قىتايدىڭ تارباعاتاي ايماعىنا قاراستى، تۇگىن تارتساڭ ماي شىعاتىن، قازىق قاقساڭ تال شىعاتىن شۇرايلى ءوڭىر بارلىق تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىندەگى تاستى وزەنىنىڭ جاعاسىندا «تۇيەباس» دەپ اتالاتىن جەر بار. «جەر تاريحى − ەل تاريحى» دەپ بىلەتىن جەرگىلىكتى حالىق بۇل جەردىڭ تۇيەباس اتالۋىن قازاقتىڭ قاس باتىرى قابانباي ەسىمىمەن بايلانىستىرادى.
قازاق ۇلتى شوعىرلى قونىستانعان وڭىرلەردە قابانباي ەسىمىمەن بايلانىستى جەر اتتارى از ەمەس. ايتالىق: ىلە القابىنداعى قابانباي شوقىسى، اتتىڭ تاۋى، قابانبايدىڭ قاراۋىل تاسى (تەسىكتاس)، التايداعى قابانباي وتكەلى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى «قۋباستىڭ تۇماسى»، «قۋباستىڭ جولى»، «قۋباستىڭ جازىعى»... دەپ اتالاتىن جەرلەردىڭ بارلىعى قابانبايمەن جانە ونىڭ سەرىگى بولعان قۋباس اتىمەن بايلانىستى بولسا، تۇيەباس اتاۋىنىڭ دا قابانباي باتىردىڭ اقباس اتانىنا بايلانىستى شىققان اتاۋ ەكەنىنە ايعاق بولاتىن دەرەكتەر بار.
ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەي ۇلى «...قازاقتا قاراكەرەي قابانبايداي باتىر بولعان ەمەس» دەپ باعالاعان قابانباي قوجاعۇل ۇلى مولشەرمەن 1691 جىلى تۋىلىپ، 1770 جىلى دۇنيە سالعان. ءيىسى قازاققا دارابوز باتىر، تالانتتى قولباسشى رەتىندە تانىمال بولعان قابانبايدىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى − ەراسىل. جەتى جاسىندا اكەسى قوجاقۇلدىڭ، 16 جاسىندا اعاسى ەسەنبايدىڭ جوڭعارلاردىڭ قولىنان قازا تاپقانىنا كەكتەنگەن ول 16 جاسىندا جاۋ اراسىنا جاسىرىن كىرىپ، اعاسىن ولتىرگەن جوڭعار باتىرى ودجا جىرعا نوياندى ءولتىرىپ، كەك الادى دا، ناعاشىسى بەرداۋلەتتىڭ اۋىلىن پانالايدى. ەراسىلدىڭ قابانباي اتالۋى دا ءدال وسى كەزگە تۋرا كەلەدى.
دەرەكتەرگە قاراعاندا، زايسان كولى جاعاسىندا جىلقى قايىرىپ جۇرگەن ەراسىلعا قامىس اراسىنان شىعا كەلگەن قۇنان وگىزدەي قارا قابان تاپ بەرسە كەرەك. وزىنە قارسى شاپقان دۇلەي ماقۇلىقتان قايمىقپاعان بالا جىگىتتىڭ قاباندى تاباندا نايزالاپ ولتىرگەنىن كورگەن جەزدەسى بەرداۋلەت: «ءوزىڭ ناعىز قابان ەكەنسىڭ عوي! ۋا، جاراندار، بۇگىننەن باستاپ مۇنىڭ اتى «قابان باتىر» بولسىن!» – دەپتى. اۋزى دۋالى جەزدەنىڭ قاپەلىمدە ايتقان وسى ءبىر اۋىز ءسوزى بۇكىل ەلگە تاراپ، ەراسىل «قابانباي» اتانىپ كەتىپتى. ارينە، تۋ كوتەرىپ، ەل قورعاعان سۇيىكتى باتىرىنا حالىق ەراسىل مەن قابانبايدان بولەك ناربالا، ءىزباسار، حانباتىر، دارابوز، كوكىرەكاۋليە دەگەن ات، ەسىمدەر دە بەرگەن.
قابانبايدىڭ جان جارى گاۋھار (شىن ەسىمى مايسارا) − باسەنتيىن مالايسارى باتىردىڭ قارىنداسى. قابانباي باتىرمەن بىرگە ءبىرقاتار شايقاستارعا قاتىسقان. ەرلى-زايىپتى قوس باتىردىڭ ءتۇڭعىشى نازىم دا باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن. اۋىلدى تۇتقيىلدان جاۋ باسىپ قالعاندا ەرتتەۋلى تۇرعان اتقا مىنە سالىپ جاۋعا شاپقان نازىمنىڭ شىرەنگەنىنە شىداماي، قوس قابات ۇزەڭگىسى بىرت-بىرت ۇزىلگەنىن كورگەن اكەسى قابانبايدىڭ «پاي، پاي، ۇل بوپ تۋساڭ جەكپە-جەكتە ەشكىم تەڭ كەلمەس ەدى، شىركىن» دەپ تامسانعانى ەل اۋىزىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلادى.
تاريحي دەرەكتەردە كورسەتىلۋىنشە، 1717 جىلدان باستاپ جورىقتارعا قاتىناسقان قابانباي باتىر تالاي سۇراپىل شايقاستارعا قاتىناسىپ، ءجۇز نەشە رەت جەكپە-جەككە شىعىپ، بارلىعىندا جەڭىسكە جەتىپتى. «تۇيەباس» اتاۋىنا ارقاۋ بولعان اقباس اتان دا ءدال وسىنداي جەكپە-جەكتىڭ بىرىندە قابانبايعا ولجاعا تۇسكەنى قابانباي باتىر داستانىندا انىق ايتىلادى.
قابانباي باتىر تۋرالى ون نەشە داستان بار. سانت-پەتەربۋرگ، ومبى، قازان باسپالارىنان جارىق كورگەن بۇل داستاندار «قابانباي باتىر»، «قاراكەرەي قابانباي باتىر»، «ەر قابانباي»، «قابانباي باتىردىڭ اڭگىمەسى»، «قيسا قابانباي» دەگەن تاقىرىپتارمەن ءمالىم. داستانداعى ادام اتتارى مەن جەر اتتارىنان باسقا وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسى نەگىزىنەن ۇقساس.
ايتايىن ايت دەسەڭىز ارىسىڭدى،
قورعايتىن قان مايداندا نامىسىڭدى.
قاس باتىر قابانبايدىڭ ءبىر ءىنىسىن،
قىرعىز شاۋىپ، باتىردىڭ ساعى سىندى.
جەل سوعار قۇبىلادان بەتكە جۇمساق،
باتىر جوق قابانبايداي ويلاپ تۇرساق.
قوجاعۇل، ءومىر، داۋلەن ءبارى دە امان،
شابىلعان جالعىز اۋىل قاراقۇرساق.
كەي جامان ايرىلادى مال باعا الماي،
جارىمەس جاڭىلادى ءسوز تابا الماي.
ارىسىن قىرعىز شاۋىپ كەتكەننەن سوڭ،
قان قۇستى قايعىلى بوپ ەر قابانباي. («بابالار ءسوزى»، 58 توم)،- دەپ داستاندا ايتىلعانداي، قابانبايدىڭ اتالاس تۋىسى قاراقۇرساقتىڭ اۋىلىن قىرعىزدار شاۋىپ، جالعىز بالادان باسقا ادامدى تۇگەل قىرىپ، مالىن ايداپ كەتەدى. ءبىر داستاندا بۇل شاپقىنشىلىقتى جاساعان قىرعىزدىڭ ايگىلى باتىرى اتەكە جىرىق (ەرنىنە نايزا ءتيىپ جىرىق بولىپ قالعان) دەلىنسە، ەندى ءبىر داستاندا قابانبايدىڭ ءوزى جوقتا ونىڭ اۋىلىنا ات ويناتىپ، ەلىن شاپقان قىرعىزدىڭ ءامانالى باتىرى دەلىنەدى. مەيلى قالاي بولسا دا، توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان قىرعىزداردىڭ بۇل قىلىعىنا شىداماعان قابانباي قارت كەك الۋ ءۇشىن جورىققا اتانىپتى. داستانداعى جىر جولدارىنا ۇڭىلسەك، بۇل جورىققا بوگەنباي، ەر جانىبەك، كوكجال باراق... باستاعان ايتۋلى باتىرلار تۇگەل قاتىناسقان كورىنەدى.
ءالقيسسا، قاس باتىر قابانبايدىڭ كەگىن جوقتاپ، اتقا قونعان جورىقشىلار كۇندىز ءجۇرىپ، تۇندە تىنىعىپ وتىرىپ، كوزەۋلى جەرلەرىنە تايايدى. ايعا جۋىق ۋاقىت جول جۇرگەن لاشكەردىڭ اتتارى ارىقتاپ، ازىقتارى تاۋسىلىپ، ءىشىنارا باتىرلار كەرى قايتۋعا اينالعاندا، ءبىر كۇنى شاڭقان تۇستە قابانباي باتىردىڭ تۋى گۇرىلدەپ، جاۋ كەلە جاتقانىنان بەلگى بەرەدى. تۇستىك جەردەگىنى كورەتىن قابانبايدىڭ اتقوسشىسى شاعالاق تا الىستان ءبىر كوشتىڭ كەلە جاتقانىن حابارلايدى.
تاڭ قالدى مۇنى كورىپ جاس پەن كارى،
«جاۋ كەلدى» دەپ قۋاندى جۇرتتىڭ ءبارى.
كەشەگى قابانبايدىڭ ەلىن شاپقان،
وسى ەكەن ءتاڭىر ايداعان ءامانالى.
ءجاميعات، ەستىسەڭىز مىنا كەپتى،
ەر وڭباس ارۋاققا بولعان شەكتى.
ىنىسىمەن تالاسىپ بۇيراكوككە،
جاۋىمەن اڭدىپ جۇرگەن كەز كەلىپتى، – دەپ داستانىنا باياندالعانداي، بۇل كوش − قاراقۇرساقتىڭ اۋىلىن شاپقاندا ولجاعا العان بۇيراكوك جۇيرىككە بولا ءىنىسى بىلالمەن اراسىزداسىپ بولىنە كوشكەن قىرعىز باتىرى ءامانالى باتىردىڭ (كەي داستاندا اتەكە جىرىقتىڭ دەلىنەدى) كوشى ەدى. دالا زاڭى بويىنشا جەكپە-جەككە شىققان قازاق باتىرلارىن باۋداي تۇسىرگەن قىرعىز باتىرىنا سوڭىندا قابانبايدىڭ ءوزى شىعىپ جەكپە-جەكتە نايزامەن تۇيرەپ تۇسىرەدى. سول ساتتە قىرعىز باتىرىنىڭ جالعىز قىزى اقباس اتاندى جەتەلەپ كەلىپ، ساۋعا سۇراپ، اكەسىنىڭ سۇيەگىن الادى. ءسوزىمىز اقباس اتان جايىندا بولعاننان سوڭ، وسى ارادا داستانداعى اقباس اتانعا قاتىستى مالىمەتتەردى نەگىزگە الايىق:
...باسى بار اق تايلاقتىڭ جىلقى استاۋداي،
كوزى بار تاۋدان اققان تاس باستاۋداي.
بۇتىنىڭ اراسىنان ەل كوشكەندەي،
ون كىسى وركەشىنە مىنگەسكەندەي.
ءجۇرىسى جانۋاردىڭ تاڭقالدىرىپ،
دەنەسى كوكتى تىرەپ كۇندە وسكەندەي.
قولىندا موللالاردىڭ سىزىعى ەدى،
تۋادى اڭگىمەنىڭ قىزىعى ەندى.
الدىڭعى وزىپ كەتكەن كوپ باتىرلار،
قابانبايدىڭ تايلاعىنا قىزىقتى ەندى.
داۋلەتباي سۇراپ كەلدى «اعا عوي» دەپ،
«قىرعىزدى ولجالاعان زامان عوي» دەپ.
قولقالاپ اعاسىنا ەركەلەيدى:
«اعانىڭ ءبىر ولجاسىن الام» عوي دەپ.
– داۋلەتباي، نە دەپ تۇرسىڭ ءسوز دەپ ايتىپ،
كەتپەي مە بەرمەي قويسام كوڭىلىڭ قايتىپ.
جەتپىستىڭ جەتەۋىنە جاسىم كەلدى،
جۇرەيىن ولە-ولگەنشە قوسىمدى ارتىپ.
– ءارقايدا جۇمساۋشى ەدىڭ كەرەگىڭە،
ارتىڭنان جاقسى بولسىن ەرۋىمە.
جاۋىڭنىڭ ولجا بەرسەڭ ءبىر تايلاعىن،
قۋانا بارار ەدىم كەلىنىڭە.
– داۋلەتباي، العان ەدىڭ ءبىرتالاي مال،
سوزىمە مەنىڭ ايتقان قۇلاعىڭ سال.
اعاڭنىڭ ءبىر تايلاعىن نە قىلاسىڭ،
بەرەيىن ۇيدەن تاڭداپ جەتى اتان ال.
– ارقادا قالىڭ دەيدى ارقار-قۇلجا،
جىگىتكە اتىپ السا تەگىن ولجا.
جاۋىڭنىڭ قيا الماساڭ ءبىر تايلاعىن،
ول ءۇشىن اتا مالىن قىلمان ولجا...
.... اعادان وسىلايشا كوڭىلى قالدى،
تۇيەنىڭ ۇيگە بارا قومىن سالدى.
جەتى كۇن، جەتى تۇندە ءۇردىس كوشىپ،
بويىنا اششىسۋدىڭ جەتىپ باردى، – دەپ داستاندا ايتىلعانداي، قىرعىز باتىرى ءامانالى بىلالمەن (نەمەسە اتەكە جىرىق ءىنىسى سادىرمەن) بۇيراكوك جۇيرىككە تالاسىپ، بولىنە كوشەسە، قابانباي مەن ءىنىسى ەر داۋلەتباي اقباس اتانعا تالاسىپ ىرگە بولەدى.
كەيىن توسەك تارتىپ اۋىرىپ جاتقان قابانباي بۇقار جىراۋدىڭ اقىلىمەن شاعالاقتى جىبەرىپ داۋلەتبايدى شاقىرتىپ الىپ، ارازداسىپ جاتقاندا باياعى قابانباي جەكپە-جەكتە ولتىرگەن باتىردىڭ كەگىن قۋىپ، قىرعىزدىڭ باتىرى كەلەدى. قابانباي جايلى داستانداردا بۇل كەلگەن باتىر جايلى دا ءار ءتۇرلى ايتىلادى. بىردە ءامانالىنىڭ ءىنىسى ءبىلال دەسە، بىردە اتەكە جىرىقتىڭ ءىنسى سادىر، بىردە اتەكەنىڭ بالاسى قارابەك دەلىنەدى. ال ەندى ءبىر داستاندا اتەكە جىرىق دەپ ايتىلادى. مەيلى كىم بولسا دا، حال ۇستىندە جاتقان قابانبايدىڭ 38 جاستاعى قۋباس اتپەن سەرتتەسىپ، جەكپە-جەككە شىعىپ، قىرعىزدىڭ جاس باتىرىن ءولتىرىپ، ۇيىنە جەتپەي دۇنيە سالاتىنى بارلىق داستاندا ايتىلعان.
قابانباي مەن داۋلەتبايدىڭ اراز بولۋىنا مۇرىندىق بولعان اقباس اتانعا قابانباي ءبىر قانشا جىل قوسىن ارتىپ ءجۇرىپتى. كەيىن قىرىق قاپ تۇز ارتىپ كەلە جاتقاندا قوڭىروبا سازىندا (قىتايداعى تارباعاتاي جەرىندە) تومارعا شالىنىپ جىعىلىپ، بەلى ءۇزىلىپ ءولىپتى. جاقسى كورگەن اتانىنىڭ وقىستان ولگەنىنە قايعىرعان باتىر اقباس اتانىڭ باسىن كەسىپ الىپ، تاستى وزەننىڭ بويىنداعى جارتاسقا اكەلىپ قويىپتى. بۇل ارا سودان باستاپ «تۇيەباس» اتانىپتى.
ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت، ىلەدەگى اتتىڭتاۋى اتاۋىن دا قابانباي باتىردىڭ قۋباس اتىمەن بايلانىستىرىپ، «باتىردىڭ اتى جايلاتىن تاۋ ەكەن. بۇل تاۋدا رانوت كوپ بولعاندىقتان، قۋباس سونى تەرىپ جەيدى ەكەن» دەپ تە ايتىلىپ ءجۇر. ءبىراق «ەر قابانباي» داستانىنداعى:
اتتاندى ءتامام باتىر ۇيدە جاتپاي،
شابادى جاۋ كورىنسە تىزگىن تارتپاي.
بارلىق پەن قىزىلتۇزدى باسىپ ءوتىپ،
ىلەگە سۋىت ءجۇرىپ، تىكە تارتتى-اي.
باتىرلار كۇندىز ءجۇرىپ، تۇندە جاتتى،
ات ارىپ، ارقاسىنا ەرى باتتى.
ءبىر ايدا اتتاۋىنا ارەڭ جەتىپ،
شەرىكتىڭ جارىم اتى ارىپ قاپتى. (قىتايدا ەرتەدە شىققان «شالعىن» جۋرنالىنىڭ 81 جىلعى 2 سانىنان) جەگەن جولدارىنا قاراعاندا، اتتىڭ تاۋى دەگەن اتاۋ قۋباس اتتان بۇرىن دا بار سەكىلدى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
