جوشى حان جانە ونىڭ ۇلىسى

جوشى – 1179 جىلى تەمۋجيننىڭ (بولاشاق شىڭعىسحان) وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن تۇڭعىش ۇلى. بۇل ۋاقىت موڭعول دالاسى رۋارالىق تارتىستارعا تولى ساياسي باقتالاستىقتى باستان كەشىپ جاتقان كەز ەدى. سوندىقتان ات جالىن تارتىپ مىنگەن جاس جوشى دا اكە بيلىگىن نىعايتۋدا ءوز ەڭبەگىن ءسىڭىردى. ول بالا كەزىنەن تۇركى-موڭعول حالىقتارىنا ءتان ادەتپەن ات قۇلاعىندا ويناپ، ساداق تارتىپ، بەلدەسۋدى ماشىق قىلادى. شاعاتايمەن (ءىنىسى) سوزگە كەلىپ قالعاندا جوشىنىڭ «قاتالدىعىڭنان باسقا سەنىڭ مەنەن قاي جەرىڭ ارتىق؟ ەگەر ساداق تارتىپ سەنەن جەڭىلسەم، قولىم سىنسىن، كۇرەسىپ سەنەن جىعىلسام، جىعىلعان ورنىمنان قايتىپ تۇرمايىن» دەپ سويلەۋى – وسىنىڭ دالەلى.

1206 جىلى ونون وزەنى بويىندا وتكەن قۇرىلتايدا موڭعول مەملەكەتى قۇرىلعانى جاريالانىپ، تەمۋجين «شىڭعىسحان» دەگەن ەسىممەن تاققا وتىرادى. 1207 جىلى شىڭعىسحان جوشىنى «ورمان ەلىن» جاۋلاۋعا اتتاندىرادى. جورىقتان جەڭىسپەن ورالعان وعان اكەسى جاۋلاپ العان ەلىنىڭ بيلىگىن قالدىرادى.
تاريحشى ز.قينايات ۇلى اتاپ كورسەتكەندەي، جوشى حان موڭعول اسكەرىنىڭ باتىس جورىقتارىندا جەبە، سۇبەدەي باتىرلارمەن بىرگە ۇنەمى الدا بولادى. 1216 جىلى مەركىتتەردى قۋالاپ بارعان جوشى مەن سۇبەدەي باستاعان موڭعول جاساعى تورعاي دالاسىندا (كەيبىر كوزقاراسشا ىرعىز بويىندا) حورەزمشاحتىڭ اسكەرىمەن كەز كەلەدى. سانى جاعىنان وزىنەن ءۇش ەسە كوپ حورەزمدىك اسكەرگە سەسكەنبەي شابۋىل جاساعان موڭعولدار مۇحاممەد حورەزمشاحتىڭ ءوزىن قولعا تۇسىرە جازدايدى. تەك بۇل قاتەردەن ونىڭ بالاسى جالالاديننىڭ جانكەشتىلىك ارەكەتى قۇتقارىپ قالادى ءارى جالالادين حورەزم اسكەرىنە تونگەن قيىن جاعدايدى تۇزەپ، موڭعول اسكەرىنىڭ ەكپىنىن باسادى. تۇنگى تىنىشتىقتى پايدالانعان جوشى مەن سۇبەدەي اسكەرىن كەرى الىپ كەتەدى.
شىڭعىسحاننىڭ حورەزمشاحقا قارسى نەگىزگى اسكەري جورىعى 1219 جىلى باستالادى. بۇل سوعىس تۇتاستاي 6 جىل ۋاقىتقا سوزىلىپ، حورەزم مەملەكەتىنىڭ تولىق كۇيرەۋىمەن ءارى مۇحاممەد شاحتىڭ قۇسادان ولۋىمەن اياقتالادى. بۇل اسكەري جورىق بارىسىندا موڭعول اسكەرى حورەزمشاح جەرىنە ەكى تاراپتان، ياعني ءبىرى – شىڭعىسحاننىڭ ءوزى باستاعان نەگىزگى قول جەتىسۋ، شۋ-تالاس ارقىلى كەلىپ كيلىكسە، جوشى، جەبە مەن سۇبەدەيدىڭ باسشىلىعىنداعى ەكىنشى قول فەرعانا جاعىنان باسىپ كىرەدى. ەكىنشى جاساق جول بويىنداعى كەزىككەن اسكەرلەردى تالقانداپ، ەلدى مەكەندەردى وت پەن كۇلگە اينالدىرا وتىرىپ، 1219 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا وتىرار تۇبىندە نەگىزگى قولعا قوسىلادى.
شىڭعىسحان وتىراردى الۋدى شاعاتاي مەن ۇگەدەيگە جۇكتەپ، جوشىنى باتىس باعىتقا جىبەرەدى. جوشى اسكەرى سىعاناق قالاسىن الادى، ودان ءارى سىردىڭ تومەنگى اعىسىنداعى جەنت، بارشىنكەنت، اساناس، جانكەنت سەكىلدى قالالاردى ءبىرىن سوعىسپەن باسىپ السا، ءبىرىن بەيبىت تۇردە وزىنە قاراتادى. حورەزمدىك داڭقتى قولباسى تەمىر مالىك وسى جورىقتا جوشىنىڭ اسكەرىمەن قاقتىعىسىپ، ۇنەمى قيىندىقتار تۋدىرىپ وتىردى.

وزىنە تاپسىرعان مىندەتتى ءساتتى اياقتاعان جوشى 1220 جىلى سامارقاند تۇبىندە نەگىزگى قولعا كەلىپ قوسىلادى. سامارقاند الىنعاننان كەيىن، شىڭعىسحان جوشىنى شاعاتاي مەن ۇگەدەيگە قوسىپ، ۇرگەنىش قالاسىن الۋعا اتتاندىرادى. وسى ۇرگەنىشتى الۋدا جوشى مەن شاعاتاي اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك ورىن الادى. وسى سەبەپتى شىڭعىسحان قولباسىلىقتى ۇگەدەيگە تاپسىرادى. ءابىلعازىنىڭ جازۋىنشا، شىڭعىسحاننىڭ بۇل شەشىمى جوشىنىڭ اكەسىنە دەگەن رەنىشىن تۋعىزىپ، كەرى قايتىپ كەتۋىنە سەبەپشى بولادى. ۇرگەنىشتىڭ الىنۋىمەن 1221 جىلى جوشى ءۇشىن حورەزم جورىعى اياقتالادى. ول ەرتىس بويىنداعى ءوزىنىڭ ورداسىنا ات باسىن بۇرادى. بۇل ۋاقىتتا موڭعول اسكەرىنىڭ دەنى ءالى جورىقتا بولاتىن. جوعارىدا جازعانىمىزداي، بۇل اسكەري جورىق التى جىلعا سوزىلىپ، تەك 1224 جىلى عانا اياقتالادى.
شىڭعىسحاننىڭ ۇلدارىنىڭ اراسىندا جوشىنىڭ اسكەري قابىلەتى جوعارى ەكەنى بىردەن بايقالادى، ويتكەنى ول قاشاندا اسكەردىڭ اۆانگاردىنان تابىلادى. ءارى ءتورت ۇلىنا جۇكتەگەن اسكەري تاپسىرمالاردىڭ اراسىندا جوشى باستاعان جاساق قاشاندا جەڭىسكە جەتىپ، ولجالى ورالىپ ءجۇردى. بۇعان، ءبىر جاعى، جوشىنىڭ ۇنەمى جەبە مەن سۇبەدەي سەكىلدى داڭقتى قولباسشىلارمەن بىرگە ءجۇرۋىنىڭ دە سەبەبى تيگەنى انىق. كەيدە تاجىريبەلى قولباسشىلاردىڭ كەڭەستەرى مەن جوسپارى بيلىك تاراپىنان ماقۇلدانباي، دارمەنسىز قالاتىن كەزدەر تاريحتا جەتەرلىك. دەگەنمەن مۇنداي جاعداي جوشى تاراپىنان كەزدەسپەيدى. سوعان قاراعاندا جوشى «مەنمەندىككە» بارماي، بارلىعىن اقىلعا سالىپ، قولباسشىلارىمەن كەڭەسىپ شەشەتىن سابىر يەسى بولعانعا ۇقسايدى.
شىڭعىسحاننىڭ ۇلدارى اكەلەرىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق بىر-بىرىمەن ءجيى كەلىسپەي قالاتىن بولعان. بۇل، اسىرەسە، جوشى مەن شاعاتايدىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنان انىق كورىنەدى. ۇگەدەي بۇل جاعدايدا ۇنەمى شاعاتاي جاعىندا ءجۇردى. وسى ەكى توپقا بولىنگەن الاۋىزدىق شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەلەرى كەزىندە اشىق ورىن الادى. مىسالعا، باتۋدىڭ ۇلى تاق يەسى – كۇيىك حان ولگەننەن كەيىن (1248 ج.) مۇراگەرلىككە تالاس تۋىنداعاندا، 1251 جىلى ەدىل بويىنا، الدىنا كەلگەن تولەنىڭ ۇلى موڭكەنى قولداپ شىعادى. وسى جولى باتۋ حان، ءىنىسى بەركە باستاعان قالىڭ قولدى (60 مىڭ) ارنايى اتتاندىرىپ، موڭكەنى شىڭعىسحاننىڭ تاعىنا وتىرعىزادى. توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي بولعان شاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇرپاقتارى جۇمعان اۋىزدارىن اشا الماي قالادى. ءبىرقاتارى ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. باتۋدىڭ بۇل ءىسى، بىلايشا ايتقاندا، موڭعول جەرىنە، ونىڭ ۇستىنە شىڭعىسحاننىڭ ورداسىنا دەشتى-قىپشاق (بۇگىنگى قازاق) دالاسىنان قۇرالعان اسكەردىڭ ات تۇياعىن تىرەۋى ءارى سەس كورسەتىپ موڭكەنى تاققا وتىرعىزۋى – ۇلكەن ساياسي قادام.
بۇل – بۇگىندە التىن وردانىڭ قۇرىلعانىن 1269 جىلعى تالاس قۇرىلتايىنان باستاپ جۇرگەن تاريحشىلارىمىزدىڭ پىكىرىنىڭ جاڭساق ەكەنىنىڭ ءبىر دالەلى. ياعني باتۋ حان ءوز ۇلىسىنىڭ ءىس جۇزىندە ورتالىق موڭعول بيلىگىنەن تاۋەلسىز ەكەندىگىن العاش رەت (1251 ج.) وسى ىسىمەن كورسەتەدى. موڭكەنىڭ باتۋعا كەلۋى «ۇلى كنياز» مانسابىن الۋ ءۇشىن سارايعا كەلەتىن ورىس كنيازدەرىنىڭ قادامدارىمەن بىردەي بولدى.
التىن وردا – جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحي جالعاستىعى. بۇل اتاۋ تەك كەيىنىرەك (1566 ج.) پايدا بولىپ، ءحىح عاسىردا تاريح عىلىمىندا قالىپتاسىپ كەتكەن. ورىس جىلنامالارىنىڭ وزىندە التىن وردا، نەگىزىنەن، «وردا» اتىمەن كەلگەن. شىعىس جازبالارىندا كوك وردا، ۇلىس (توقتا ۇلىسى، وزبەك ۇلىسى جانە ت. ب.)، دەشتى-قىپشاق بولىپ كەتە بەرەدى.
جوشىعا ورالاتىن بولساق، شىڭعىسحان 1224 جىلى حورەزم جورىعىنان قايتىپ كەلە جاتىپ، قۇلانباسىدا وتكەن قۇرىلتايدا، جاۋلاپ العان جەرلەرىن ۇلدارىنا ءبولىپ بەرەدى. وسى جيىندا جوشىعا ەرتىستەن باستاپ باتىسقا قارايعى (ەدىلگە دەيىنگى) جەرلەر بۇيىرادى. بۇل تۇستا تاريحشى ق.وسكەنبايدىڭ «جوشى ۇلىسىنىڭ شەكاراسى ونىڭ ۇلدارىنىڭ كەزىندە عانا تولىق اياقتالدى» دەگەن تۇجىرىمى دۇرىس.
جەتىسۋ، شۋ-تالاس جانە سىردىڭ ورتا اعىسى ورتا ازيا جەرىمەن قوسا شاعاتايعا تيەسىلى بولادى. تاريحي دەرەكتەردە جوشىنىڭ وردا تىككەن جەرى رەتىندە ەكى جەر ايتىلادى، سونىڭ ءبىرى – ەرتىس بويى، ءسىرا، شىڭعىستاۋ قويناۋى بولسا كەرەك. ال ەكىنشى جەر – ءوزىنىڭ كەسەنەسى تۇرعان ۇلىتاۋ دالاسى. بۇل جونىندە وتەمىس قاجى جازىپ كەتكەن. ۇلىتاۋ «حان قورىعى» بولدى. بۇل جەردە باتۋ تاققا وتىرعان، تەك ەۋروپا جورىقتارىنان كەءيىن ەدىل بويىنا ءوزىنىڭ ورداسىن كوشىرەدى. سودان كەيىن ۇلىتاۋ مەن ەرتىس بويى جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەننىڭ ەنشىسىندە قالادى. باتۋ قۇرعان مەملەكەت تاريح عىلىمىندا التىن وردا دەگەن اتپەن بەلگىلى. اراب-پارسى جىلنامالارى بويىنشا التىن وردا ءوز ىشىندە كوك جانە اق وردا دەگەن ەكى بولىكتەن تۇردى. اق وردانى وردا ەجەننىڭ ۇرپاقتارى بيلەدى ءارى كوك وردانىڭ بيلىگىنە مويىنۇسىندى.
1582 جىلى شيباني ابدوللاح حاننىڭ جورىعى تۋرالى جىلنامادا ۇلىتاۋ «ساين حاننىڭ تاعى» دەپ ايتىلادى. جازبا دەرەكتەردەن «ساين حان» باتۋدىڭ لاقاپ اتى ەكەنى بەلگىلى.
ورتاعاسىرلىق جازبا دەرەكتەر مەن حالىق اڭىزدارىندا كەڭ تاراعان جايتتىڭ ءبىرى – شىڭعىسحان مەن جوشىنىڭ اراقاتىناسى. شىنىندا دا، حورەزم جورىعىنان ورالعاننان كەيىن اكە مەن بالا اراسىندا تۇسىنىكسىز جايتتار ورىن الا باستايدى. مۇنىڭ سوڭى جوشىنىڭ جۇمباق ولىمىنە الىپ كەلەدى. مىسالى، جىلناماشى جۋۆەيني «جوشىنىڭ ويىندا اكەسىنە دەگەن قارسىلىق پايدا بولدى. ءتىپتى حورەزمشاحپەن كەلىسىمگە كەلىپ، اكەسىن جازىم ەتۋدى دە ويلادى. ونىڭ بۇل ويىن شاعاتاي ءبىلىپ قويىپ، اكەسىنە جەتكىزدى. سوندىقتان شىڭعىسحان ونى ءولتىرۋ ءۇشىن ارنايى ادامدارىن جىبەردى» دەپ جازادى. ارينە، بۇل دەرەكپەن تۇگەلدەي كەلىسۋگە بولماس، ونىڭ ۇستىنە جوشىنىڭ حورەزمشاحپەن كەلىسىمگە كەلۋى ەكىتالاي ەدى. ءبىزدىڭ مەڭزەپ وتىرعانىمىز – جۋۆەينيدىڭ قالاي بولسا دا جوشى حاننىڭ ءوز اجالىنان ولمەگەنىن كورسەتۋى.
جىلناماشى جۋۆەينيدىڭ جازۋىنشا، 1223 جىلدىڭ قىسىندا شىڭعىسحان سامارقاندتىڭ توڭىرەگىندە بولىپ، جوشى حانعا شابارمان جىبەرەدى. دەشتى-قىپشاقتان قۇلانداردى قۋىپ كەلۋىن جانە ءوزىن دە اڭ اۋلاۋعا شاقىرادى. جوشى حان، ءسىرا، كەلمەسە كەرەك، جۋۆەيني بۇل تۋرالى ءۇنسىز قالادى. تەك شاعاتاي مەن ۇگەدەيدىڭ قاراكولگە كەلىپ قۇس اۋلاپ، اپتا سايىن شىڭعىسحانعا اققۋ ارتقان ەلۋ قوم تۇيەلەردى جىبەرىپ تۇرعانىن حابارلايدى.
كوكتەم شىققاندا، ياعني 1224 جىلى شىڭعىسحان موڭعولياعا قايتار الدىندا جيىلىس قۇرىپ، ۇلدارى باس قوسادى. بۇل قۇرىلتايعا جوشى حان كەلمەيدى. جۋۆەيني شىڭعىس حان تەك قۇلانباسى بويىنا كەلگەندە عانا جوشىنىڭ كەلىپ، 20 000 شىمقاي سۇر اتتاردى سىيعا تارتقانىن جازادى (كەيبىر تاريحشىلار جوشىنىڭ بۇل جيىنعا دا كەلمەگەنىن العا تارتادى). دەگەنمەن جۋۆەيني جوشىنىڭ ءولىمى تۋرالى ەشقانداي دەرەك كەلتىرمەيدى. كەرىسىنشە، راشيد-اد ءديننىڭ «جىلنامالار جيناعىندا» جوشىنىڭ ءولىمى ناقتى باياندالىپ جازىلادى.
راشيد-اد ءديننىڭ دەرەگى بويىنشا، وسى كەزدە جوشى جۇرتىنان ماڭعىت رۋىنىڭ ءبىر كىسىسى شىڭعىسحانعا كەلەدى. شىڭعىسحان ودان جوشىنىڭ جاعدايىن سۇرايدى. ول جوشىنىڭ ەسەن-ساۋ، ەلىندە اڭ اۋلاپ جۇرگەنىن جەتكىزەدى. شىن مانىندە، جوشى ءوزى سىرقات بولعاندىقتان، اڭعا تەك ۋازىرلەرىن جىبەرەدى. ماڭعىت جولاۋشىسى كوپشىلىكتى كورىپ، جوشىنىڭ ءوزى دەپ، كورگەنىن شىڭعىسحانعا جاڭساق جەتكىزگەن. مۇنى ەستىگەن، ياعني جالعان حابار شىڭعىسحاننىڭ قاھارىن تۋعىزادى. اسكەرگە بۇيرىق بەرىپ، جورىققا دايىندالا باستايدى. اۆانگارد رەتىندە شاعاتاي مەن ۇگەدەيدىڭ جاساعىن اتتاندىرادى. سوڭىن الا قالعان اسكەرىمەن ءوزى اتتانباقشى بولىپ جاتقاندا، جوشىنىڭ ءولىمى تۋرالى حابار جەتەدى. مىنە، ورتاعاسىرلىق جازبا دەرەكتەرى بىزگە اكە مەن بالا اراسىنداعى وسىنداي جۇمباق جايتتاردى جەتكىزەدى. تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋىندە جوشىنىڭ ولگەن جىلىنا بايلانىستى ءبىراۋىزدىلىق جوق. ولاردىڭ پىكىرىنشە، 1225-1227 جىلدار ارالىعى كورسەتىلەدى.
جالپى، اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ ولىمگە ۇشىراۋ وقيعاسى تەك جوشى حانعا بايلانىستى ەمەس. تاريحتا مۇنداي جايتتار از كەزدەسپەيدى. كوشپەلىلەر ومىرىندە اڭشىلىقتا ءجۇرىپ، قاس ادامىن نەمەسە ساياسي باسەكەلەستى جازىم ەتۋ – كەڭىنەن قولدانىلعان ءتاسىل. سوندىقتان مۇنداي ءساتتى ول ۋاقىتتاردا ۇتىمدى پايدالاندى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مىسالعا، عۇن ءتاڭىرقۇتى مودە اكەسى تۇمەندى اڭدا جۇرگەندە ولتىرەدى. وعىز حاننىڭ اكەسى قارا حان دا ۇلىنان سەزىكتەنىپ، ونى اڭدا ولتىرمەكشى بولادى. ءبىراق وعىز ءبىلىپ قالىپ، قارا حانمەن ۇرىس دالاسىندا كەزدەسەدى. سوعىس ۇستىندە قارا حان قازاعا ۇشىرايدى. «قورقىت اتا كىتابىندا» دەرسە حان قىرىق نوكەرىنىڭ ارانداتۋىمەن ۇلى بۇقاشتى اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ ساداقپەن اتىپ جىعادى. تىزە بەرسەك، كوشپەلىلەر ومىرىندە مۇنداي وقيعا جەتەرلىك.
حالىق اڭىزدارى دا شىڭعىسحان مەن جوشى اراسىنداعى بولعان كۇردەلى جايتتاردى باياندايدى. حالىققا كەڭىنەن تانىمالى – «اقساق قۇلان» كۇيى. جوشىنىڭ كەسەنەسى تۇرعان ۇلىتاۋ وڭىرىندە قاريالار اراسىندا بەرتىنگە دەيىن اۋىزەكى ولەڭ جولدارى ساقتالىپ كەلدى. تەك بۇل ولەڭدە شىڭعىسحان اتىن الاشاحان الماستىرعان. مىسالى:
«الاشاحان جوشىحان،
جوشىحان نەدەن شوشىعان.
قۇلان تەۋىپ ولتىرگەن،
نانبايمىسىڭ وسىعان» دەپ كەلەتىن ولەڭ جولدارى (بۇل ولەڭ جولدارىن 1997 جىلى ۇلىتاۋدا ەكسپەديسيا بارىسىندا جيناقتاپ العان بولاتىنبىز).
قۇلان تەۋىپ ءولتىرىپ، سودان «ءبىر قولى جوق» نەمەسە «ەكى ساۋساعى عانا قالىپتى» دەگەن اڭىز حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان. بۇل جونىندە ۇلىتاۋ ەسكەرتكىشتەرىن (1946-1947 جج.) زەرتتەگەن ارحيتەكتورلار گ.گەراسيموۆ، م.ليەۆينسون، ت.باسەنوۆتەر راستايدى.
اكادەميك ءا.مارعۇلان 1946 جىلى جوشى كەسەنەسىندە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە ءمايىتتىڭ (جوشىنىڭ) ءبىر جاق قولىنىڭ تۇتاس جوق ەكەنىن جازعان. 1997 جىلى جوشى حان كەسەنەسىنىڭ ءىشى قايتا قازىلعان بولاتىن (وسى ماقالا اۆتورى دا قاتىسقان. جاە-97. جەتەكشىسى – ج.سمايلوۆ). ءقابىر ىشىنەن اعاش تابىتتىڭ قالدىقتارى جانە تۇيەنىڭ باس سۇيەگى كەزدەسءتى. ءماءيىتتىڭ (جوشىنىڭ) باس سۇيەگى ورنىندا بولماي شىقتى. سوڭىنان انىقتالعانداي، باس سۇيەكتى زەرتتەۋ ماقساتىندا ارحەولوگ ءا.مارعۇلان الىپ كەتىپتى. بۇل باس سۇيەك ارحەولوگ ج.سمايلوۆتىڭ ىزدەۋىمەن الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مۋزەيدىڭ قورىنان تابىلىپ، 2012 جىلى (66 جىلدان كەيىن) قايتا ورنىنا قويىلدى.
جوشى حاننىڭ وسى كەسەنە ىشىندە جەرلەنۋى دە تاريحشىلار اراسىندا داۋلى ماسەلە، ويتكەنى جوشى حاندى جەرلەۋ ءراسىمى ەل بيلەۋشىلەرىن جەرلەۋدە ورىن الاتىن دالالىق داستۇرمەن جونەلتىلگەنى انىق. ال بۇل كەسەنە – يسلام مانەرىندە ورناتىلعان جانە ۋاقىت وتە كەلە تۇرعىزىلعان تاريحي ەسكەرتكىش.
ۇلىتاۋدا جوشى ۇلىسى كەزەڭىنىڭ مازارلارى كوپتەپ كەزدەسەدى. ولار جەكە دارا، ەكەۋدەن، ءارى كەتسە بەسەۋدەن تۇرادى. سولاردىڭ اراسىندا جوشى حان كەسەنەسى ءوزىنىڭ توپتالا، كەشەندى تۇردە ورنالاسۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. كەشەن ەكى تۇرعىن ۇيدەن («ۇلكەن ءۇي»، «كىشى ءۇي»)، كىرپىش كۇيدىرۋگە ارنالعان پەش ورنى جانە ورتاعاسىرلىق مازار قۇرىلىستارىنان تۇرادى.
جوشى حان كەسەنەسىنىڭ ماڭىندا ورتاعاسىرلىق 24 مازار قيراندىلارى جاتىر. وسىنشاما ەسكەرتكىشتىڭ توپتالا ورنالاسۋى جوشى كەسەنەسى اۋلەتتىك قورىمنىڭ ۇيىتقىسى ەكەنىن دالەلدەيدى.
جالپى، جوشى حان جانە ونىڭ ۇلىسىنىڭ قازاق تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە. بولاشاق قازاق حاندىعىن قۇرۋشى بيلەۋشىلەر وسى جوشى اۋلەتىنەن شىقتى. كەرەي مەن جانىبەك حاندار جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى (اق وردا بيلەۋشىسى) وردا ەجەننەن تارايدى.
شىڭعىسحان يمپەرياسى ءتورت ۇلىسقا بولىنسە، سونىڭ ۇشەۋى (جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي ۇلىستارى) قازاق جەرىن قامتىدى. كەرەي مەن جانىبەك ۇرپاقتارى وسى ءۇش ۇلىستىڭ قۇرامىندا كەتكەن ەل مەن جەردى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالادى.
الاشوردا كوسەمى (ءتۇپ باباسى جوشى حان) ءا.بوكەيحانوۆتىڭ «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن قاناتتى ءسوزىنىڭ ءبىر تامىرى وسى تاريح قويناۋىندا جاتىر.