بايان-ولگەي ايماعىندا دۇنيەگە كەلىپ، الەمنىڭ ءبىرقانشا ەلدەرىندەگى Microfinance كومپانيالارىندا 15 جىلداي بانك جانە ميكروقارجىلاندىرۋ سالاسىندا قىزىمەت اتقارىپ، «حالىقارالىق بانكير كەڭەسشىسى» اتانعان بۇگىندە ميانمار ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بىلىكتى مامان جانىبەك ماقساتۇلىنا عالامتور ارقىلى بىرنەشە ساۋالدار قويىپ، اڭگىمەگەلەسكەن ەدىك. سول سۇحباتىمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
– سالەمەتسىز بە، اعا؟ ءوزىڭىز باي-ولكەنىڭ تۋماسى بولساڭىزدا بۇگىندە سولتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ ميانمار ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەكەنسىز. اۋەلى تۋىپ وسكەن جەرىڭىز بەن ءبىلىم العان ورتاڭىز جايلى ايتا كەتسەڭىز؟
– سالەمەتسىڭ بە! ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات الىپ جاتقانىڭىزعا راحمەت! مەن 1984 جىلى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەم. بالالىق شاعىم قوبدا وزەنىنىڭ جاعاسىندا ءوتتى، قىستا مۇزىنا سىرعاناپ، جازدا سۋىنا شومىلىپ دەگەندەي.
العاشقى ءبىلىم العان وردام ولگەي قالاسىنىڭ 1-10 جىلدىق ورتا مەكتەبى. وندا 7ء-شى سىنىپقا دەيىن وقىپ، ارى قاراي موڭعول-تۇرىك ليسەيىندە جالعاستىردىم. 2001 جىلى موڭعول-تۇرىك ليسەيىندە 10-شى سىنىپتى ءبىتىرىپ، موڭعول مەملەكەتتىك جوعارى وقۋ ورنىنا ەمتيحان تاپسىرىپ، جاقسى ناتيجە كورسەتىپ، ءوزىمنىڭ قالاعان ماماندىعىما يە بولدىم. سول جىلعى ەمتيحاندا ايماعىمىز كولەمىندە ماتەماتيكا پانىنە تاپسىرعان وقۋشىلار اراسىندا 100% بال جيناعان 3 وقۋشىعا عانا ءتيىستى ماماندىقتى الۋى كەرەك بولعان. 100% بال جيناعان ءۇش وقۋشىنىڭ ءبىرى مەن، قالعان ەكەۋى ءوزىمنىڭ سىنىپتاس دوستارىم بولدى. 2005 جىلى استانامىز ۇلانباتىر قالاسىنان ءبىلىم جانە تەحنولوگيالىق جوعارى وقۋ ورنىن «قارجى مەنەجمەنت» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ، 2014 جىلى گەرمانيانىڭ Frankfurt School of Finance & Management ۋنيۆەرسيتەتىندە ماماندىعىمدى جوعارلاتىپ وقىدىم. بۇدان باسقالاي قىزمەت جاساعان ەلدەرىمدە كوپتەگەن قىسقا مەرزىمدى وقىتۋ كۋرستارىنا قاتىستىم. جۇمىس جاساپ ءجۇرىپ MBA (Master of Business Administration) وقۋ ارمانىم بولدى، ءبىراق جۇمىستان قولىم بوسامادى. ينشاللا، بۇيىرسا الدا MBA وقيمىن دەگەن ماقساتىم بار.
– ءسىزدى ميانمار ەلىنە قانداي ارمان جەتەلەپ اپاردى؟ ول جاققا قالاي باردىڭىز؟
– 2015 جىلى تۇركيانىڭ گازيانتەپ قالاسىندا Şekerbankء-نىڭ شاعىن شارۋاشىلىقپەن اينالىساتىن ايەلدەردى قولداپ، نەسيە بەرەتىن جوباسىندا ۋاقىتشا كەڭەسشى (consultant) بولىپ جۇمىستاپ جۇرگەن كەزىم. ءبىر كۇنى افريكانىڭ مالاۆي، زامبيا ەلدەرىندە مەنىمەن بىرگە جۇمىستاعان ۇلتى ورىس قىزمەتتەسىم حابارلاستى. ميانماردا سينگاپۋرلىك كومپانيانىڭ وتە قىزىقتى جوباسى بار ەكەنىن، سوعان تاجىريبەلى «ميكروقارجىلاندىرۋ (microfinance)» ماماندارىن ىزدەستىرىپ جاتقانىن ايتتى. سودان سينگاپۋرلىك ينۆەستورلارمەن جۇمىس جايلى سۇحبات جاساپ، ولاردىڭ ميانماردا جاساپ جاتقان جوبالارىمەن تانىستىم. جوبا ەرەكشە ۇنادى جانە ءبىر جىلدىق كەلىسىم-شارتقا دا وتىردىق. كەيىن كەلىسىم-شارتتى تاعى ءۇش ايعا ۇزارتتىق.
شىنىن ايتسام ميانمار ەلىنە كەلۋ ءۇشىن العاشىندا ءبىراز قورىقتىم. 2013 جىلدارى ميانماردا ىشكى ەتيكالىق قاقتىعىستاردان بولىپ مۇسىلماندار ءزابىر كورىپ جاتىر دەپ ەستيتىنبىز. عالامتوردان ميانمار جايلى اقپاراتتار ىزدەستىردىم، ءبىراق ميانمارعا بايلانىستى مالىمەتتەر وتە از تاپتىم. نەگە دەسەڭىز؛ ميانمار ەلىندە 1960 جىلدار كەزىندە اسكەري توڭكەرىس بولىپ، بيلىككە كەلگەن گەنەرالدار ميانمار ەلىن سىرتپەن ەش بايلانىستىرماي، قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىپتى. 2013 جىلداردا بۇل ەلدەگى ءبىر تەلەفون سيمكارتىنىڭ باعاسى 500$، ينتەرنەتتىڭ جىلدامدىعى وتە باياۋ، شەت ەلدىڭ ازاماتتارىن كوپ كىرگىزبەگەن، جالپى سىرتقى مەملەكەتتەرگە وتە جابىق ەل بولىپتى. قىسقاشا ايتقاندا الەم ميانمار دەگەن ەلدىڭ بار ەكەنىن ۇمىتا باستاعان كەزەڭ ەكەن. 2012 جىلى بۇل ەلدە جاڭا زاڭ بەكىتىلىپ، جارتىلاي دەموكراتيالىق سيستەماعا كوشىپ، شەتەلدىك ينۆەستورلاردى شاقىرا باستاپتى.
ميانمار ەلىنىڭ ەكونويمكالىق دامىسى 6%-10% اراسى بولادى دەگەن بولجام بولدى سول كەزدە. الەمگە ەسىگىن جاڭە اشقان ەل بولعاندىقتان مۇمكىنشىلىك كوپ بولادى جانە سول ارادا تابىستى جۇمىس جاساپ، مانسابىمدى (كارەرا) جاقسارتا الامىن دەگەن ماقساتپەن كەلگەن ەدىم. سول سينگاپۋرلىك كومپانيامەن جاساعان جوبامىز تابىستى بولىپ ولار جۇمىسىن وزدەرى ارى قاراي الىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءقازىر سول كومپانيا 500-گە جۋىق جۇمىسشىسى بار ۇلكەن Microfinance (ميكروقارجىلاندىرۋ) كومپانياعا اينالدى. مەنىڭ كەلىسىم-شارتىمنىڭ مەرزىمى بىتكەن سوڭ گونگ كونگتىڭ جاڭا اشىلعالى جاتقان Microfinance كومپانياسىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، سولارعا Operasiya جاعىن جاۋاپتانعان باس ديرەكتور بولىپ جۇمىسقا ورنالاستىم.
ميانمار ەلىندە جۇمىستاپ كەلە جاتقانىما 5 جىل بولدى. مەن باسقاراتىن بولىمشەدە (department) ءقازىر 600-دەن كوپ جۇمىسشى بار. ميانماردا دامىپ جاتقان ەڭ ءىرى Microfinance كومپانياسى بولىپ سانالادى. كومپانيانىڭ نەگىزگى جۇمىسى نەسيە (credit) بەرىپ، سالىم (deposit) الادى. مەنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىمنىڭ ءبىرى جۇمىسشىلاردى وقىتىپ، سولارعا ءوز تاجىريبەمدى ءبولىسۋ.
جوعارىدا ايتقانىمداي العاشىندا بۇل ەلگە كەلۋگە قورىقتىم، ءبىراق ول وي مەنى تەرىسكە شىعاردى. مىنا جەردە بۋدديزم عيباداتقانالاردىڭ جانىندا مەشىت جانە حريستيانداردىڭ شىركەۋلەرىن كوپ كورەسىز. حالقى وتە سىپايى، دىندەرىنە بەرىك، تىنىش ەل. ارينە، ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى كەيبىر جەرلەرىندە قاقتىعىستار بولادى.
– ەڭ العاشقى ەڭبەك جولىڭىزدى قاي جەردە، قانداي سالادا باستادىڭىز؟
– العاشقى ەڭبەك جولىمدى 2005 جىلى ۇلانباتىر قالاسىندا، سول كەزدە موڭعوليانىڭ ەڭ ۇلكەن بانكتىك ەمەس قارجىلىق مەكەمەسىندە «قارجى جانە نەسيە» ەكونوميست بولىپ باستادىم. العاشىندا گەرمانيادان ەكى بانك ماماندارى كەلىپ بىزگە ءۇش اپتا نەسيە ءاناليزىن جاساۋ جايلى ترەنينگ وتكىزدى. سودان ازەربايجان ەلىنە اپارىپ 2-3 اپتا تاجىريبە الماستىرىپ، پراكتيكا جاساتتى. نەگىزىندە بۇل جۇمىس گەرمانيانىڭ KFW دەگەن ينۆەستيسيالىق بانكنىڭ موڭعوليادا جۇمىستاپ جاتقان جوباسى بولدى. سول كەزدە گەرمانيادان كەلگەن ەكى بانك ماماندارىنان ەرەكشە اسەر الىپ، سولار سەكىلدى مەندە «حالىقارالىق بانكير كەڭەسشىسى» بولسام دەپ ارمانداعان ەدىم. سول ارمانىما 2007 جىلدىڭ باسىندا قول جەتكىزىپ، ازەربايجاننىڭ ەكىنشى ۇلكەن بانكسىنەن شاقىرتۋ الىپ، سوندا وقىتۋشى-ترەنينگ بولىپ جۇمىس باستادىم.
نەگىزىندە بۇل بانك گەرمانيالىقتار باسقاراتىن ەۆروپا ستاندارتىنا سايكەس بانك بولدى. سول بانكنىڭ باسقارۋشىسى LFS دەگەن گەرمانيالىق كومپانيامەن جالعاسىپ سولاردىڭ يندونەزياداعى، نيگەرياداعى جوباسىندا جاتتىقتىرۋشى (trainer) بولىپ جۇمىستادىم. كەيىن امەريكانىڭ 22 ەلدە بانكتەرى بار دەگەن كومپانيانىڭ مالاۆيدەگى Microfinance كومپانياسىندا نەسيەلىك ءبولىمىن (kredit department) جاۋاپتانعان مەنەدجەرى بولىپ جۇمىستادىم. بۇگىنگە دەيىن 15 جىلداي بانك جانە ميكروقارجىلاندىرۋ سالاسىندا قىزىمەت اتقارىپ كەلەمىن.
– ءسىز ءۇشىن بۇگىنگى جاھاندا ەڭ ماڭىزدى تىلدەر مەن ماماندىقتار؟ قاي تىلدەردى كوبىرەك ۇيرەنۋ كەرەك، قانداي ماماندىقتارعا باسا نازار اۋدارۋ كەرەك؟
– ارينە قازىرگى زاماندا ەڭ اۋەلى اعىلشىن ءتىلىن بىلسەڭ بولدى، جەردە قالمايسىڭ. بۇل ءتىل دۇنيە جۇزىندەگى نەگىزگى قاتىناس ءتىلى. اعىلشىنشا سويلەمەيتىن ەلدەرگە بارساڭىز دا اعىلشىن تىلىمەن قاتىناسىپ ءوز جۇمىسىڭدى بىتىرە الاسىز. ال، موڭعوليا ەلى قازاقستاننان بولەك رەسەي مەن جۇڭگو ەلدەرىمەن شەگارالاس. سوندىقتان موڭعوليالىق جاستار ءۇشىن وسى ەكى الىپ مەملەكەتتىڭ ءتىلىن قوسا مەڭگەرگەن ارتىق ەتپەيدى. مەنىمەن بىرگە قىزمەتتەس بولعان گەرمان ازاماتى ايتاتىن؛ سەن نەگە تۇرىك ءتىلىن ۇيرەندىڭ؟ مەن بولسام ەڭ ءبىرىنشى جۇڭگو مەن ورىس ءتىلىن ۇيرەنەر ەدىم، دەيدى. ءوز باسىم تۇرىك ءتىلىنىڭ دە پايداسىن وتە كوپ كوردىم. ءار ءبىر ءتىل – ءبىر ادام، دەيدى عوي.
ال ماماندىققا كەلسەك ادام ءوزىنىڭ قالاعان ماماندىعىن ءسۇيىپ، وقۋىن جاقسى وقىسا ەشقاشان دالادا قالمايدى. دەيتۇرعانمەن ءححى عاسىردا سۇرانىس ەڭ كوپ ماماندىق IT سالاسى. سوسىن دارىگەر، ينجەنەر ماماندىقتارىنا ءار قاشان سۇرانىستار كوپ بولادى دەپ ويلايمىن.
– ءوزىڭىز قانشا تىلدە سويلەيسىز؟ ناقتى قاي مەملەكەتتەردىڭ قانداي جۇمىس ورىندارىندا تاجىريبەدەن ءوتتىڭىز؟
– قازاق، موڭعول، تۇرىك، اعىلشىن، ازەربايجان تىلدەرىندە ەركىن سويلەيمىن، ورىس تىلىنە ورتاشا، يندونەز تىلىندە ازداپ بىلەمىن.
ال، مەن قىزمەت ەتكەن مەملەكەتتەر مەن مەكەمەلەردى اتاپ ايتاتىن بولسام؛ العاش موڭعوليانىڭ «Credit Mongol» دەگەن سول كەزدەگى ەڭ ۇلكەن بانكتىك ەمەس قارجىلاندىرۋ مەكەمەسىندە 1.5 جىل، گەرمانيانىڭ «LFS Consulting GmbH» دەگەن كومپانياسىندا 6 جىل، سول كومپانيانىڭ ازەربايجان، يندونەزيا جانە نيگەريا ەلدەرىندەگى بانكتەرىندە كەڭەسشى بولىپ جۇمىستادىم. امەريكانىڭ «FINCA» دەگەن 22 ەلدە بانكتەرى بار كومپانياسىنىڭ مالاۆي جانە زامبياداعى بانكتىك ەمەس قارجىلاندىرۋ مەكەمەسىندە 1.5 جىل، گەرمانيانىڭ «IPC GmbH» دەگەن كومپانياسىندا ۋاقىتشا 4 اي، تۇركياداعى جوباسىندا كەڭەسشى، سينگاپۋرلىك «Hayman Capital» دەگەن ينۆەستيسيالىق كومپانيانىڭ ميانمارداعى جوباسىندا 1.3 جىل جۇمىستادىم. ءقازىر گونگ كونگتىڭ «Meridian Capital» دەگەن ينۆەستيسيالىق كومپانيانىڭ ميانمارداعى بولىمشەسىندە «Easy Microfinanceta Operasya» جاعىن جاۋاپتانعان باس مەنەجەرى (manager) بولىپ قىزمەت اتقارىپ كەلەمىن.
– شەت مەملەكەتتەردە ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرىمەن بىرگە قىزمەت جاساۋ سىزگە قانشالىقتى جەڭىل نەمەسە اۋىر بولدى؟
– نەگىزىندە مەن ەرەكشە دامىعان ەلدەردە ەمەس، كوبىنەسە جاڭادان دامىپ كەلە جاتقان ەلدەردە قىزمەت جاسادىم. قانشا گەرمانيالىق، امەريكالىق، سينگاپۋرلىق، گونگ-كونگتىك كومپانيالار بولسا دا، ولاردىڭ جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرعان ەلدەرى كوبىندە افريكا جانە ازيادا بولدى. سونىڭ ىشىندە دامىسى تومەندەۋ ەلدەردە بولعاندىقتان قىزمەت جاساۋ ەش وڭاي بولدى دەپ ايتا المايمىن.
مىسالى؛ مەن العاش ازەربايجانعا بارعاندا ازەربايجاننىڭ جاعدايى قازىرگىدەي جاقسى ەمەس ەدى. ارمەنيامەن سوعىستان شىققانىنا 8 جىلداي ۋاقىت بولعان. وركەنيەتى ناشار، بارلىق ينفراقۇرىلىمدى قايتادان مۇنايدىڭ اقشاسىمەن سالىپ جاتقان كەزى ەدى.
ال، يندونەزيا ادام سانى 250 ميلليون، G-20-نىڭ (ەكونويميكا كولەمى ۇلكەن ەلدەر وداعى) تۇراقتى مۇشەسى بولسا دا، ادام باسىنا تۇسەتىن GDP كىرىسى بويىنشا ورتاشا-تومەن ەل.
نيگەريا بولسا افريكانىڭ ەڭ ۇلكەن ەكونويمكاسى، الەمدە مۇنايعا باي ەلدىڭ 6-شى قاتارىندا. ءبىراق بايلىعىن دۇرىس پايدالانا الماعاندىقتان كوررۋپسيا وتە جوعارى، حالقىنىڭ 85% كەدەي، قىلمىستىق ادام ءولىم سانىمەن ەڭ جوعارى ەلدەردىڭ بىرەۋى.
مالاۆيا افريكادا قازبا بايلىعى جوق جالعىز ەل دەسەدە بولادى. تەك تەمەكى جانە شاي ءوسىرىپ ەكسپورتقا شىعاراتىن دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ كەدەي 5 ەلدىڭ بىرەۋى بولدى.
ميانمار جىلدىق ەكونويمكاسى تەز دامىپ كەلە جاتقان ەل بولعانىمەن ازيادا ادام باسىنا تۇسەتىن كىرىسىمەن ەڭ كەدەي ەل بولىپ سانالادى. از ۋاقىت زامبيادا، تۇركيادا جانە گەرمانيادا جۇمىستادىم، ءبىراق ولار ماعان دەمالىس سياقتى بولىپ ءوتتى.
ارينە جوعارىدا اتاپ وتكەن ەلدەردە شەتەل ازاماتى ستاتۋسىندا (expat) جۇمىستاعاندىقتان وزىندىك جەڭىلدىكتەرى دە بولادى. مەن ازەربايجاندا تۇرعاندا ۇيلەنىپ، ازەربايجان جانە مالاۆيادا ەكى ۇلدارىم دۇنيەگە كەلدى. العاش ازەربايجانعا بارعاندا تۇرىك ءتىلىن بىلەتىندىگىمنەن كوپ قينالمادىم. ول ەكى ەلدىڭ تىلدەرى وتە ۇقساس قوي. ال، باستابىندا اعىلشىن ءتىلىم ناشار بولدى. ونى كەيىن بىرگە جۇمىستاعان امەريكالىق، گەرامنيالىق ماماندارمەن سويلەسە كەلە يگەردىم. وركەنيەتتى ەلدەردەن كەلىپ بىرگە جۇمىستاعان قىزىمەتتەستەرىم ەڭ از دەگەندە 2-3 ءتىلدى جەتتىك مەڭگەرگەن (مىسالى اعىلشىن، ورىس، گەرمان)، بارلىعىنىڭ Master نەمەسە MBA دارەجەسى بار، مەنىمەن سالىستىرعاندا ولاردىڭ جۇمىس تاجىريبەسى دە مول بولدى. ارينە بۇلارمەن تەپە تەڭ جۇمىستاۋ ەشقانداي جەڭىل بولمادى. العاشىندا ەڭ تومەنگى پوزيسيا ياعني Junior Trainer بولىپ 3 ايلىق سىناق مەرزىمىندە باستادىم. سول كەزدە ۇيرەنەمىن دەگەن تالپىنىسىم زور، بەرىلگەن تاپسىرمالاردى بەلسەندى اتقارىپ، ۋاقىتىندا بىتىرۋگە تىرىستىم. ءۇش ايدان كەيىن سول بەلسەندىلىگىمدى باعالاپ مەنى ون قىزمەتكەردى باسقاراتىن مەنەدجەر ەتىپ تاعايىندادى.
ال، ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە اۋىسىپ بارعاندا ءبارىن باسىنان باستادىم دەسەم دە بولادى. وڭاي ەشتەڭە بولمايدى. ويتكەنى ءار ەلدىڭ ءسالت-داستۇرى، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى بولەك بولادى. سوندىقتان اۋەلى بارعان ەلىمنىڭ جەرگىلىكتى ادامدارىمەن قالاي قاتىناسۋىم كەرەك ەكەنىن ۇيرەنۋگە تىرىستىم جانە ءوزىڭدى بەلسەندى، جۇمىسىڭدى تۇراقى ىنتامەن جاساي الاتىن قابىلەتىڭدى ولارعا كورسەتە الۋىڭ ماڭىزدى بولدى. الدىمەن وسى بەلەستەردەن اسساڭ قالعانىنا تەز ۇيرەنىپ كەتەدى ەكەنسىڭ. كەيدە ەل-جەردى، تۋىس-تۋعاندارىمدى ساعىنعاندا جۇمىسىمدا قيىندىق بولعان ساتتەرىمدە تۋعان جەرىم موڭعولياعا نەمەسە اتا جۇرتىم قازاقستانعا ءبىر جولا كەتىپ قالعىم كەلىپ تۇرادى. ءبىراق سونداي كەزەڭدەردە سابىرلىق تانىتىپ، جانىمدا 12 جىل بىرگە بولعان جان جارىم جاڭىلمەن اقىلداسىپ، بىرگە توزىمدىلىك كورسەتىپ، ءبىر اللانىڭ قالاۋىندا وسى مەملەكتتە قىزمەت ەتىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز.
– عىلىم-تەحنولوگيا قارقىندى دامىعان زاماندا ادامدار ءوزىن ۇنەمى جان جاقتىلى دامىتىپ وتىرۋ كەرەك پە دەيمىن؟ ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز؟
– ارينە، مەن دە سولاي ويلايمىن! ءححى عاسىر اقپارات عاسىرى عوي. كۇندە جاڭا دۇنيەلەر تابىلىپ، تەحنولوگيا وتە جىلدام دامىپ جاتىر. بۇل جاڭالىقتاردان قالىپ قويساق دۇنيەنىڭ دامىسىنا اياق ىلىستىرە الماي قالامىز. جاقسى يگەرگەن ماماندىعىڭىزدى زامانعا سايكەس دامىتىپ وتىرماساڭىز كوشتەن قالىپ قوياسىز.
ءقازىر ءبىزدىڭ سالادا بارلىعى digital-finance (ساندىق-قارجى) دەگەنگە كوشىپ جاتىر. بانكتەر، قارجى كومپانيالارى قايتسەك كليەنتتەرىمە تەز ءارى قولايلى قىزمەت كورسەتەمىز، قايتسەك از جۇمىسشىمەن كوپ پايدا تابامىز دەگەن جولدارعا كوشىپ جاتىر.
– جاقسى بىلىمگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قانداي ۇستانىمدار مەن ماقساتتار بولۋ كەرەك؟ ءبىلىم قۋعان جاستارعا ايتار كەڭەسىڭىز؟
– كوپ ادامدار جوعارى دەڭگەيدەگى اقىل نەمەسە قابىلەت – جەتىستىككە جەتۋدىڭ كىلتى دەپ سانايدى. ءبىراق عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا جەتىستىكتىڭ كىلتى 95% تۇراقتى وقىپ ۇيرەنگەننەن، توزىمدىلىكتەن كەلەدى دەپ دالەلدەپ وتىر.
مەن 90-شى جىلدىڭ سوڭىندا موڭعوليانىڭ ەكونوميكاسى قۇلدىراعان كەزەڭدە ورتا مەكتەپتە وقىدىم. ول كەزدە جان جاقتىلى ىزدەنىپ وقيتىن مۇمكىنشىلىگىمىز بولمادى. ەپتەپ ءبىر ماماندىق يەسى بولىپ، تۋعان جەرگە كەلىپ تۇراقتى ءبىر قىزمەتكە ورنالاسساق دەگەن عانا وي بولدى. ميىمىزعا ودان جوعارى وي كىرىپ شىقپادى عوي... ءقازىر قاراپ وتىرسام جاستاردا بارلىق مۇمكىنشىلىكتەر بار. عالامتور، تەحنولوگيا وتە دامىعان كەزەڭ. ۇيرەنەمىن دەسە عالامتوردان دا ونلاين ۇيرەنە الادى، قانشاما ماعۇلىمات تولىپ تۇر.
وقۋشى جاستار وزدەرىنە ۇلكەن ارمان قويا بىلۋلەرى كەرەك. سول ارمانى ورىندالۋى ءۇشىن قىسقا قىسقا ماقساتتار قويىپ، ەرىنبەي وقىپ ۇيرەنۋ، تالپىنىس پەن توزىمدىلىك كەرەك!
– قازىرگى تاڭدا جاستار عانا ەمەس ەرەسەك ادامدار دا دامىعان مەملەكەتتەرگە بارىپ ءبىلىم الىپ، قىزمەت جاساعىلارى كەلەدى. شەتەلگە شىعىپ وقىعىسى نەمەسە جۇمىستاعىسى كەلەتىندەرگە ءوز ويىڭىزدى بولىسسەڭىز؟
IELTS تەست جايلى دا ايتا كەتسەڭىز؟
– شەتەلگە قالاي شىعۋ، قالاي وقۋ كەرەكتىگى تۋرالى بارىندە ماعۇلمات، تاجىريبە بولا بەرمەيدى. ءبىز مەكتەپ بىتىرگەن جىلى موڭعوليا، قازاقستان ودان اسسا رەسەي مەن تۇركيادا عانا ءبىلىم الامىز دەگەن ۇعىم بولدى. امەريكا، اۆستراليا سياقتى ەۆروپانىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىنەن قالاي ءبىلىم الۋعا بولاتىنى جايلى جەتە تۇسىنە بەرمەيتىنبىز. ال، ءقازىر ءبىراز جاستارىمىز وركەنيەتتى مەملەكەتتەردە ءبىلىم الىپ جاتىر.
جالپى جاستاردىڭ كوبى اعىلشىنشا بىلمەگەنى ءۇشىن تالاي جاقسى مۇمكىندىكتەردەن حابارسىز قالادى. وركەنيەتتى ەلدەردە وقۋعا قولايلى جاعدايدىڭ بىرەۋىن اتاپ ايتاتىن بولسام؛ جىل سايىن موڭعوليا مەملەكەتىنە كومەك رەتىندە كوپتەگەن دامىعان ەلدەردەن 100% سول ەلدىڭ ستەپەندياسىمەن (تەگىن وقۋ) وقيتىن ءار سالاداعى ماماندىقتار بويىنشا كۋالىكتەر كەلەدى. بۇل ەمتيحاندارعا كوبىندە موڭعوليا جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ 2ء-شى كۋرس ستۋدەنتتەرى قاتىسا الادى. ۇدانباتىردا مەنىمەن ءبىر جاتاحانادا تۇرعان ولگەيلىك ءۇش جولداسىم 2ء-شى كۋرستا وسىنداي شەتەلدىڭ ەمتيحاندارىنا تاپسىرىپ 100% بالمەن جاپونيا، ءۇندىستان، كورەيا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا اتتاندى. سول ەلدەردىڭ كومەگى بوينشا تەگىن وقيدى. قازىرگى وقۋشىلار مەن اتا-انالار وسىنداي مۇمكىندىكتى ەسكەرەر بولسا بۇل وتە ۇلكەن مۇمكىندىك. سوندىقتان ستۋدەنت جاستار ەرتە باستان وسىنداي ەمتيحانداردى قاي ساباقتاردان تاپسىرادى، قانداي دايىندىقتار كەرەك بولادى دەگەنگە ءمان بەرىپ دايىندالا جۇرگەن دۇرىس. ال، شەتەلدەرگە تۋرا شىعىپ وقيتىن دا مۇمكىندىكتەر كوپ. ەڭ باستىسى كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تالابىنا ساي ەسسە (essay) جازا ءبىلۋى كەرەك.
IELTS/TOFEL دەگەن اعىلشىن ءتىلىن يگەرۋ دەڭگەيى انىقتالعان سەرتيفيكات بولۋى ماڭىزدى. ەگەر شەتەل ۋنيۆەرسيتەتىنە جىبەرگەن ەسسەدە ءوزىڭدى دۇرىس تانىتىپ، العا قويعان ماقساتىڭدى دۇرىس جەتكىزە بىلسەڭ جاقسى ستەپەنديالار كوپ تابىلادى. مۇمكىنشىلىگى بار جاستار الدىمەن سول ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءبىر جىلدىق ءتىل دايىندىعىنان ءوتىپ، ودان ارى جالعاستىرىپ وقي الادى. ارينە، جوعارى مەكتەپتەردىڭ بارلىعىنا ورتا مەكتەپتەگى باعاسى، ماگيستر وقىعىسى كەلگەندەردىڭ باكلاۆرداعى باعاسى وتە ماڭىزدى.
IELTS/TOFEL سەرتيفيكاتى تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتسەم، بۇل تەك ۋنيۆەرسيتەت وقۋ ءۇشىن عانا قاجەت بولاتىن سەرتيفيكات ەمەس. ءقازىر كانادا، اۆستراليا سياقتى مەمەلەكەتتەردىڭ كوپتەگەن جۇمىسشى قابىلدايتىن سيستەمالارى بولادى. بۇل ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى وتە جوعارى بولعاندىقتان جۇمىس كۇشى جەتىسپەيدى. اسىرەسە ماماندىق (مىسالى؛ سانتەحنيك، قولونەر، قۇرلىسشى، ينجەنەر، دارىگەر) كادرلاردى كوپتەپ قاجەت ەتەدى. كانادا وتكەن جىلى عانا 1 ميلليوننان استام بىلىكتى مامانداردى جۇمىسقا الاتىنىن جاريالادى. قايتكەن كۇندە شەتەلدەن وقىماياق، ەلىمىزدەگى ماماندىق بەرۋ مەكتەپتەرىنەن، ۋنيۆەرسيتەتتەردەن جاقسى ماماندىق يگەرىپ ءبىراز تاجىريبە جيناعان سوڭ بۇل ەلدەرگە بارىپ قىزمەت جاساۋعا بولادى. بۇنداي جوبالار كوبىندە 30-40 جاس ارالىعىنداعىلارعا ارنالعان. سونداعى بۇل ەلدەردىڭ قويىپ وتىرعان ەڭ باستى تالابى جوعارىدا ايتقان IELTS (اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن) سەرتيفيكاتى.
– جالپى ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟ كىتاپ وقيسىز با؟ قازاق ادەبيەتى مەن الەم ادەبيەتتەرىنەن كىمدەردى وقىدىڭىز؟
– بالا كەزىمدە كىتاپ وقىمادىم دەۋىمە بولادى. ۇنەمى سپورتتىق شارالارعا قاتىسىپ، بوس ۋاقىتىمدى دوپ، شاحمات ويىندارىن ويناۋمەن وتكىزەتىنمىن. ستۋدەنت كەزىمدە ازداپ موڭعول جانە تۇرىك تىلدەرىندەگى كىتاپتاردى وقىدىم. ال شەتەلگە شىققاننان بەرى قازاق ادەبيەتىن ءسۇيىپ وقيتىن بولدىم. مىسالى، جۋىقتا عانا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىن، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» كىتابىن سونداي اق قازاقستان جانە موڭعوليا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى سۇراعان راحمەت ۇلىنىڭ «وسپان باتىر» تۋرالى جازعان تاريحي كىتابىن وقىدىم. ءدال ءقازىر اعىلشىن تىلىندە اۆستراليالىق ساياحاتتاۋشى، كينورەجيسسەر تيم كوپتىڭ (Tim Cope) “On the trail of Genghis Khan” اتتى كىتابىن وقىپ جاتىرمىن.
بۇل كىتاپتا تيم ءوزىنىڭ 2004 جىلى موڭعوليانىڭ ەسكى استاناسى قاراقورىمنان (حار حورۋم) اتپەن شىعىپ، ۆەنگريانىڭ دۋناي (Danube) وزەنىنە دەيىن جۇرگەن 3 جىلدىق ساپارى جايلى جازىلعان. بۇل ساپاردىڭ ماقساتى شىڭعىس حاننىڭ جۇرگەن جولىمەن ءجۇرىپ، كوشپەندىلەر كوزىمەن ەۆروپانى كورمەكشى بولعان ەكەن. كىتاپتا تەك ءوزىنىڭ ساپارى عانا ەمەس، بارعان ەلدەرى موڭعوليا، قازاقستان، رەسەي، ۋكراينا جانە ۆەنگريا ەلدەرىنىڭ ەسكى جانە جاڭا تاريحى، ءسالت-داستۇرى تۋرالى جازىلعان. وقىپ جاتقان وسى كىتابىمدى ءالى اياقتاعام جوق، ءبىراق ەرەكشە اسەر الدىم... بوس ۋاقىتىم شىققاندا الەم ادەبيەتتەرىن الىدە وقيمىن، دەسە دە بالا كەزدەن كىتاپ وقۋ قالىپتاسپاعاندىقتان ويلاعان دەڭگەيىمە جەتە الماي ءجۇرمىن.
– نەنى قىزىقتايسىز (حوببي)؟
– بوس ۋاقىت شىقسا، 3-4 كۇندىك دەمالىس كۇندەر بولا قالسا وتباسىممەن بىرگە ساياحاتتاعاندى جاقسى كورەمىن. تاۋ-تاس، تەڭىز، ورمان-توعاي دەگەندەي ءتابيعاتى كوركەم جەرلەردى ارالاعاندى ۇناتامىز.
ميانمار ەلى وتە ماڭىزدى جەردە ورنالاسقاندىقتان سولتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ ەلدەرى تايلاند، سينگاپۋر، مالايزيا، يندونەزيا، ءۇندىستان جانە تاعى باسقا ەلدەردىڭ تۋريستىك جەرلەرىنە وتە وڭاي ءارى ارزان قاراجاتپەن قىدىرا الاسىز. ءساۋىر ايىندا فيليپپين ەلىنە قىدىرىپ قايتۋدى جوسپارلاپ ءجۇرمىز. ەگەردە ماماندىعىمدى اۋىستىرىپ باسقا جۇمىس جاسايتىن بولسام تۋريزم سالاسىنا سونىڭ ىشىندە ەكسكۋرسوۆود (Tour Guide) بولار ەدىم...
– وتباسىڭىز جايلى قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز؟
– ومىرلىك جارىم جاڭىل كاكەي قىزى (كاكەي جاڭجۇڭ ۇلى – موڭعوليا قازاقتارىنان شىققان بەلگىلى اقىن، جازۋشى).
جاڭىل تۇركيانىڭ انكارا قالاسىنان تاياۋ شىعىس تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن ەكونوميست ماماندىعىمەن بىتىرگەن. مەنىڭ شەتەلدەگى جالعىز سىرلاسىم، ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ جۇرگەن سەرىگىم. ءبىر ءسوز بارعوي؛ ءاربىر تابىستى ەركەكتىڭ ارتىندا ايەلى تۇرادى، دەگەن... ول نيگەريادا، مالاۆيدە ماماندىعى بويىنشا جۇمىستاعان، ءقازىر ءوزى جەكە شارۋامەن اينالىسادى. ياسين (10جاس) جانە يبراھيم (6جاس) اتتى ەكى ۇلىمىزدى تاربيەلەپ جاتىرمىز.
– ادامعا بىلىممەن قوسا بىلىك تە كەرەك. ياعني تاربيە! ءسىز ءۇشىن تاربيەنىڭ وشاعى قاي جەر؟ وتباسى، مەكتەپ، قوعام؟
– مەن تاربيەنىڭ نەگىزگى وشاعى – وتباسى دەپ ويلايمىن. ءبىر اكەنىڭ بەرگەن تاربيەسىن ون جوعارى وقۋ ورنى بەرە المايدى! بالاعا تاربيە بەرۋ دەگەن – اقىل ايتۋ ەمەس. ءوزىڭنىڭ ىستەگەن ءىس ارەكەتىڭە، ءجۇرىس-تۇرىسىڭا، قارىم-قاتىناسىڭا ءمان بەرسەڭ بالالار دا سىزدەن كورگەنىن جاسايدى. سول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدى تاربيەلەۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
– اتا-اناڭىز قالاي تاربيەلەۋشى ەدى؟ ءوزىڭىز ءقازىر بالالارىڭىزدى قالاي تاربيەلەيسىز؟
– مەن قاراپايىم ۇكىمەتتىك جۇمىس ورنىندا قىزمەت اتقاراتىن وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىم. اكەم – ەسەپشى، انام – زاڭگەر، ساقشى بولىمشەسىندە كوپ جىل دەدەكتيۆ بولىپ جۇمىس اتقاردى. بەس اعايىندىمىز. مەن ءبىر جاسىمنان بەرى قازاقتىڭ سالتى بويىنشا اپامنىڭ (اجە) بالاسى بولىپ ءوستىم. اپامىز ءقازىر 97 جاستا، موڭعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن اكتريساسى، حالىق ءارتيسى – باقىش قىزى قايجامال دەگەن كىسى. مەن كوبىندە وسى اجەمنىڭ تاربيەسىندە ءوستىم. مىندەتتى تۇردە جىلىندا ءبىر رەت تۋعان جەرگە بارىپ، اجەمدى كورىپ، اقىل كەڭەسىن تىڭداپ قايتامىن. وسى كىسىنىڭ تاربيەسىندە وسكەندىكتەن قازاقي تاربيەنى جاقسى بىلەمىن. تاريحتى ەرەكشە قىزىتايمىن. اكەم موڭعوليانىڭ ۇلتتىق كۇرەسىنەن ايماقتىق «ارىستان» اتاعىنا يە بولعان ماقسات دەگەن كىسى. اكەمىزدەن كورگەنىمىز بار، سپورتقا بەيىمدى بولىپ وستىك.
97 جاسار، موڭعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن اكتريساسى، حالىق ءارتيسى – باقىش قىزى قايجامال اپا جانە نەمەرەسى جانىبەك ماقسات ۇلى.
ال، ءوز بالالارىمنىڭ تاربيەسىنە كەلسەك، ولار تۋعاننان بەرى شەتەلدە مەنىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ەڭ باستى پروبلەمامىز – قازاق ءتىلى. بايان-ولگەيدە ءبىز تەك قازاقشا سويلەپ وسسكە تە، شەتەلدە تۋىپ وسكەن بالالارىمىزدىڭ ءتىلى اعىلشىنشا جاقسىراق. سەبەبى ولاردىڭ دوستارى ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەن بولعان سوڭ ورتاسىنا قاراي قازاقشادان اعىلشىن تىلىنە بەيىم. سالت-داستۇرىمىزدەن، تۋىس-تۋعاندارىمىزدان السىتاپ كەتپەسىن دەپ جىلىندا ءبىر رەت تۋعان جەرىمىز بايان-ولگەيگە اپارىپ تۇرامىز. بوس ۋاقىتتارىندا كىتاپ وقىپ، ويناعاندارىنا كوڭىل بولەمىز.
– سالتى باسقا، ءداستۇرى بولەك مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن قازاقتىڭ قاراپايىم ازاماتىسىز. قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە قانشالىقتى جاقىنسىز؟
– ارينە، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە ەرەكشە ءمان بەرەمىز. شەتەلدە كوپ جىلدار ءومىر سۇرە كەلە ۇلتقا دەگەن پاتريوتتىق سەزىم دە كۇشەيە تۇسەدى ەكەن. جۇبايىم ەكەۋىمىز ءار ءبىر بارعان جەرىمىزدە، تانىسقان ورتامىزدا ءوزىمىزدىڭ موڭعوليانىڭ ازاماتى سونىڭ ىشىندە ۇلتىمىزدىڭ قازاق ەكەنىن ايتامىز. قازاقستان مەن موڭعولياعا بايلانىستى ءاربىر ءىس ساپارلار مەن جارمەڭكەلەردەن قالىسپاۋعا تىرىسامىز. وتكەن جىلى ناۋرىزدا ميانماردا ءومىر سۇرەتىن 7-8 وتباسىن ۇيىمىزگە شىقىرىپ، ناۋرىز كوجەمىزدى بەرىپ، قازاقي سالت بويىنشا كۇتىپ الدىق. قوناق شاقىرعاندا قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن جاساۋعا تىرىسامىز، سىيلىق بەرسەك تە قازاقتىڭ قولونەرىنەن بەرەمىز. وتباسىم ايتىس كورگەندى جاقسى كورەدى.
– بولاشاقتا قازاق ەلىنە اتباسىن بۇرۋ ويىڭىز بار ما؟
– ارينە! قازاق ەلىنە اتباسىن بۇرۋ ويىمىز بۇرىننان بولعان، ءالى ويلانىپ ءجۇرمىز... قازاقستان ءبىزدىڭ تاريحي وتانىمىز. قاي جەردە جۇرسەك دە قازاق ەكەنىمىزدى ماقتان تۇتامىز. ازىرگە وتانعا قاشان اتباسىن بۇرارىمىزدى قۇداي بىلەدى. بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى قازاقستانمەن بايلانىستى بولسا دەپ ويلايمىز.
– العا قويعان ماقساتتارىڭىزعا جەتە بەرىڭىز! اڭگىمەلەسكەنىڭىزگە راحمەت!
– راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن جۇباتگۇل سامبۋۋ قىزى
6alash ۇسىنادى
