تايپالاردىڭ تۇپكى اتاسى جانارىس ەدى، ودان - الامان، ودان - الشىن، ودان - سادىرقوجا، قىلدىرقوجا، ءنادىرقوجا دەگەن ءۇش ۇل تۋعان ەكەن، سادىرقوجادان، التى ءالىم، ءتورت اتا شومەن، قىدىرقوجادان - ون ەكى اتا باي ۇلى وربىگەن، ءنادىرقوجادان - جەتى رۋ وربىگەن دەپ كەلەتىن شەجىرە دەرەكتەرى بار[2](ياسىن قۇمار ۇلى. قازاقتىڭ شەجىرە مادەنيەتى.شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2014ج.، 327-328 بب). ءوز تەگىن ساحابالار مەن قوجالاردان تاراتۋ بارلىق شەجىرەلەرگە ءتان قۇبىلىس دەۋگە بولادى. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى: قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى باتىر تۇرىك، اراپسىڭ دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى شىرىك؛ پالەنشە ساقابانىڭ زاتى ەدىڭ دەپ، الداعان ءدىن جامىلعان وڭكەي جۇلىك[3](ش.قۇدايبەردى ۇلى.تۇرىك-قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. الماتى،1991.، 70 ب)- دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. ورتا ازياعا ءدىن تاراتقان قوجالار قازاققا ءسىڭىپ، ءتىپتى قازاقتىڭ شەجىرەلىك جۇيەسىن قابىلداعاننان كەيىن وزدەرىنىڭ شەجىرەسىن جاساعان. بۇل تۋرالى كەزىندە ءسابيت مۇقانوۆتا جازعان[4]. ءسابيت مۇقانوۆ. حالىق مۇراسى. الماتى، جازۋشى باسپاسى، 2005ج.، 17-21 بب). ءسويتىپ، كەيىنگى كەزدە ءبىر جاعىنان ءىسلام دىنىنە سەنگەن، ءبىر جاعىنان قوجالارعا يمانداي تابىنعان قازاق شەجىرەشىلەرى ءوز شەجىرەلەرىن، ياعني، تۇتاس قازاقتىڭ اتا -باباسىن سول قوجالارعا اپارىپ تىرەدى[4](ياسىن قۇمار ۇلى. قازاقتىڭ شەجىرە مادەنيەتى.شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2014ج.، 328-329 بب). 7-عاسىردا تاسقا قاشاپ جازىلعان كۇلتەگىن ماڭگى تاسىندا: “ۇستىمىزدەگى كوك اسپان مەن استىمىزداعى قارا جەر جارالعاندا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادامزات جارالىپتى”، “ ادامزاتتىڭ ۇستىندە تۇركىنىڭ اتا-باباسى بۋمىن قاعان بيلىك قۇرىپتى، ول تۇركى ەلىنە يە بولىپ، زاڭ-جارعىلار جاساپتى” ت.ب. دەپ كەلەتىن، جول ورتادان قوسىلعان ەشقانداي قوجاسى مەن سوپىسى جوق، تازا تۇركىلىك شەجىرە ساقتالىپ، بىزگە جەتپەدى. اتا-بابامىزدىڭ “قوجان” دەپ “قوجاعا جاقىن اتالۋى، ونىڭ ارعى اتالارى باجىگىتتى “توقتارقوجا” مەن “تولىمقوجا”لارعا اپارىپ تىرەپ، ونى ماقساتتى تۇردە ورتاجۇزگە تانىمال ءبايىس ءبيدىڭ جالعىز قىزى ماقتا ۇيلەۋى، ودان بايجىگىت.... وسىنداي جاساندى، بۇرمالانعان شەجىرەلەر(جوعارىدا دالەلدەنگەندەي) ارقىلى ارعىنى ايتپاعاندا قازاقتىڭ بەتكە باسار دارابوز باتىرى قابانبايدان تارتىپ ءبارىنىڭ تەگىن سارت پەن قوجادان، ودان ارى اراپتاردان تاراعان دەپ ايتۋدىڭ شىندىققا قانشالىقتى جاناسىمدى ەكەنىن وقۋشى قاۋىم دا تۇسىنگەن بولار. سوندىقتاندا، شەجىرە جازىپ تاراتقان كەزدە، قازاق شەجىرەسىندەگى قازاقتى قۇرايتىن رۋ-تايپالاردىڭ ءبارىنىڭ تەگىن، جەتى اتاسى ەمەس، توقسان توعىز اتاسى دا بىر-بىرىنە قوسىلمايتىن وزگە حالىقتارمەن قابىستىراتىن جالعاندىقتان ارىلاتىن ۋاقىت تا بولعان سياقتى. جانە دە ونى، ءبىز، ءوز شەجىرەمىزدەن باستاعاندى ءجون كوردىك. قازاق داستۇرىندە جيەندەر اتا-تەك شەجىرەگە كىرمەيدى ولاي بولسا توقتارقوجانىڭ ۇرپاقتارى بايجىگىتتەر تۇگەلدەي نايمان شەجىرەسىنە كىرمەۋى ءتيىس ەدى (ءتىپتى نايماننىڭ ءوزى دايىرقوجا، قاراقوجالاردان تاراپتى - مىس) كىرگەن ەكەن توقتارقوجا، تولىمقوجا، ماقتا اپا دەگەندەي جاساندى دۇنيەلەردەن ارىلىپ، بايىستان بايجىگىت تۋاتىنىن اشىق جازۋمىز كەرەك. ولاردى شەجىرەگە كىرگىزىپ الىپ، سارت نەمەسە قوجا ەمەسپىز دەپ قيال عاجايىپ ەرتەگىلەر تۋدىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق دەپ بىلەمىز. تاريحشىلار مەن شەجىرەشىلەر اراسىندا داۋ تۋدىرعان توقتارقوجا ماسەلەسىن ءبىرجاقتى ەتۋ ۋاقىتى كەلدى. ولاي دەۋىمىزگە جوعارىدا ايتىلدعاندارعا قوسا تاعى ناقتى فاكتى بار. وسىدان ءبىراز بۇرىن تاريحشى، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ-نىڭ پوليتولگيا كافەدراسىنىڭ دوسەنتى، Phd ج.سابيتوۆتىڭ دنك-شەجىرە جوباسى باستالىپ، قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە قاتىستى رۋلار زەرتتەلىنە باستالدى. زەرتتەۋ بارىسىندا شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ سايكەستىگى سول رۋعا جاتاتىن ۇرپاقتاردىڭ دنك ناتيجەلەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ قاراستىرعان. جوبا بارىسىندا شەجىرە دەرەكتەرىندە داۋ تۋدىرىپ كەلە جاتقان اتالارعا بايلانىستى ناقتى، دالەلدى تۇجىرىمدار بەرىلگەن. وندا شەجىرەدەگى كەيبىر ادام ەسىمدەرى تەك ادامعا عانا قاتىستى ەمەس، تايپانىڭ نەمەسە رۋدىڭ اتى ەكەندىگى تۋرالى ءسوز قوزعالادى. وسىنداي داۋلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە بايجىگىت رۋىنا ەرەكشە توقتالادى. اتالعان اۆتور 2016-شى جىلعى جەلتوقسان ايىندا بەرگەن سۇبحاتىندا مىنانداي پىكىر بىلدىرەدى: “قازىرگى كەزدە كەز-كەلگەن اڭىزدى تەكسەرۋگە بولادى. مىسالى، قابانباي باتىر شىققان نايمان-بايجىگىتتەر تۋرالى اڭىز. ول جەردە نە شىڭعىس تۇقىمى، نە قوجا، نە تاعى باسقا بىرەۋ رەتىندە ايتىلاتىن توقتارقوجا دەگەن بىرەۋدەن تارايتىندىعى بەرىلگەن. ءبىز وسى رۋ ۇرپاقتارىن تەستتەن وتكىزگەن كەزدە ولاردىڭ ناعىز نايمان توبىنا جاتاتىندىعى انىقتالعان” [5](https://baigenews.kz/dialog/interview/uchenii_po_dnk_mozhno_opredelit_k_kakomu_kazahskomu_rodu_prinadlezhit_rebenok_/)
بايجىگىت تىكەلەي ءبايىستان تارايدى دەگەندى جالپى بايجىگىت ۇرپاقتارى دۇرىس قابىلدايدى دەپ سەنەمىز.
«قوجان شەجىرەسى جانە تاريحى» تۋرالى جازىلعان كىتاپتان الىنىپ بەرىلىپ وتىر.
قايرات عابيتحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
