قازاق حالقى، اسىرەسە ەسەپشىلەرى باعزى زاماننان تىرشىلىككە، شارۋاشىلىققا اۋا-رايىنىڭ تيگىزەر اۋىر زاردابىنىڭ الدىن الۋ، ساقتانۋ ماقساتىندا تابيعات قۇبىلىستارىن ۇزاق ۋاقىت زەرتتەپ، مول تاجىريبە جيناعان.
ناتيجەسىندە ول قۇبىلىستاردىڭ وزىندىك زاڭدىلىقتارىن انىقتاپ، اۋا-رايىنىڭ اۋمالى-توكپەلى، قولايسىز جاعدايلارىنىڭ جىل ىشىندە سوعار مەزگىلدەرىن جەتى كەزەڭگە ءبولىپ، ونى "جەتى امال" دەپ اتاعان. امالدار ناۋرىز ايىنان باستالادى.
كۇننىڭ توقىراۋى – كۇن مەن ءتۇننىڭ ەڭ ۇزاق مەزگىلدەرى. جازعى توقىراۋىندا (21-22-ماۋسىم) كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارادى. ال قىسقى توقىراۋىندا (21-222-جەلتوقسان) ءتۇن ۇزارىپ، كۇن قىسقارادى.
اي توعامى – ايدىڭ ۇركەرمەن توعىسۋى. ايدىڭ ءبىر جاڭاسىنداعى ۇركەر جۇلدىزىنىڭ تۇسىنا جاقىن كەلۋى – "توعام"، ءدال تۇسىنا كەلۋى – "ءۇي قوندى"، باسىپ ءوتۋى – "ءورىپ شىقتى" دەپ اتالادى. توعىس كەزىندە ۇركەر مەن اي بىر-بىرىنە قاشىق تۇرسا، وندا ەسەپشىلەر "مىنالار بىر-بىرىنە سالقىن قاباق تانىتقان ەكەن، مال-جانعا زالالى تىيەر" دەپ الدىن-الا قام جاسايدى. ال، ۇركەر مەن اي بىر-بىرىنە تاياۋ كورىنسە، وندا ەسەپشىلەر "مىنالار جاقىنداسا قالعان ەكەن، مال-جانعا جايلى بولار" دەپ جورامالدايدى.
قاراشانىڭ قايتۋى-جازعى جايىلىم توزىپ، سيرەگەن ءشوپ باسى قۋراپ، دالا سۇرقاي ءوڭ العان شاق. بۇل مەزگىلدە قۇستار جىلى جاققا قايتىپ، اۋا-رايى قۇبىلمالى بولادى.
مۇزدىڭ قاتۋى – "قازان سۋىعى "ۇرعان كۇندەردەن باستالادى. سۋ بەتى مۇزبەن قابىرشاقتانىپ، العاشقى جاۋعان قار تۇراقتانىپ جاتار كەز.
قىس توقسان-قاراشا قارى مەن ناۋرىز ايىنىڭ ارالىعى، شارۋا ءۇشىن "جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر "كەزى.
كيىكتىڭ ماتاۋى-كۇن ۇرلەسىن بولىپ، توڭىرەك كوزگە كورىنبەي بۇرقاسىنداتىپ تۇراتىن كەز. ون جەتى توعىسقا (قىركۇيەكتىڭ اياعى، قازاننىڭ باسىنا) سايكەس كەلەدى. بۇل كەزدە كيىكتىڭ (اقبوكەن، قاراقۇيرىق، كيىك ت.ب) تەكەسى ۇيىرگە تۇسەدى. ەلىك قۇرالاي لاعىن ءساۋىردىڭ باسىندا وتەتىن 5-10 كۇندىك سالقىندا ورگىزەدى. قۇرالايدىڭ سالقىنى ءۇش توعىسقا سايكەس كەلەدى. ون بەس توعىستا (قازاننىڭ اياعى، قاراشانىڭ باسىندا) وتەتىن جاۋىن-شاشىندى 5-10 كۇندىك امالدى ەسەپشىلەر بۇعىنىڭ مويىن جۋار امالى دەپ اتاعان. بۇل كەزدە بۇعى مارالمەن ناساي-توپىر (ۇيىرگە تۇسەدى) قۇرادى. تاۋتەكەنىڭ تاۋەشكىمەن، قۇلجانىڭ ارقارمەن ۇيىرگە تۇسەتىن كەزىندە (قاراشانىڭ اياعى) وتەتىن امال-تەكە بۇرقاق (بۇرقىلداق). قاڭتاردىڭ قارلى بورانى ون ءبىر توعىستا (جەلتوقسان) وتەتىن امالدان سوڭ، توعىز توعىستا (قاڭتار) وتەتىن ايازدى كۇندەردى اي ءمۇيىزدى التى كۇن نەمەسە اقپان-توقپاننىڭ ايازى دەگەن امالعا جاتقىزادى.
ۇركەردىڭ باتۋى-ۇركەردىڭ مامىر ايىنىڭ 10-جۇلدىزىندا باتىپ، ماۋسىم ايىنىڭ 20-جۇلدىزىنا دەيىن كورىنبەيتىن 400 كۇن ارالىعى. ەسەپشىلەر "ۇركەر جەرگە تۇسپەي جەر قىزبايدى"، "ۇركەر سۋعا تۇسسە، جاز جاڭبىرلى بولادى" دەپ بولجاعان.
جەتى امال كەزدەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا اۋا-رايىنىڭ تىرشىلىككە، شارۋاشىلىققا توتەن اسەر ەتپەي وتپەگەن. ولاردىڭ الدىن الار شارا قولدانۋدىڭ جولىن ىزدەگەن ەسەپشىلەر اۋا-رايىن بولجاپ، جۇرتشىلىققا اقىل-كەڭەستەرىن بەرىپ وتىرعان.
6alash ۇسىنادى
