كوبەگەن سىرتقى كيىمدەرىن شەشىپ جەڭىلتەكتەنىپ، ءماسىسىن قوڭىلتاياق كيىپ بارىپ تاستى العاش كوتەرگەندە، سۋ سوقتى بولعان بالدىر جاپقان مايدا تاس قولعا تۇرماي سىرعىپ ءتۇسىپ كەتەدى. ۇراڭقايلار شۋ ەتە تۇسەدى.
تاس كوتەرۋ – قازاق دالاسىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان داعدى. اتان جىلىك، بۋرا سان بالۋاندار كەيدە جينالعان كوپتىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن، كەيدە كۇش سىناسۋ ءۇشىن كوتەرگەن تاسىن قازاق «بالۋانتاس» دەپ اتاعان. قازاق حالىق ەرتەگىلەرىندە «تاۋسوعار»، «تاۋ كوتەرگەن تولاعاي» سياقتى كەيىپكەرلەردىڭ بولۋى دا بالۋانتاس كوتەرۋمەن قازاقتار ەجەلدەن اينالىسقانىن ايعاقتاسا كەرەك. ا.يانۋشكيەۆيچ تە قازاقتاردىڭ تاس كوتەرىپ جاتتىعاتىنىن، بۇل جاتتىعۋدا باراق سۇلتاننىڭ الدىنا جان سالمايتىن الاپات كۇش يەسى ەكەندىگىن تاڭدانا جازۋى بالۋانتاس كوتەرۋ قازاق حاندىعى داۋىرىندە دە بولعانىن دالەلدەيدى.
بالۋان تاس كوتەرىپ، ارتىنا ءوز كۇشىنەن بەلگى تاستاپ كەتكەن الىپتىڭ الىبى – قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى. پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانىنداعى تاۋدىڭ سۇرعىلت تاسىن (سالماعى 480 كەلى) جۇرت «قاجىمۇقان تاسى» دەپ اتاپ، اتاقتى بالۋاننان قالعان ەسكەرتكىش رەتىندە قادىرلەيدى. قاجەكەڭ بۇل تاستى دوسى سۋبەك قۋانىشبايۇلىنا ەستەلىك رەتىندە كوتەرىپتى دەگەن دەرەك بار. «حالىق ايتسا قالت ايتپايدى»، كۇش اتاسىنىڭ جارتى تونناعا جۋىق تاستى كوتەرگەنى راس تا شىعار. تۇلكىباس اۋدانىنداعى قاجىمۇقاننىڭ 75 جاسىندا كوتەرگەن تاسىنىڭ ءوزى 350 كەلى سالماق تارتاتىنىن ەسكەرسەك، كەيدە ادام بالاسىنىڭ كۇشىنە مويىنداماسقا شاراڭ جوق. قازاقتىڭ ءبىر تۋار ونەر يەسى، اتاقتى بالۋانى بالۋان شولاقتىڭ:
بۇل كۇندە جيىرمادا مەنىڭ جاسىم،
قامالدىڭ بۇزار كەزىم تاۋ مەن تاسىن.
كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا،
كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت گىردىڭ تاسىن، – دەگەن ولەڭىن ءيىسى قازاق تۇگەل بىلەدى.
ەسەپتەي بەرىڭىز، 51 پۇت – 816 كەلى! بالۋان شولاق بۇل رەكوردىن كەيىن ءوزى وزگەرتىپ، 1 توننا 70 كەلى (67 پۇت) تارتاتىن تاستى كوتەرىپ، اۋدەم جەرگە اپارىپ قويعان دەلىنەدى. 800 كەلى ەمەس، 200 كەلىنى كوتەرەتىن جىگىتتىڭ ءوزى نەكەن-ساياق كەزدەسەتىن مىنا زاماندا بالۋان شولاقتىڭ سونشاما اۋىر سالماقتاعى تاستاردى كوتەرگەنى ەل سەنبەيتىن ەرتەگى سياقتى. ءبىراق شىندىق سولاي.
قازاقتىڭ قارا كۇشىنىڭ سيمۆولى بولعان بالۋانتاستار قازاقتار ءبىر شاما شوعىرلى قونىستانعان قىتايدا دا از ەمەس. ايتايىق: قايىسباي ءيىس ۇلى 37 جاسىندا كوتەردى دەلىنەتىن سالماعى 500 كۋلى (مولشەرمەن) كەلەتىن بالۋانتاسى ءقازىر موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانداعى مۇراجايدىڭ الدىنا كورمەگە قويىلعان. اقمەتجان بالۋان كوتەرگەن 389 كەلى كەلەتىن اق سوپاق تاس بالۋاننىڭ بۋرىلتوعايداعى زيراتىنىڭ باسىندا تۇر. سولتىكەن كوكىش ۇلىنىڭ 22 جاسىندا كوتەرگەن 292 كەلىلىك تاسى دا ءقازىر التاي قالاسىنا قاراستى شىرىكشي اۋىلدىق جاتاقتى مەكتەبىنىڭ الدىندا تۇر. ارينە، بىردەن ءتىزىپ ايتساق، قازاق قونىستانعان ءوڭىردىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن بالۋانتاستار كەزدەسەدى. بىرەۋى ءبىر-بىر تاريحتىڭ كۋاسى بولعان وسى تاستاردىڭ اراسىنان بۇگىن ءبىز تاريحى بۇكىل جۇڭگو، موڭعوليا قازاقتارىنا اڭىز بولعان كوبەگەن كوتەرگەن كوكشۇبار تاس جايىندا سىر شەرتەمىز.
كوبەگەن كيىكباي ۇلى – XVIII عاسىردا جاساعان ايگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. «الدىمەن ءور التايعا ۋاق كەلگەن، ارتىنان كەرەي، نايمان شۇباپ كەلگەن» دەلىنەتىن قازاق حالقىنىڭ قالبا تاۋىنان التايعا جىلىستاي كوشىپ جەتكەن مەزگىلىندە كوش باستاعان كوبەگەن اقىلدىڭ دا، قارا كۇشتىڭ دە يەسى بولعان.
تاريحي دەرەكتەر مەن شەجىرەسى اقساقالداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اباق كەرەيلەر ورىسقا بودان بولۋدىڭ قاۋپىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن جانىبەك باتىردىڭ باستاۋىمەن وردىڭ قارا اعاشىنان كوشىپ، ۇلى ەرتىس پەن زايسان كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى قالبادان ساۋىر-سايقانعا دەيىن سوزىلىپ كەلىپ قونادى. ول كەزدە كەرەي جانىبەك، بايتايلاق باتىرلار قارتايىپ قالعان كەزى ەكەن. قاناتتاس وتىرعان رۋلارمەن جەر داۋى، جەسىر داۋى تۋىلىپ، ءورىس، قونىسقا تالاسىپ، ەلدەن تىنىشتىق كەتە باستايدى. سونىمەن قارت باتىرلار كەڭەسشىلەرىن جيناپ اۋەلدەگى اتامەكەن التايعا كوشۋدى اقىلداسادى ءارى ابىلاي حاننىڭ «الدارىڭدا حانى جەڭىلىپ، اتتان تۇسسە دە ۇزەڭگىدەن تۇسە قويماعان اتا جاۋلارىڭنىڭ قالدىعى بار. كوشۋدەن بۇرىن جەر شالىپ، قونىس بايقاپ الىڭدار» دەگەن اقىل-كەڭەسى بويىنشا 9 باتىردى ەرتىستىڭ ەكى جاعىن ورلەتە جەر شالۋعا جىبەرىپتى. شولعىنشىلار بىتىراي قونىستانعان ۇراڭقايلار مەن ءبىراز قالماقتاردان باسقا بەل شەشىپ، جول توسىپ جاۋلاسا قوياتىن كوپ كەدەرگى كۇشتىڭ جوق ەكەنىن كورىپ قايتادى. سونىمەن جانىبەك باتىردىڭ «ساقتىق ءۇشىن قازىرگى قونىستى ساقتاي تۇرىپ، بىرتىندەپ ىلگەرىلەي كوشىڭدەر» دەگەن اقىلى بويىنشا بايقان، ەشتاعان، كوبەگەن، قىرباس، بارلىباي باتىرلار باستاعان ەل ەرتىستىڭ تومەنگى القىمىنان ءوتىپ التايعا بەت تۇزەپتى.
كوبەگەن باستاعان كوش ۇدەرە تارتىپ، قازىرگى التاي ايماعىنىڭ بۋىرشىن وڭىرىنە كەلىپ، ىرگە تەۋىپتى. الايدا جاڭا كوشىپ كەلگەن ەل كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىن كومىپ، قىستان شىققانىمەن، وزەن بويىنىڭ ايازى قاتتى، مال-جانعا جايسىز ەكەندىگىن بايقايدى. سونىمەن كوكتەم شىققاندا كوبەگەن باتىر بۋىرشىن ءوڭىرىن مەكەندەگەن ۇراڭقايلاردىڭ تورەسى باينۇعۇلمەن كەزدەسىپ، جول شىعاتىن ءۇش اۋىزدى (اۋىزقورا، ەۇشىگەن، ءتوستۇما) قىستاۋلىققا سۇرايدى. ءبىراق وتىرىقتى ەلدىڭ تورەسى بىردەن جاۋاپ بەرمەي، اقىلداسايىق دەگەندى سىلتاۋراتىپ، ءسوز ۇستاتپايدى. جاز ءوتىپ، كۇز كەلىپتى. كوبەگەن باتىر دا قۋارلاپ قويماپتى. ءبىر كۇنى كوبەگەن وزەن جاعالاپ تۇيە كوزدەپ كەلە جاتىپ، وزەننەن وتپەك بوپ، قايىق توسقان باينۇعۇل 4-5 ادامعا كەزدەسىپ قالادى. اماندىقتان كەيىن كوبەگەن تاعى دا قىستاۋلىق جايىن ءسوز ەتسە كەرەك، سوندا ۇراڭقاي تورەسى: «ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى» دەگەن ءسوز بار. مەن ءبىر كەسىم ايتايىن. ورىنداپ كەتسەڭ، سۇراعان جەرىڭدى الاسىڭ. ورىنداي الماساڭ بۇل جەردەن كوشەسىڭدەر» دەپتى. «ايت كەلىسىمىڭدى، تۇرىسساڭ دا، الىسساڭ دا مەن دايىن»، – دەپ كوبەگەن دە شورت كەتىپتى. باينۇعۇل سۋ شەتىندە جاتقان قازانداي كوكشۇبار تاستى نۇسقاپ: «كۇشتى بولساڭ، انا كوكشۇبار تاستى كوتەرىپ مىنا تەپسەڭگە شىعارشى قانە»، – دەپتى.
كوبەگەن سىرتقى كيىمدەرىن شەشىپ جەڭىلتەكتەنىپ، ءماسىسىن قوڭىلتاياق كيىپ بارىپ تاستى العاش كوتەرگەندە، سۋ سوقتى بولعان بالدىر جاپقان مايدا تاس قولعا تۇرماي سىرعىپ ءتۇسىپ كەتەدى. ۇراڭقايلار شۋ ەتە تۇسەدى. ەل نامىسى مەن ەر نامىسى بىردەي جەبەگەن كوبەگەن بۇعان دا اقىل تابادى. جەيدەسىن شەشىپ، ەكى جەڭىن قايتا كيىپ، ەتەگىمەن تاستى وراي قۇشاقتاي كوتەرىپ، كوكشۇبار تاستى جاعاعا الىپ شىعىپتى. سوندا باينۇعۇل كۇرەكتەي قولىمەن كوبەگەننىڭ ەكى يىعىنان ۇستاپ «قايراتىڭا ءسۇيىندىم، ءورىس-قونىسىمىز بىرگە بولسىن، تامىر بولايىق» دەپ ريزاشىلىق تانىتىپتى.
– ءجا، باتىرىم، سەرتكە قۇلدىق. بەرەكەلى ەل، جاقسى دوس بولايىق، سوزىمىزگە كۋا، ىسىمىزگە تۇعىر بولعان وسى تاستى انا كەزەڭگە شىعارىپ بەلگى ەتەمىن. سەرتتەن تايعانىمىزدى تاس اتسىن! – دەپ كوبەگەن كوكشۇبار تاستى كەۋدەسىنە كوتەرىپ، 200 مەتر شاماسىنداعى قاباقتىڭ ۇستىندەگى وشاق تاستىڭ ۇستىنە قويىپتى. ونىسى سەرتتەسكەن يگى ءىستىڭ ەسكەرتكىشى بولعان بالۋانتاستى بوگدە نيەتتى بىرەۋ سۋعا قۇلاتىپ جىبەرىپ، «مۇنداي ءىس بولعان جوق» دەپ جالتارىپ جۇرمەسىن دەگەن سۇڭعىلا ويدىڭ بەكىمى ەكەنىن كەيىن كوبەگەن ءوزى ايتىپتى.
ءبىراق قىستاۋلىق الىپ قونىستانۋ جۇمىسى وسىمەن تىنىم بولا قالماپتى. جىل ءوتىپ، كوكتەم كەلگەندە قازاق ىشىنە تارالعان «كوبەگەننىڭ كوتەرگەن تاسىنان، كورسەتكەن قايراتىنان جۇرەگى شايىلىققان ۇراڭقاي تورەسى قىستاۋلىقتاردى بوساتىپ بەرىپتى» دەگەن جەل ءسوز باينۇعۇلدىڭ دا قۇلاعىنا نەشە تۇرلەنىپ جەتسە كەرەك، قورسىنعان قوتىر سوزگە اشۋى كەلىپ، نامىسى قوزعان ول كوبەگەنگە كىسى جىبەرىپ، تۇرىستىق بايقاتادى.
− ءبىزدىڭ حانىمىز جەڭىلگەنىمەن، باعىنعان پاتشامىز ءبىر. قازاق-قالماق كيىز تۋىرلىقتى حالىق دەپ بەرەكەنى ويلاپ، ءورىس-قونىس بەرسەك، سەندەر ءبىزدى قورلادىڭدار. ءبىر كەسەك تاستى كىم كوتەرمەيدى، ەگەر كەيىنگى بەرەكەنى ويلاساڭدار، ءتۇتىن سانى بويىنشا جەرباسار تولەڭدەر! بولماسا كوشىڭدەر، – دەپ تەرىس اينالادى.
كوبەگەن باتىر ەل اقساقالدارىمەن اقىلداسا كەلىپ، ەل-جۇرتتىڭ ىرگە كومگەن ۇلى ءىسىن بىتپەس داۋعا اينالدىرماي بەيبىت شەشۋ ءۇشىن ەنشىسى بولىنبەگەن وتاۋلاردى شىعارىپ تاستاپ، 170 تۇتىنگە 170 لاقتى ەشكى بەرىپ، كيكىلجىڭ داۋدى باسقان ەكەن.
مىنە، وسىنداي تاريحي وقيعاعا استار بولعان كوبەگەن كوتەرگەن كوكشۇبار تاس كەيىن ورنىنان قۇلاتىلىپ، قۇرىلىس سالعاندا شىعارعان ءۇيىندى توپىراقتىڭ استىندا قالدى.
ساتىنە باسقاندا جەر تاريحى – ەل تاريحى ەكەنىن ەسكەرگەن ۇلتشىل ازاماتتار كوكشۇبار تاستى كومىلىپ قالعان جەرىنەن قازدىرىپ الىپ شىقتى. سودان بەرى بۇل تاس الىس-جۋىقتان كەلگەن ساياحاتشىلاردىڭ، فوتوگرافتاردىڭ تاڭسىق كورىپ تاماشالايتىن ءبىر بەلگىسىنە اينالدى.
ءقازىر بۇل تاس قىتايدىڭ بۋىرشىن اۋدانىنىڭ شۇڭقىر اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ الاڭىندا بابادان قالعان ءبىر بەلگىلى رەتىندە ەسكەرتكىشكە قويىلدى. كوبەگەن كوتەرگەن كوكشۇبار تاستىڭ استارىنداعى اڭگىمە، مىنە، وسى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
