ماڭدايشاسىنا "شارباق ءۇي" دەپ جازىلعان بۇل مۇرا ءقازىر قىتايدىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا مۇراجايدا تۇر. ىشىنە 4-5 كىسى ەركىن سياتىن بۇل ءۇي شىلىكپەن توقىلعان. جۇڭگو قازاقتارى توبىلعىدان، تالدان توقىلعان بۇيىمداردى شارباق دەپ اتايتىندىقتان بۇعان دا "شارباق ءۇي" دەپ ات بەرگەن.
شىن مانىندەگى شارباق ءسوزىنىڭ ءمانى قانداي؟ ونى مىنا دەرەكتى وقىساڭىز بىلەسىز.
«شارباق» ءسوزى قازاق تىلىندە سويلەۋشىلەردىڭ كوبىنە-اق تۇسىنىكتى بولعانمەن، ونىڭ ەتيمولوگيالىق تابيعاتى كومەسكى، سىرى بەلگىسىز. الدىمەن «شارباق» ءسوزىنىڭ تۇلعالىق قۇرامىن ايقىنداپ الۋ قاجەت. بۇل ءسوزدىڭ باسقا تىلدەن ەنگەنىن ايتپاستان بۇرىن، ونىڭ بىرىككەن ءسوز ەكەنىن كورسەتكەن ءجون: شار جانە ب ا ق دەگەن سوزدەر بىرىگىپ بارىپ، جاڭا ماعىنالى لەكسيكالىق ەدينيسا تۋدىرىپ تۇر. بۇل ەكى ءسوزدىڭ ءار قايسىسىنىڭ دەربەس ماعىناسى بار سوزدەر.
ب ا ق – پارسى تىلىنەن كىرگەن (باع)، ول كوپتەگەن قازىرگى تۇرىك تىلدەرىندە قولدانىلادى. باع قازىرگى قازاق تىلىندە باۋ، ب ا ق، باقشا ماعىناسىندا جۇمسالسا، باسقا تۇرىك تىلدەرىندە، مىسالى وزبەك – بوع، بوعچا، ۇيعىر – باع، تۇرىك – ب ا ق بولىپ قولدانىلادى. قازاق تىلىندە ءسوز سوڭىندا ع ەشۋاقىتتا ايتىلىپ، جازىلمايدى. «شار» ءسوزى دە پارسى تىلىنەن ەنگەن، بۇل تىلدە چەھار نەمەسە چار ءتورت دەگەن ماعىنا بەرەدى. قازاق تىلىندە شار اينالا، جانجاق، ءتورت جاق ماعىنالارىندا قولدانىلادى، مىسالى: كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر شار تاراپقا (اباي). سونىمەن، شارباق ءتورت جانە باۋ-باقشا دەگەن پارسى سوزدەرىنىڭ بىرىگۋى ارقاسىندا جاسالىپ، جان-جاعى، ءتورت جاعى بىردەي باۋ، ب ا ق دەگەن ماعىناعا يە بولعان. بۇل ەكى ءسوز دە پارسى سوزدەرى بولعانىمەن، شارباق پارسى تىلىندە قولدانىلمايدى، ول بىرىككەن ءسوز بولىپ تۇرىك تىلدەرىندە قالىپتاسقان.
«شارباق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحى بار، ول تەك ەكى ءسوزدىڭ قالاي بولسا سولاي بىرىگۋىنەن جاسالا قويعان جوق. بۇل ءسوزدىڭ ونداي تاريحىن اشۋ ءۇشىن، باسقا تۇرىك تىلدەرىمەن سالىستىرا قاراعان ءجون، ويتكەنى قازىرگى تۇرىك تىلدەرىندە شارباق ءار ءتۇرلى ماعىنالاردا ايتىلادى، مىسالى، قازاق تىلىندە ول ءۇيدى، باۋ-باقشانى اينالدىرا قورشاعان اۋلادان باسقا توبەسى جوق، سىرعاۋىلدان جاسالعان مال قورا دەگەن ۇعىمدى دا بىلدىرەدى. وزبەك تىلىندە چارۆوق – كۇتىمسىز، سۋارىلماي قالعان باۋ-باقشا، چورۆاق، چورۆوعا داچا، قالا سىرتىنداعى باۋ-باقشالى قورا-جاي (ۋسادبا)، قىرعىز تىلىندە شارباق-قامال، اينالاسىن قورعانمەن قورشاعان ەل وتىرعان جەر، قاراقالپاق تىلىندە قاشا، دۋال، قورا، اۋلا، تۇرىكمەن تىلىندە اۋلا، قورشاۋ ماعىنالارىندا ايتىلادى. «شارباق» ءسوزى بەلگىلى جاعدايدا بەلگىلى ۋاقىتپەن بايلانىستى شىققان، بۇل ءسوز سولتۇستىك تۇرىك تىلدەرىندە (باشقۇرت، تاتار چۋۆاش، ت.ب.) قولدانىلمايدى. جوعارىدا ونىڭ باستاپقى ماعىناسى باقتى قورشايتىن اۋلا ەمەس، باقتىڭ ءوزى ەكەنىن كورسەتتىك. سوندا ول قانداي ب ا ق؟ بۇعان تاريحىمىز ءدال جاۋاپ بەرە الادى. ەرتە كەزدە وتىرىقتى ەلدەر كورشى حالىقتاردىڭ تۇتقيىل شابۋىل جورىقتارىنان ساقتالۋ ماقساتىمەن قالالاردىڭ، ەلدى پۋنكتتەردىڭ اينالاسىن قورشاپ، دۋال، قابىرعالار، قورعاندار سالعانى تاريحتا بەلگىلى. ونداي قورعاندار ءى-Vءىىى عاسىرلاردا ورتا ازيادا دا بولعان، ويتكەنى ورتا ازيانى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ ىشىندە سول جەردە كوپتەگەن وتىرىقشى ەلدەر قونىستاعانىن، سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءىرى-ىرى قالالارى بولعاندىعىن ارحەولوگيالىق قازبالار اشىپ، دالەلدەپ بەرىپ وتىر. تۇرىك تايپالارىنىڭ سالعان قامالدارى كامپىرديۆار (كەمپىر-دۋال) دەگەن اتپەن اتالعان. بۇل قورعاندار باسقا كوشپەلى تۇرىك تايپالارىنىڭ ويدا جوق كەنەت شابۋىلدارىنىڭ قۇرباندىعى بولىپ كەتپەۋ ءۇشىن، وعان قارسى بىردەن-بىر قاجەت قورعانىس ەدى. كەيىن اراب باسقىنشىلىعى تۇسىندا بۇل قامالدار ونداي سوعىستىق قاسيەتىن جويىپ، تەك ۇرى-قارىلاردان قورعانۋ قىزمەتىن اتقاراتىن بولدى. قىشتان سوعىلعان قورعان، قابىرعالار ەندى قالالاردىڭ اينالاسىنا سالىنباي ولارمەن جەكە-جەكە كۆارتالداردى، كوشەلەردى، ۇيلەردى قورشاپ جاسايتىن بولعان. ونداي دۋالدار، مىسالى، پارسى ەلىنىڭ قالالارىندا ءالى دە بار كورىنەدى. بۇنداي قامال، قابىرعالاردان ءبىرىنشى بەزگەن ءىح-ح عاسىرلاردا سامانيد مەملەكەتىن باسقارىپ تۇرعان يسمايل بولدى. ول ءىح عاسىردىڭ اياعىندا (893-94 ج.ج.) ورتا ازيا كوشپەلىلەرىن تالقانداپ، تارازدى (قازىرگى جامبىل قالاسى) وزىنە قاراتىپ، ودان كەيىن يراننىڭ ءبىراز جەرىن باسىپ الىپ، كۇشتى مەملەكەت قۇرعان. ەندى ماڭايداعى كوشپەلىلەردەن ءقاۋىپ كەمىگەندىكتەن، يسمايل جاڭادان قامال، قابىرعالار سالدىرماق تۇرسىن، بۇرىڭعىلاردىڭ ءوزىن قيراتۋعا بۇيرىق بەرگەن. سول كەزدە كەيبىر تاريحشىلاردىڭ جازعاندارىنا قاراعاندا، يسمايل: «مەن ءتىرى تۇرعاندا، مۇندا ەشكىم كەلە المايدى. بۇحار جەرىنە قورعان، قابىرعا مەن بولامىن!» - دەگەن. بۇل كەزدە ءبىر جاعىنان اراب، پارسى مادەنيەتى دە ورتا ازياعا جايىلا باستايدى. جاڭا مەدرەسەلەر، رابات نەمەسە ريباتتار (ءدىندى ۋاعىزدايتىن ورىن)، سالتاناتتى سارايلار سالىنادى. وسى ۇيلەردىڭ اينالاسىنا قورعان، قابىرعالاردىڭ ورنىنا اعاش وتىرعىزا باستاعان نەمەسە باۋ-باقشا ەككەن.
باۋ-باقشا، اعاشتاردىڭ ۇيلەردى، سارايلاردى قورشاپ ادەمى كورىك بەرىپ تۇرۋى كوزدەلگەن. ءۇيدىڭ اينالاسىنا ب ا ق (باع) ورناتۋ مىندەتتى بولا باستايدى. مىسالى، گازنيەۆي سۇلتانى ماسۋدىڭ ناشاپۋردە (ءحى عاسىر) ءۇش جاعىنان ب ا ق قورشاعان سارايى بار ەكەن، ول ءتورتىنشى جاعىن دا باقپەن قورشاۋ ءۇشىن تاعى دا جەر ساتىپ العان. ەندى مىنە يسمايل قيراتتىرعان قامال، قابىرعالاردىڭ ورنىنا ۇيلەردىڭ بارلىق جاعىن قورشاعان باۋ-باقشالار پايدا بولدى. ۇيلەردىڭ ءتورت جاعىن دا قورشاي وسكەن وسىنداي باقتى چارباع (شارباق) دەپ اتاعان. بۇل ءسوزدىڭ سولتۇستىك تۇرىك تىلدەرىندە قولدانىلماۋى جوعارىدا ايتىلعان ارەكەتتەردىڭ سول ەلدەرگە جايىلماۋىنا، جەتپەۋىنە بايلانىستى.
شارباق ءبىر جاعىنان ۇيلەردى كوركەيتىپ تۇرسا، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ ستراتەگيالىق تا ءمانى بولعانعا ۇقسايدى. باقتىڭ، اعاشتىڭ ىشىندە تۇتقيىلدان تيگەن جاۋدان جاسىرىنىپ قالۋعا، قۇتىلىپ كەتۋگە بولادى جانە باۋ-باقشا جاۋدىڭ قىلىش سەلتەۋىنە، نايزا تۇيرەۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. سىرتتاي قاراعاندا، كوركەمدىك ماڭىزى ونىڭ ستراتەگيالىق ءمانىن بۇركەپ، كورسەتپەي تۇر. سوندىقتان دا وسى ءار ءتۇرلى قىزمەتىنە بايلانىستى «شارباق» ءسوزى تۇرىك تىلدەرىندە كوپ ماعىناعا يە بولدى، ءسويتىپ، ونىڭ ماعىناسى كەڭي بەردى. كەيىن باقتى قورشاعان اۋلانى دا شارباق دەپ اتاپ كەتتى، ويتكەنى ونىڭ ءبىر ماعىناسى «اينالا قورشاۋ» ەدى.
«ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى. 1963ج. №67، 26-27-بەتتەر
6alash ۇسىنادى
