شايمۇرات قامزا ۇلى
جۇتپا تۇزاق
قۇز قيالى جارتاستىڭ ۇلبىرەگەن توبەسىنەن ساداق قانات سارى شەگىر ۇشىپ شىقتى. زۋىلداعان قاناتتارىمەن كەڭىستىكتى ءتىلىپ ەركىن سامعاپ بارادى. سەڭگىر شوقىلاردىڭ سەرەك باسىن قۇيىنداي اينالىپ، ونىڭ باۋىرىنداعى شوكپە بۇلتتارعا سۇڭگىپ شىعادى دا، كەيدە بەتىمەن ءجۇزىپ الىپ تاۋدىڭ الىستاعى قويناۋلارىنا كوز جۇگىرتەدى. اندا-ساندا شالعىسىن كەرە جازىپ، مويىنىن وڭدى-سوڭدى بۇراپ، قانتالاعان ەكى كوزىن جوعارى-تومەن كەزەك توڭكەرەدى. ەندى بىردە تەگەۋىرىندى تۇياقتارىن سالالاپ، توبە شاشىن تۇكسيتىپ باۋىرىنا قارايدى. كەيدە ەكپىندەپ بارىپ اۋناپ تۇسەردەي، كەرمە يىعىن جارق ەتكىزىپ كىلت بۇرىلادى دا، الدىنداعى كەڭىستىكتى تاستاي بەرىپ، سەرەك تاستى نار وركەشتى قيالاردىڭ استىمەن قاپتالداي ۇشادى. باۋىرىنا سۋىق وتكىزىپ، دەنەسىنىڭ قىزۋىن باساتىنداي اق باس شىڭداردىڭ ورقاش مۇزدارىنا كەۋدەسىن جالاتىپ قاۋىرسىندارىمەن سيپاپ وتەدى.
زەڭگىر كوكتى شارلاعان دالانىڭ بولات تۇياق ءتۇز قىرانى ەرەكشە جاراتىلعان وتكىر كوزىمەن جەر بەتىندەگى قىبىر ەتكەن قيمىلدى قالت جىبەرمەدى. ونىڭ باققانى دا ءتىرىجاننىڭ جىبىرى ەدى. ءتىپتى، سوناۋ الاقانداي الاقانداي كورتىشقاننىڭ تۇرتەكتەتكەن توپىراعى دام توپتى قاراقوڭىزدىڭ دومالاتقان قۇمالاعى دا ەلبەڭ ەتىپ كوزىنە ەركىن ءتۇستى. وسىنداي ۇشقىر قانات، وتتى كوزدىڭ كورىپ جۇرگەنىنەن كورمەگەنى ءتىپتى دە كوپ ەدى. جەر بەتىندە اسپانداعى ايدىندى باتىردان قورعالاپ تۇرعان ارقار، قۇلجا، مارال، ەلىكتى كورمەدى. ءتىپتى، تاۋدىڭ ەڭ بيىگىنە شىعىپ الىپ، كەيدە باۋىرىنىڭ استىندا جاتقان قاسقىردى دا ول كورگەن جوق. ولاردى كورۋى ءۇشىن جانۋارلاردىڭ وزىنەن بۇرىن ءجىتى قيمىلى كەرەك ەدى. تەگەۋرىندى اسپان سەرىسىنە جاندى مەن جانسىزدى پارىقتايتىن سانا بىتپەپتى. ءتاڭىرىم وعان بەرگەن زەيىننىڭ بارلىعىن ەكى كوزىنە قۇيىپ، ونىڭ ارتقى ميىنا قوسپاي قويعانىنا تاڭ قالاسىڭ. بۇل كەمىستىگىنە بولا ول كەنجەلىك كورمەيدى. ويتكەنى، تىرشلىك قيمىلسىز جان ساقتاي المايدى. ول اسپاننان كەلىپ الاتىن ماقلۇق. ونىڭ الدىندا جاسىرىنۋدان باسقا امال جوق.
جەر بەتىندە ءوزىنىڭ تەرىن كوتەرىپ، تەڭ تىرەسەتىن جانۋارلاردىڭ قيمىلى بايقالماعان سوڭ، الىپ اسپاننىڭ قوڭىر جەلىمەن تەڭسەلىپ ۇلكەن شەڭبەر سالىپ اينالدى. اينالعانسايىن شەڭبەرىن كىشىرەيتىپوزى بيىكتەي بەردى. بيىكتەگەن سايىن ۇلىتاۋ بۇيرالانىپ، باۋىرىنىڭ استىنا كەلدى. ول ەڭ سوڭعى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندە دوڭگەلەنەتىن كولەمى شاڭىراقتاي عانا بولىپ، بەينە جەر بەتىنەن كونۋس ءتارىزدى بۇراندالى سىزىق سالىپ شىقتى. ءبىراق، ءمولدىر اۋا ونىڭ ىزىنەن بەلگى قالدىرمادى. ەندى ونىڭ وتتى كوزدەرى جالتىلداعان نۇر شاشىپ، جەر بەدەرىن بۇلدىراتقان جوق. قايتا ونىڭ جازىعى مەن قويناۋلارى قاعازداعى سۋرەتتەي ايقىن الدىنا كەلدى. ول وزىنەن باسقا كۇشتى جوق، وسى الەمنىڭ جالعىز يەسىندەي ايبارلانىپ شاڭك-شاڭك ەتتى. وسى ءبىر ءتۇز تاعىسى ۇلىتاۋدى ءار كۇنى وسىلاي شارلايدى. بۇدان زاپى بولعان دالانىڭ سۋماقى قۋ تۇلكىسى دە، ادىردىڭ قوڭىر كيىگى مەن زەڭگىر جارتاستىڭ تاۋەشكىسى دە بۇققان ورنىندا قيمىلسىز جاتاتىن بولدى. ءتىپتى، قاناتتىلاردىڭپىرى قارشىعا دا، تۇيعىن مەن لاشىن دا ونىڭ قاراسى وشكەنشە دىم بولدى. دەسە دە تىنىمسىز تىرشلىكتىڭ ماجىبۇرلەۋى ونى اڭدىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. بىر-بىردەن جەم بولىپ ونىڭ جۇدىرىقتاي بوتەگەسىنە ءتۇسىپ قورتىلىپ جاتتى. ول قورتقان سايىن كەڭىپ نىساپسىز قورقاۋعا اينالدى.
وزىنەن باسقانىڭ ءبارىن جىمقىرىپ، ايباتىنا اي جاسىرىنعان اسپانداعى باتىردىڭ الدىنان ايقاسقا شىققان جالعىز اقساق، سوقىر شال بولدى. ول جانىنا كىشكەنتاي نەمەرسىن ەرتىپ، قولىنا ءبىر كەسەك ەتتى ۇستاپ قورىمنىڭ ەتەگىنەن ورلەدى.
– اتا، قايدا بارامىز؟ انداعى ەتتى نە قىلامىز؟ − دەپ سۇرادى بالا.
– وسى تاۋداعى الگى قىران قۇستى ۇستايمىز،-شال اسپانان كۇن ساپ قاراپ شوقشا ساقالىن شوشاڭ-شوشاڭ ەتكىزدى.
– ونى قايتىپ ۇستايمىز؟
– تۇزاق قۇرامىز.
قىران قۇس دەگەندە بالا ەلەڭ ەتە ءتۇستى. اتاسى كوككە قاراپ تامسانىپ تۇرعانىن تالاي كورگەن بولاتىن. ونىڭ قاناتتارىنان ىسقىرعان داۋىس شىعىپ، ءتۇيىلىپ، ەڭىستەپ، كولبەي ۇشقاندا بەينە ەكپىنىمەن كەزەڭدەردىڭ تاسىن ۇشىرىپ بارا جاتقانداي الىپ كۇشتىڭ يەسى سەزىلەتىن. ول ۇستاعان اڭدارىن كوتەرىپ اسپانعا الىپ شىعادى دەگەندى ەستىگەندە، بالا جۇرەگىمەن ءوزى دە قولدى بولىپ كەتۋدەن قورقاتىن دا، اتاسىنىڭ ەتەگىنە تىعىلىپ كوز ايىرماي قاراپ قالاتىن. قىران ۇشقان سايىن بيىكتەپ، قاراسى نۇكتەدەي بولىپ زەڭگىر كوككە سۇڭگىپ كەتكەندە بەينە اسپاننىڭ ارجاعىندا مەكەن قىلاتىن وسى الەمنىڭ ەرىكتى پەرىشتەلەرىندەي ەلەستەيتىن. ال، ەندى تۇزاق دەگەن ءسوز ەستىلگەندە وعان قۇرىلاتىن قانداي تۇزاق ەكەنىن مولشەرلەي المادى.
ويتكەنى ءوز ماڭايىنداعى كەكىلىك، شىلدارعا تۇزاق قۇرعاندا، الدىمەن كۇنبۇرىن جەمگە داندەتىپ شىرعاعا تۇسىرەتىن. ولار كۇندەلىكتى جەم شاشىلعان توپىردا بەيعامداسىپ بولعاننان كەيىن سول جەردىڭ قارالتقىم ءوڭى سياقتى قىلدى شيراتىپ، سانسىزداعان ساباقتى ىلمەكتەر بەكىتەتىن. كەكىلىكتەر شاشىلعان جەمدى ادەتىنشە تالاسا-تارماسا جەپ جۇرگەندە ابايسىزدا بىرەۋىنىڭ اياعىنا ىلىنەدى. ال، قارعا مەن ساۋىسقان تۇزاق باسپايدى. ۇستاۋ وتە قيىن. سول ءۇشىن جەردى شۇڭقىرايتىپ كىشكەنە تەمىر قاقپان قۇرىپ، ونىڭ ءۇستىن جانە اۋماعىن بۇرىنعى جەردىڭ ءوز بەتى سياقتى ەتىپ جاساپ شىعۋ كەرەك. ونى جاساۋدا شەبەر بولماساڭ ءباربىر ءبىلىپ قويادى.
ال، ەندى مىنا الىپ قىراندى ۇستايتىن تۇزاق قانداي بولماق. بالا ءۇشىن قىران باسقا قاناتتىلاردان كەرەمەت بولعاندىقتان، ونىڭ تۇزاعى دا سونداي كەرەمەت بولاتىنداي سەزىلدى. ءتىپتى، ونىڭ كۇشىمەن سالىستىرعاندا ءوزىنىڭ ءبىر كوزى سوقىر، تاياقپەن كەلە جاتقان اقساق اتاسىنقوراشسىنعانداي بولدى. ەڭ قىزىعى اتاسىنىڭ قولىنداعى ءجىپ ءوزىنىڭ كەكىلىككە قۇراتىن تۇزاق جىپتەرىنەن دە جىڭىشكە ەكەن. كەكىلىك تە ءۇزىپ كەتەتىندەي. ال، مىنا كۇش يەسىنە قانداي تۇزاق بولماقشى. بالا زەيىنى بۇعان جەتە المادى. اقساق شال ۇلكەن جالپاق تاستىڭ ۇستىنە كەلدى دە، قولىنداعى ەتتى بولەك-بولەك قىلىپ تۋرادى. بارلىعىن ءبىر جەرگە ءۇيىپ، ەڭ سوڭعىبىر كەسەك ەتكە ۇزىن جىڭشكە ءجىپتى شىجىم ەتىپ تاقتى دا، ءبىر ۇشىن بۇتاعا مىقتاپ بايلادى.
− بۇل قالاي تۇزاق؟ − دەپ سۇرادى بالا تاڭىرقاعان بەينەدە.
− بالام، «جۇتپا تۇزاق» دەگەن وسى. بۇركىت كەلگەن سوڭ الدىمەن ۇستىڭگى شىجىمى بار ەتتى جۇتادى. ونىڭ ارتىنان قالعان ەتتەردى بىتەۋدەي جۇتا بەرەدى. سونىمەن شىجىمى بار ەت كەپتەلىپ قالادى، − دەدى. اڭىرا قالعان بالا:
− اتا، ول كۇشتى ەمەس پە، ءۇزىپ كەتەدى عوي.
− جوق، بالام، تۇزاقتىبىر نارسەنىڭ جۇرەگىنەنتۇسىرۋ قيىن. ەگەر، جۇرەگىنەن ىلىنەتىن بولسا، ءارقانداي كۇش يەسى ونى تارتا المايدى.
«نەدەگەن وڭاي» دەدى بالا ىشىنەن. «تۇزاقتى ءوزى جۇتادى ەكەن، وسىنداي ايبارلى الىپ قىراننىڭ قولعا ءتۇسۋى وسىندي وڭاي بولعانى ما» . مىنە، ەندى اق بۇلتتىڭ ارجاعىنداعى قارامىقتاي نوقات بولىپ كورىنگەن ءتۇز ەركەسى، اسپان ءپىرىنىڭ كوزىنە ەكى ادامنىڭ قيمىلى مەن جالپاق تاسقا قويىلعان قىزىل ەت ءتۇستى. ول توپشىسىن ءيىپ ەڭىسكە قاراي قۇديا ەڭكەيدى دە، سەكى تاستىڭ نايزا ۇشىنا كەلىپ وبىرلانىپ وتىرا قالدى. مويىنىن قىلجىرايتا شولىپ قاراپ، قاناتتارىن تارانىپ، ۇشكىر يمەك تۇمسىعىن تاسقا قايراپ-قايراپ الدى دا، شال مەن بالا ۇزاعاننان كەيىن ەشنارسەدەن تارتىنباي، ەتتىڭ توبەسىنەن كەلىپ باسا قوندى. ەڭ الدىمەن ۇستىڭگى ەتتى اساعاندا شۋاتىلعان ءجىپ بوتەگەسىنە ەتپەن بىرگە كىردى. جۇرەكتى باتىر ونىڭ نە ەكەنىن ويلاعان جوق. ونىڭ ارتىنان سوڭعى ەتتەردى قورقاۋلانا جۇتتى. ۇزىن جىڭىشكە ءجىپ ەتپەن بىرگە جيىرىلىپ كىرە بەردى.
تۇزاق ونىڭ اياعىنان ەمەس، باسى مەن قاناتىنان ەمەس، ءدال بوتەگەسىنە شىرماتىلىپ بايلاندى. ونى ءوزى اتەي جۇتتى. ساحارا پاتشاسىمىن دەپ جۇرگەن قاس باتىردىڭ وسىنداي مىلقاۋ ەكەنىن كىم ءبىلسىن! ءيا، اكەڭ قاراعاي مەنمىن دەپ جۇرگەن ارىستانداردىڭ دا اقىماقتىعى جوقتىعىنا كىم كەپىل.
6alash ۇسىندى
