بۋراباي
كوگىلدىر تاۋلار مەن كاۋسار سۋلى كولدەر ولكەسىن سان ءتۇرلى اڭدار مەن قۇستار دا مەكەندەيدى. ەرتەدە سولاردىڭ ىشىندە جاراتىلىسى ەرەكشە بۋرا بولعان ەكەن. تۇلعاسى زور ءارى سۇلۋ. شۋداسى بۇيرالانا بۇرقىراعان، ءارى اپپاق قارداي. ءوزى ۇنەمى جالعىز جۇرەدى. مەكەنى — كوكشەتاۋدىڭ قاپتالىنداعى قالىن ورمان. سۋ ىشەتىن كولى بىرەۋ-اق — كوكشەنىڭ تۇستىك ىرگەسىندە شالقىعان كۇمىسكول. اقبۋرا كۇندە شاڭقاي تۇس مەزگىلىندە كولگە كەلەدى. جۇرەتىن جولى دا بىرەۋ-اق.
اقبۋرانىڭ قاسيەتى دە ەرەكشە. جاسانعان جاۋ كەلەرىن يا نەمەسە اقسۇيەك جۇت، ايتپەسە ەلباسىنا اۋىرتپالىق اكەلەر باسقاداي جامانشىلىق بولارىن كۇنى بۇرىن سەزەدى. كۇندەي كۇركىرەپ، شابىنىپ، مازا-تىنىشتىق بىلمەي كەتەدى. بوزداعان داۋىسى ءبىر تىنباستان ماڭايداعى ەلدى ارالاپ، جۇيىتكي جورتىپ شىعادى. اقبۋرانىڭ ول حابارىن العان ەل ەرتە باستان قامدانىپ، ساقتىق جاسايدى. اقبۋرانى جەردىڭ كيەسى، ەلدىڭ قىدىرى دەپ بىلەدى. قاسيەتتەپ، قادىر تۇتادى. ول مەكەن ەتكەن ايماقتى «بۋراباي» دەپ، سۋ ىشەتىن كۇمىس كولدى «بۋراباي كولى» دەپ اتايدى.
جىلداردان جىلدار وتەدى. ەل ىشىنەن ءبىر قاندىبالاق قاراقشى شىعادى. قاسىنا وزىندەي كىلەڭ سوتقارلاردى ەرتىپ ءجۇرىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىن كەتىرەدى. اڭدار مەن قۇستاردى قىناداي قىرادى. ونىڭ سول بۇزىقتىعىن بىلگەن اقبۋرا قاراقشى كەلە جاتقاندا جولىنداعى اڭدار مەن قۇستاردى ساقتاندىرا بوزداپ جورتىپ جۇيىتكيدى. سولۇشىن وعان الگى قانىشەر قاتتى وشىگەدى. ولتىرمەكتى ويلايدى. بىردە اقبۋرا قالىڭ ورماندى قاق جارىپ قارسى الدىنان شىعا كەلەدى. قاراقشى جالما جان ساۋىت بۇزار سۇر جەبەنى سارى ساداققا سالا ساپ، ءدال توستەن كوزدەپ، ادىرنانى ءشىر تارتىپ جىبەرەدى. ىسقىرا زۋلاعان سۇر جەبە اقبۋرانىڭ كەۋدەسىن كوكتەپ قىتىپ، ارتقى وركەشىنەن شىعا توقتايدى. اقبۋا اۋزىنان قاندى كوبىك بۇرقىراي كۇركىرەپ قاراقشىعا تۇرا ۇمتىلادى. قاراقشى اتىن بوربايلاپ قالىڭ قورىمعا قويىپ كەتەدى. اقبۋرا السىرەي باستاعانىن سەزىپ، كەيىن قايتادى. قانى ساۋلاپ، جانى قينالا سۇيرەتىلىپ، ءوزى مەكەن ەتكەن قالىنعا ارەڭ-ارەڭ جەتەدى. باتىسقا باسىن بەرە شوگىپ جاتادى دا، كوز جۇمادى. كيەلى جانۋار سول كۇيى بيىكتىگى 690 مەترگە تەڭ تاۋعا اينالىپ، ماڭگىگە قالادى. ارتقى وركەشكە جەتىپ زور جەبە دە سول كۇيى سويديىپ، قياننان كوزگە شالىنىپ ءالى تۇر...
جەكە باتىر
كوكشەتاۋ جەرىن مەكەندەگەن ەلدە ەرەسەن ءبىر باتىر بولىپتى. تۇلعاسى تاۋداي ەكەن دەيدى. قاسىنا سەرىك، سوڭىنا قول ەرتپەيدى. ەلدىڭ شەتىندە، جاۋدىڭ بەتىندە ءاماندا جالعىز جۇرەدى. حالقى ونى «جەكە باتىر» اتايدى.
جەكە باتىر ءتىرى تۇرعانىندا ەلگە تۇمسىق سۇعا المايتىنىنا جاۋلاردىڭ كوزى ايقىن جەتەدى. سوندىقتان ونى قايتسەدە دە ءولتىرۋدى ويلايدى. وراسان ۇلكەن ساداق قۇراستىرادى. ادىرناسىن قىرىق باتىر جابىلىپ ارەڭ تارتادى. جەبەسى بوي قايىڭنىڭ دىڭىندەي. ءسويتىپ قاپىسىز قامدانعان جاۋ قارا قۇرتتاي قاپتان اندايدى. جەكەباتىر قاشانعىداي ولارعا جالعىز ءوزى عانا شىعادى. جاۋلار باتىرعا وراسان ۇلكەن جەبەلەردى قارداي جاۋدىرادى. وزدەرى قانشاما قىرىلعانىنا قاراماستان ەسەلەپ قاۋمالاي بەرەدى، اتقىلاي بەرەدى.
جەكە باتىردىڭ ونە بويىن جارا باسادى. سورعالاعان قاندى توقتاتىپ تاڭىپ بايلاۋعا مۇرشاسى جوق. قاتتى قانسىرايدى. كۇندى تۇنگە، ءتۇندى كۇنگە ۇلاستىراعان شايقاستان ابدەن قالجىرايدى. جاۋلار ەل جاققا ءوتىپ كەتسە-اق قورعانسىزحالىقتى قويداي باۋىزداپ، قىناداي قىراتىنى حاق. جەكە باتىر اقتىق كۇشىن جينايدى. قىىلىشىن سەرمەپ، جاۋدىڭ ورتاسىن تاعى دا ويسىراتا ورىپ تۇسىرەدى. كۇندەي كۇركىرەپ ايعاي سالادى: «وتكىزبەيمىن ەلىمە! تاۋ بوپ جاتام جولىڭا! » دەيدى دە، ەكى تاۋدىڭ اراسىنداعى كەڭ اسۋ اڭعارعا كولدەنەڭ ءتۇسىپ سۇلاپ جاتا كەتەدى. جاۋدى وتكىزبەي، ەلىن امان ساقتاپ قالادى. ءسويتىپ، تاۋعا اينالىپ، ماڭگى قالادى. دۋلىعاسى باسىندا، قالىڭ قاستى، قىر مۇرىندى، ەرىندە، قابا ساقالى ءتوسىن جاپقان… ۇشاربيىگى 836 مەترگە تەڭ…
وقجەتپەس
جەكە باتىردان بۇرىن با، الدە سوڭ با، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر بۋراباي باۋرايىن مەكەندەگەن بايقۇت ەلدە ادام ايتسا نانعىسىز ءبىر ەر بالا دۇنيەگە كەلەدى. كۇن سايىن وسەدى. ون جاسقا تولعاندا بويىنىڭ بيىك بولعانى سونشاما، جەردەن تارتقان ساداقتىڭ وعى كەۋدە تۇسىن دا ماڭايلامايدى. ەلى ونى «وقجەتپەس» دەپ اتاپ اڭىز ەتىپتى. تۇلعاسى قانداي عالامات بولسا، كۇشى دە سوعان ساي الاپات ەكەن. ءوزىن كوتەرگەندى قويىپ، جاۋ-جاراعىن ارتىپ جۇرۋگە شىداس بەرەتىن مال بالاسى تابىلماعان سوڭ، پىلگە ءمىنىپ ءجۇرىپتى.
جاۋگەرشىلىك ەلگە قاي زاماندا دا مازا تىنىشتىق بەرمەگەن. اينالادان اش قاسقىرداي انتالاپ تىيەدى دە جاتادى. وقجەتپەس باتىر ولاردىڭ كەلگەنىن كەلگەندەي جايپايدى دا سالادى. ءبىر جولى جاۋلار مەيلىنشە كوپ بولادى. ويتكەن سەبەبى، جاۋ ەلدەروزارا وداقتاسىپ، ەلدى قايتسە دە قان جوسا قىپ ءبىر شابۋدى ويلاعان ەدى. وقجەتپەس نەشەمە كۇن ۇرىس سالىپ، كوبىن قىرادى. بەتىن قايتارىپ، كەيىن قۋىپ تاستايدى. باتىر اڭعال دەگەن ەمەس پە، بەتى قايتقان جاۋ ەندى جولاماس دەگەن ويمەن جاقسىلاپ تىنىعىپ الماقشى بولاي ما. كۇمىسكولدىڭ سۋىنا شومىلىپ الادى دا، كوكشەنىڭ ەتەگىڭدەگى نۋ قاراعايدىڭ ورتاسىنا كەلىپ شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتادى. قاۋىپ-قاتەر ەستەن شىققان. الاڭسىز، قامسىز، الىپ قورىلعا باسادى.
قارا نيەت جاۋ بۇل جولى زۇلىمدىق اسىرىپ، باتىردى الداپ سوعادى. قالىڭ ورمان ىشىنە جانسىزدارىن جاسىرىن قالدىرعان. ولار وقجەتپەستىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ، الىستان باسپالاپ جۇرەدى دە، باتىر قالاي ۇيقىعا باس قويدى، سولاي كۇتىپ جاتقان مىڭ سان جاۋعا دەرەۋ حابار جەتكىزەدى. ولار قولما-قول جەتىپ، ۇيقىداعى وقجەتپەستى باس سالادى. بايلاپ الىپ، قورلىق كورسەتپەكشى. قاپىدا قارۋسىز قالعان باتىر اينالاداعى قاراعاي مەن قايىڭداردى قولىنا ىلىككەنىن تۇبىرىمەن قوپارا جۇلىپ، وڭدى-سولدى سەرمەي بەرەدى. سويتە-سويتە اۋىل ءۇي قوتانىنداي جەردىڭ اعاشى ويرانى شىعىپ وتالىپ قالادى. كەيىن ابىلاي سوندا ءبىر جايعاسىپ دەم العان سوڭ الاڭ «ابىلاي الاڭى» اتالعان ەكەن دەيدى.
ابىلاي الاڭى
كوپتىڭ اتى كوپ، توپىراق شاشا المايسىڭ. جاۋلار قانشاسى قىرىلعانمەن دە، تاۋسىلمايدى. وقجەتپەس قاتتى قالجىرايدى. ءالى ءبىتىپ، جىعىلاتىنىنا كوزى جەتەدى. جىعىلدى-اق جاۋعا پەندە بولعانى. بايلاپ-ماتاپ الادى. ودان وتكەن قورلىق بار ما! سوندا ول تاۋ جاڭعىرتا ايقايلاپ: «و، ءتاڭىرىم!.. جاۋ قورلىعىنا كىرىپتارەتە كورمە!.. تاسقا اينالدىر مەنى!» دەيدى.
ول ءپىلىن دە جاۋعا ولجا ەتپەس ءۇشىن توبەسىنە كوتەرىپ الادى. ءتاڭىر تىلەگىن بەرىپ، سول ساتتە كوك قۇرىش تاسقا اينالىپ كەتەدى.
اتا-بابالار وقجەتپەس شىڭىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى وسىنداي دا اڭىز-اڭگىمە قالدىرعان.
جۇمباقتاس
ەرتە-ەرتە-ەرتەدە، مىڭدى ايداعان، ازۋى التى قارىس ءبىر باي بولعان ەكەن دەيدى. بايدىڭ ۇلى كوپ، ال قىزى جالعىز-اق ەكەن دەيدى. قىزى-بەت بىتكەننىڭ كورىكتىسى، اسىپ تۋعان پەريزات. ءوزى جانە اقىلدى، ونەرلى. اتا-اناسى الپەشتەپ بۇلا وسىرەدى. اكەنىڭ ويى قىزىن حان بالاسىنا نەمەسە اقىلگوي بي بالاسىنا بەرۋ.
كۇندەردە ءبىر كۇن سول ەلگە ءبىر سەرى جىگىت كەلەدى. ءوزى سۇلۋ، ءوزى ەنشى، ءوزى كۇيشى. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى. جىگىتتىڭ سۇلتانى. ۇلكەن دە، كىشى دە ونىڭ اتىن اۋىزدان تۇسىرمەي ماقتاۋمەن بولادى. بىردە جىگىت بايدىڭ قىزىمەن جۇزدەسەدى. ەكەۋى دە ماحاببات وتىنا جانىپ، جاس جۇرەكتەر جالىنداپ تابىسادى. ءبىراق قىز اكەسى ولاردىڭ قوسىلۋىنا ولمەيىنشە ريزاشىلىق بەرەر مە؟ سونى بىلگەندىكتەن قوس عاشىق رەتىن تابادى دا، ەكى سايگۇلىككە ءمىنىپ، ءتۇن جامىلىپ قاشىپ كەتە بارادى. تالاي كۇن، تالاي ءتۇن بەل شەشپەستەن سۋىت ءجۇرىپ، بۋرابايعا كەلىپ جەتەدى. قۋعىننان قارا ءۇزىپ كەتتىك، ىزىمىزدەن اداستىردىق دەگەن قۋانىشتى كوڭىلمەن وسى اراعا توقتايدى. كۇمىسكولدىڭ جاعاسىنا حوش ءيىسى اڭقىعان جاسىل جاپىراق،كوك بالاۋسادان قوس تۇرعىزادى. جىگىت اناۋ-مىناۋ شاعىن كەمەگە بەرگىسىز ۇلكەن، ءساندى قايىق جاسايدى. ونىمەن ەكەۋى كول بەتىنە شىعىپ سايراندايدى. كۇمىسكولدىڭ تەرىسكەي-شىعىس تۇسىنداعى ادەمى يىنگە ءجيى بارىپ، ۇزاق-ۇزاق ايالدايدى. كوكشەنىڭ كولەڭكەسى ۇنەمى ءتۇسىپ تۇراتىنداقتان با، الدە باسقاداي ءبىرما، ايتەۋىر قولتىققا ۇقساعان بۇل ءيىن القارا كوك تارتىپ، كۇمىس سۋدان بولەك بوياۋمەن ادەمى اسەر تۋعىزادى. سول رەڭكىنە قاراي ونى اتا-بابالارىمىز كوگىلدىر قولتىق دەپ اتاعانەكەن. ەكى جاس وسى كوگىلدىر قولتىق ايدىنىندا تامىلجىعان تابيعاتقا ءتانتى بولادى. سۋدا شورشىپ ويناعان بالىقتاردى قىزىقتايدى. ماحاببات پەرىشتەسەندەي اققۋلاردى تاماشالايدى.
قوسىلعان قوس اققۋداي ەكى جاستىڭ ماحابباتقا ماس، قىزىقتى كۇندەرى وسىلايشا ءوتىپ جاتادى. بۇل كەزدە ولاردى قىز اعالارى شارق ۇرىپ ىزدەپ ءجۇر ەدى. قىزىنىڭ سالت باستى، ساباۋ قامشىلى ءبىر «اۋەيىمەن» قاشىپ كەتكەنىن بىلگەندە اكەسى جەر تەپكىلەپ كۇركىرەگەن بولاتىن. بۇكىل ەلىن قىرىپ جىبەرە جازداعان. ۇلدارىنا جاساق قوسىپ بەرىپ، قۋعىنعا اتتاندىرعان. جىگىتتى ءولتىرىپ، قىزىن قايتىپ اكەلۋگە قاتال ءامىر ەتكەن. اكە قاھارىنان قورىققان ۇلدارىنىڭ بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى جوق. ايلاردان-ايلار وتكەن ءبىر كەزدەرى قاشقىندار ءىزىنىڭ سورابىن ءدال تاۋىپ، قاۋىپ-قاتەرسىزدە توبەدەن تۇسۋگە شاق قالادى. ايتەۋىر، قۇداي ساقتاعاندا، ەكەۋىنىن كوزى ولاردىڭ قاراسىن ەرتەرەك شالىپ قالعان ەدى. ونى-مۇنى كەرەكتەرىن الا جان ۇشىرىپ قايىققا جەتىپ ۇلگىرەدى. بوگەلمەستەن كولگە شىعىپ كەتە بارادى. قۋعىنشىلار بارماق شايناپ قالا بەرەدى. ءبىراق كەيىن قايتپايدى. باي قاھارى قاتتى. جاعالاۋدى تورۋىلداپ جۇرەدى دە قويادى. ولار قايىقتىڭ كوگىلدىر قولتىققا ءجيى سوعاتىنىن بايقايدى. «قايىق ءبىر تابىلسا وسى ارادان تابىلار» دەپ اڭديدى. قالىڭ جاپىراق جامىلىپ، جاسىرىنىپ، ساداق ىڭعايلاپ تۇرادى. ولاردى ەكى جاس اڭعارمايدى. ءبىر جولى جاعالاۋعا تىم جاقىن كەپ توقتاماي ما. وڭتايلى ءساتتى پايدالانعان قىز اعالارى قاپى جىبەرمەيدى. جىگىتتى كەۋدەدەن كوزدەپ، ساداقتى تارتىپ كەپ قالادى. نايزاعايداي زۋ ەتكەن سۇر جەبە جىگىتتىڭ تۋرا جۇرەگىنە قادالادى. جىگىت قايىقتان اۋىپ قۇلاپ تۇسەدى. كۇمىس سۋدى قىزىل قانعا بوياپ، شىم باتىپ كەتە بارادى.
عاشىق جارىنان ارماندا ايىرىلعان اياۋلى ارۋ قايعىدان زار ەڭىرەيدى. سۇيگەنىنىڭ ارتىندا قالعان تىرشىلىكتەن بەزىنەدى. ەكى كەش زاۋال شاقتا تاۋدان اسىپ بارا جاتقان كۇن كوزىنە قاراپ، ەكى قولىن بىردەي سوزىپ تۇرىپ، تاڭىرگە جالبارىنادى. ءوزىن قايىعىمەن بىرگە تاسقا اينالدىرىپ جىبەرۋىن تىلەك ەتەدى. جاساعان يە ونىڭ شىن توگىلگەن كوز جاسىن قابىل قىلادى.
كەيىندە اتا-بابالارىمىز كىرشىكسىز ماحابباتقا كۋا سول تاستى «جۇمباقتاس» اتاپتى. جۇمباقتاس دەسە — جۇمباقتاس! ءبىر جاعىنان قاراساڭ كادىمگى كەمە، ەكىنشى جاعىنان — شاشىن جەل جۇلقىلاپ تۇرعان پىستە مۇرىن قىز. ءسال بۇرىستاۋ جىلجىساڭ، ارۋ قىزىمىز قايعىدان مۇجىلگەن كەمپىرگە ۇقساپ كەتەر ەدى. عاجاپ!
كەنەسارى ۇڭگىرى
كۇمىسكولدىڭ باتىس يىعىندا، قازاقتىڭ قارا قوسىنداي توبەسى شوشايعاڭداۋ بيىك شوقى سارعىش تۇسپەن «مەنمۇڭدالايدى»، شىعىس بەلدەۋىندە الدەنە قاراۋىتىپ نازارعا شالىنادى. ونىڭ نە ەكەنى توسىن ادامدارعا جۇمباق، ال ءبىر مارتە بارعاندارعا بەسەنەدەن بەلگىلى — ۇڭگىردىڭ اۋزى. كەنەسارى ۇڭگىرى!
تاس-تاستىڭ تابانعا تىياناق كەدىر-كەتىگىن باسپالداقتاي تىك ورلەپ ۇڭگىرگە جەتەسىڭ. كىرەر اۋىزدىڭ الدى ادەيى جاساعاڭداي جالپاق كەنەرە. ۇڭگىردىڭ كەڭدىگى سەگىز قانات وردادان تار تۇسە قويماسى انىق. تاپ توبەدە ءتۇتىن شىعاتىن توقىمداي عانا «شاڭىراق» . ادام قولىنىڭ ءىسى… ءدال استىندا تۇرىپ جوعارى قاراساڭ، اسپان كۇمبەزى ودان سايىن بيىكتەپ كەتكەندەي اسەر ەتەدى.
ۇڭگىر الدىنان قاراعاندا، اسىرەسە، ارايلاپ تاڭ اتىپ، الاۋلاپ كۇن شىعار، سونداي-اق، كۇن ۇياسىنا قونار شاقتاعى سۇلۋ سۋرەتتى جەتكىزۋگە ءتىل كەرەك! . . كوز الدىڭا قالىڭ توسەلگەن كيىز ۇستىنە قالى كىلەم جايىپ، قۇس جاستىقتا شىنتاقتاي جاتقان كەنەكەم كەلەر ەدى. باتىر-باعلاندار. شىرقالعان ءان، شەرتىلگەن كۇي، قىزۋ اڭگىمە-دۇكەن …
كەنەكەم اتىمەن اتالاتىن بۇل ۇڭگىر-كيەلى قاسيەتتى ورىن. قاشان بارساڭ دا تاماشالاپ جۇرگەن ادامدار...
6alash ۇسىندى
