ءجۇز جىل بويى «قوڭىر قازى» قاڭقىلداپ...

اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ «قوڭىر قاز» انىنە، مىنە، 100 جىل تولدى. ءان دە، اسەت تە، ءان كەيىپكەرى ءمامي بەيسى دە انمەن بىرگە جاساۋدا. ەڭ الدىمەن اسەتىن ارداقتاپ، «قوڭىر قازىن» تىنباي شىرقاپ كەلە جاتقان حالىققا قالاي عانا سۇيەنبەسكە؟! الايدا «بۇل ءان قالاي تۋدى؟ كىمگە ارنالدى؟ ءماتىننىڭ ءمانى نە؟» دەيتىن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەلمەي كەلدى.

1919 جىل، قوڭىر كۇز. جىل قۇستارى قايتىپ جاتقان. بىتەۋىرگەدەگى ءمامي بەيسى اۋىلىنىڭ توبەسىنەن سۇڭقىلداپ قوڭىر قازدار تىزبەگى ءوتتى. ءمامي اۋىلىندا سىيلى قوناق بولىپ جاتقان اسەت قۇستار لەگىن جانارىمەن ۇزاتىپ سالىپ، اۋىر كۇرسىندى. اسەتتىڭ تاعدىرى دا كولىنە ەركەلەپ، از ۋاقىت سايران سالعان بەيكۇنا قوڭىر قازعا ۇقسايتىن ەدى. نەشە كۇن تىنباي سالعان ءان، تەڭدەسسىز سالتانات، قۇرمەت-قوشەمەت نازىك جانىن سەمىرتىپ، سەرگىتىپ تاستاعان. وسىنىڭ الدىندا تارباعاتايداعى قوڭىروبا سازىندا وتىرعان مامىربەك تورە اۋىلىندا ءبىراز اۋرەگە جولىعىپ، ات باسىن التايعا بۇرعان. ابات ساۋىرداعى الەن ۋاڭ اۋىلىنا ايالداپ، جاس ءشارىپحانعا اق باتاسىن بەرىپ اتتانعان اسەت اتاعىن الىستان ەستىپ، كىسىلىگىنە ءتانتى بوپ، ءبىر كەزدەسۋگە اسىققان ءمامي بەيسىنىڭ اق ورداسىنا ات باسىن تىرەگەن. وسى ارادا ءبىراز ۋاقىت ايالداعان ءانشى اسەت ءمامي بەيسىمەن قوشتاسار شاعىندا التاي ەلىنىڭ كەڭ پەيىلىنە، ءمامي بەيسىنىڭ ەرەن قۇرمەتىنە العىسى رەتىندە «اۋىلىڭىزداعى عانيبەت كۇندەردىڭ كۋاسى بولسىن، وسى ءاندى سىزگە ارنادىم. ەلىڭىزدى قوڭىر قازداي قاناتىڭىزدىڭ استىنا الىپ، قالىقتاي بەرىڭىز» دەپ «قوڭىر قاز» ءانىن شىرقاعان دەسەدى.
قوڭىر قاز كول جاعالاپ
قاڭقىلداعان،
ءتىزىلىپ كولگە قونىپ
سالقىنداعان.
كوڭىلدى باسىلىڭقى
وياتقانداي،
انگە سال «قوڭىر قازداي»
ساڭقىلداعان.

احاۋ، بەيسىم،
قوڭىر قاز بەن شاھيباز.
ايتقانمەن تاۋسىلمايدى،
كوڭىلدە ناز.
قوڭىر قاز كول جاعالاپ
ۇشقان ورلەپ،
سالعانداي تۇرلەندىرىپ
اننەن ورنەك.
ءان سالساڭ، «قوڭىر قازدىڭ»
انىنە سال،
كوتەرىپ كوڭىلىڭدى كوككە سەرمەپ.
بىردە شالىقتاپ، بىردە ءۇزىلىپ كەتەردەي ۇزدىككەن، ەندى بىردە سەرپىلىپ قانات قاققان اندە الدە ءبىر قيماستىق، رياسىز قۇرمەت، وكىنىش پەن ارمان، ايتىلماي قالىپ بارا جاتقان مۇڭ دا بار. «اسپاننىڭ اياسىندا ءان شالقىتىپ، بۇلبۇل بوپ داۋىسى كوكتە دامىلداعان». اسەت وسىلايشا ءمامي اۋىلىندا قايتقان قازدىڭ قاتىنا ءان جالعاپ اتتانعان.
ەندەشە اسەتتەي بۇلبۇلدى تەبىرەنتىپ ءان سارناتقان ءمامي كىم؟ بۇعان جاۋاپتى ءان قايىرماسىنا جۇگىنە وتىرىپ ىزدەيىك.
«احاۋ، بەيسىم،
قوڭىر قاز بەن شاھيباز.
ايتقانمەن تاۋسىلمايدى،
كوڭىلدە ناز».

وسىنداعى «احاۋ، بەيسىم» دەگەن سوزگە ۇڭىلسەك، «بەيسى» – جۇڭگو قازاقتارىنا ءمانجۋ تىلىنەن كەلگەن لاۋازىم اتاۋى. بۇل جونىندە جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان ايگىلى تاريحشى اسقار تاتاناي ۇلى «التاي ەلى بەيجىڭگە توتە قاراعان كەزدەن باستاپ، بۇرىن بي، تورە دەپ اتالاتىن بيلىك اتاۋلارىنىڭ ورنىن ەندىگى جەردە بەيسى، امبى، ءتايجى، ۇكىرداي، زالىڭ، زاڭگى، دارعى قاتارلى ءمانساپ اتتارى باستى» («تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس»، 2-كىتاپ، 35-بەت) دەپ جازادى. ال ءمامي جۇرتبايۇلىنا بەيسى لاۋازىمى 1900 جىلداردىڭ باسىندا بەرىلگەن. وسى جىلى ارناۋلى سەزد اشىلىپ، التاي، قوبدا قازاقتارىن قالاي باسقارۋ ءىسى تالقىلانعان. سونىمەن «قوبدا وڭىرىندەگى جانە قازىرگى كوكتوعاي، شىڭگىلدەگى قازاقتاردى «وڭ قانات» ەتىپ، سۇگىرباي جىلقىشىۇلىنا، التاي وڭىرىندەگى قازاقتاردى «سول قانات» ەتىپ، ءمامي جۇرتبايۇلىنا باسقارتقان.
ءمامي جۇرتباي ۇلى 1856 جىلى تۋعان. ارعى اتاسى التايداعى العاشقى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى (1836 جىلى سايلانعان) كوكەن بي بولسا، اكەسى جۇرتباي دا اكەگە مۇراگەر بولىپ، تىزگىن ۇستاپ، ەل باسقارعان. ءماميدىڭ شەشەندىگى، ەل باسقارۋداعى شەبەرلىگى، تورەلىك ايتۋداعى ادىلدىگى ەل اراسىندا اڭىز بولعان. حالىق اراسىندا «كەرەيدەن ءمامي كەتسە اقىل كەتەدى، قارا وسپان كەتسە ايبار كەتەدى» دەگەن ءسوز سودان قالعان. ءمامي ايتىپتى دەلىنەتىن تاعى ءبىر ءسوز: «كەرەي مەن نايماننىڭ اراسىندا داۋ بولسا نايمانعا بۇرامىن، اعايىن ارا داۋ بولماسىن دەگەنىم. قازاق پەن موڭعول اراسىندا داۋ بولسا موڭعولعا بۇرامىن، جاۋ بولماسىن دەگەنىم» دەپتى. ءمامي تەك بابا ءداستۇرىن جاڭىلماي جالعاستىرعان بي عانا ەمەس، زاماننىڭ الدىن بولجاعان، ويى وزىق، ەلدى ونەر-بىلىمگە باستاعان قوعام قايراتكەرى دە بولعان.
ال ءاننىڭ «قوڭىر قاز بەن شاھيباز» تارماعى نە دەيدى؟ قوڭىر قاز – قۇستىڭ اتى. ول – قازاق ومىرىنە دە، كوڭىلىنە دە ەڭ جۋىق وبراز. اسەت بەرەكەلى ەل مەن جەردى، ەل باستاعان ماميدەي ەردى قالاي عانا قوڭىر قازعا تەڭەمەسىن؟! ال وسىنداعى قوڭىر قازدىڭ ءبىر قاناتىنداي «شاھيباز» ءسوزى ءاندى ءمامي بەيسىگە ءتىپتى جاقىنداتا تۇسەدى. مىنە، قاراڭىز: «شاحباز (شاھيباز) – كەڭپەيىل، ساباز». قازاق تىلىنە پارسى تىلىنەن كىرگەن ءسوز. اسەت شىعارمالارىندا اراب، پارسى ءجيى كەزدەسەتىنىن سانالى وقىرمان بىلەدى. ەندەشە، اسەتتىڭ ءمامي بەيسىنى «شاھيباز» دەپ انگە قوسۋى دا جاراسىم تاپقان. سەبەبى قازاق سۇيىنگەن ادامىنا «وي، سابازىم-اي» دەپ ءدان ريزا بولاتىن حالىق ەمەس پە؟! ءان قايىرماسىنىڭ سوڭى دا «ايتقانمەن تاۋسىلمايدى كوڭىلدە ناز» دەپ ۇزدىگىپ، ءۇزىلىپ بارىپ تىزگىن تارتادى. شىنىندا، سول جىلدارى اسەت كوڭىلىندە بەيمالىم الاڭداۋ، وكىنىش، مۇڭ، الدە ءبىر ناز بار ەكەنىن اندەرى راستاي تۇسەدى. بۇل ناز جاي ناز ەمەس ەدى.
اسەت 1904 جىلدان باستاپ تارباعاتاي جاققا كوبىرەك بارىپ-كەتىپ جۇرگەن. 1916 جىلى سول كەزدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى قۋعىندالىپ قىتايعا ءوتۋى، ەل مەن جەردەن ءتىرى ايىرىلۋى – اسەت كوكىرەگىندە سىزداعان جارانىڭ ءبىرى. 1918 جىلى ءساۋىر ايىندا تارباعاتايدا الاش ارىستارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، راحىمجاندارمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ، ەل بولاشاعى حاقىندا وي ورتاقتاسىپ قايتقان.
اسەت تارباعاتاي، التاي، ىلە وڭىرىندە جۇرگەن كەزىندە 11 ءان شىعارعان. «ءىنجۋ-مارجان» ءانى 1910 جىلى تارباعاتايدا جازىلعان. 1917-1918 جىلدارى «كەڭ دۇنيە»، «ءلايلى قىز»، «قىز مۇڭى» اندەرىن تارباعاتايداعى بايجىگىت وسپان اۋىلىندا جۇرگەندە شىعارىپتى. ال 1919 جىلى التايعا ايگىلى كۇيشى، ءادىل بي بەيسەنبى، كوكەن ۇرپاقتارىن كورگەلى بارعاندا ءمامي، جاكە اۋىلىندا 12 اباقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ورتاسىندا «قوڭىر قاز»، «كوكتاس» ءانىن شىرقاعان…».
مىنە، وسىلاي «تولىقسىپ توقسان بۋىناق انگە سالعان…» اسەت بەيسى اۋىلىنان ات ءمىنىپ، وقالى تون جامىلىپ اتتانعان. ال بەيسىگە ماڭگىلىك ەستەلىك «قوڭىر قاز» ءانىن ارناپ كەتتى. كەلەسى جىلى، ياعني 1920 جىلى ءمامي جۇرتباي ۇلى قايتىس بولادى. ساباز ەردىڭ قازاسىن ەستىگەن اسەت قاتتى قايعىرىپ، كۇڭىرەنگەن. ماميگە جوقتاۋ جازىپ، التاي ەلىنە كوڭىل سۇراۋ ولەڭىن جولداعان.
«ۇلتىن اداستىرماي
باستايتۇعىن،
الىستان دۇسپان كەلسە
ساسپايتۇعىن.
داۋلەت، ءمانساپ، كىسىلىك جەلىگىنە،
قانى قىزىپ، بويى ىسىپ
اسپايتۇعىن.
ءبىرى ەدى-اۋ قويعان ءبيدىڭ
قۇداي سايلاپ،
جۇرەتىن رازى قىپ جۇرتىن
جايلاپ.
كەرەيدىڭ قىسىلعاندا تياناعى،
اقىلدىڭ تۇنباسى ەدى-اۋ
جاتقان قايناپ.

اداسقاننىڭ ءشامشىسى ەدى،
شاباننىڭ قاسيەتتى
قامشىسى ەدى.
كەرەيدىڭ مالىن باقپاي،
ءوزىن باققان،
ءارى بي، ءارى يەسى، جالشىسى ەدى.
الدىنان رازى بوپ جۇرت
تاراعان،
راحمەتىلىك جاڭبىرىنىڭ تامشىسى ەدى!» دەپ كەلەتىن ولەڭىندە اسەت ءماميدىڭ ادامدىق قاسيەتىنە اسا جوعارى باعا بەرىپ جوقتايدى.
اسەت التاي، تارباعاتاي، بۇراتالانى (بۋراتال) ارالاپ، سوڭىندا ىلە وڭىرىندەگى قىزاي ەلىندە بولعان. 1923 جىلى ىلەنىڭ كوكقامىر جايلاۋىندا عاپپاري ەسىمدى كونە تانىسىنىڭ ۇيىندە كەزدەيسوق قازاعا ۇشىراپ، ارماندا كوز جۇمادى.
«ۇيىندە عاپپاريدىڭ
جاتىپ الدىم،
الماستى ءمۇساتىر دەپ
تاتىپ الدىم.
قۇدايدان تۋرا كەلسە امالىم نە،
اجالدى بەس تەڭگەگە ساتىپ الدىم» دەپ التى الاشتى انمەن تەربەگەن اسەت ەل-جۇرتىمەن وسىلاي قوشتاسىپ، باقيعا اتتانعان.
اسەت «اقىرعى ءسوز» اتتى ولەڭىندە:
«…ابايداي ارت جاعىما
ءسوز قالدىرىپ،
جاقسى ەدى-اۋ، اتتەگەن اي
ءولۋ دەگەن…
مەنەن دە سورلى اقىن ءوتتى مە
ەكەن،
ءبىر ءسوزى باسپا ورنىنا بەرىلمەگەن» دەپ وكىنىش بىلدىرەدى. الايدا دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1910 جىلى ق.حاليدي اسەت نايمانبايۇلىنان بىرنەشە تۇرمىس-سالت جىرلارىن جازىپ الىپ، جاريالاعان. كەڭەس داۋىرىندە اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ ولەڭىن العاش س.سەيفۋللين (1925) باستىرعان. ال قىتايدا اسقار تاتاناي ۇلى اسەتتىڭ «ساليحا-سامەن» داستانىن 1946 جىلى التايدا جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارعان.
اسەت اندەرىن كەيىنگى ۇرپاققا جالعاعان مۇراگەرلەردىڭ ءبىرى – قىتايداعى بۇراتالا وبلىسىندا وتكەن كادىريحان اقساقال. ول كىسى – اسەت اندەرىن ءوز اۋزىنان تىڭداپ، كوكىرەككە توقىعان ادام. ودان كەيىن جالعاۋشى – دانەش راقىش ۇلى. ال قىتايدا اسەت اندەرىن العاش جيناپ، رەتتەپ، نوتاعا تۇسىرگەن مالىك شيپان ۇلى، باياقىن الىمبەكوۆ، داۋلەت حالىق ۇلى سياقتى ونەر تۇلعالارى بولاتىن. مەن مالىك اقساقالعا 90 جاسىندا كەزىگىپ سۇحبات العانىمدا، اسەت اندەرىنىڭ كوبىن سول كادىريحان اقساقالدان جازىپ العانىن (جوعارىداعى «قوڭىر قازدىڭ» ءماتىنى دە سول كىسىدەن جازىپ الىنعان) ايتىپ، «كادىريحان ءان سالعاندا، اسەت ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولاسىڭ» دەپ كوزىنە جاس الىپ ەدى.
اسەت اندەرىن زەرتتەۋ ءۇردىسى قىتايدا بۇگىنگە دەيىن ۇزىلگەن جوق. راحمەتوللا حاميت ۇلى، باعدات ەستەمەس ۇلى باستاعان مۋزىكا ماماندارى زەرتتەۋ ماقالالارىن جاريالاسا، اسەتتىڭ ولەڭ، داستاندارىن جيناۋ، زەرتتەۋدە قاليوللا نۇرتازا ۇلى، ءجۇمادىل مامان، عالىم قاناپيا ۇلى سىندى باسپاگەر، قالامگەرلەر ەسەلى ۇلەس قوستى. «اسەت نايمانباي ۇلى شىعارمالارى» دەگەن اتپەن ەكى تومدىق تولىق جيناعى باسپادان شىقتى. ال اسەتتىڭ دومبىراسى بۇراتالا قالاسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى.
اسەتتىڭ «قوڭىر قازىن» ناشىنە كەلتىرە ورىنداپ، كەيىنگى ۇرپاققا جالعاعان ونەرپازداردىڭ ءبىرى دانەش راقىش ۇلى ەدى. الايدا دانەش راقىشۇلىنان تارتىپ قازىرگى ورىنداۋشىلارعا دەيىن «قوڭىر قاز» ءانىنىڭ قايىرماسىنداعى «احاۋ، بەيسىم، قوڭىر قاز بەن شاھيباز» دەگەندى «احاۋ، ءيىسىڭ»، «احاۋ ءيىسىڭ»، «احاۋ، ءۇي سەن»، «احاۋ دەيسىڭ»، «مەن قوڭىر قاز، سەن شاھيباز» دەپ قاتە ورىنداپ كەلەدى. بۇل اسەت اندەرىندەگى جوعارى-تومەن، ويناقى، ءيىرىمدى، تەز، باياۋ، قۇبىلمالى دىبىستاردىڭ مولدىعىنىڭ اسەرىنەن بولعان. سەبەبى ول كەزدە اسەت اندەرىن ەشكىم قاعازعا جازىپ الىپ جاتتاماعانى انىق. ال تىڭداپ جاتتاعانعا اسەت اندەرى كۇردەلى. ءسوزى دە مۋزىكاسى جاڭىلدىرىپ كەتەدى. سول ءۇشىن انشىلەر اسەت اندەرىن ۇيرەنۋدە، ايتۋدا وتە مۇقيات، قاعىلەز بولۋى كەرەك.
ۇستارانىڭ جۇزىندەي توڭكەرىلگەن دۇنيە-اي دەشى! «قوڭىر قازدىڭ» قوس قاناتىنداي ءمامي مەن اسەتتىڭ، ءبىرى التايدىڭ اسقارىندا، ءبىرى ىلەنىڭ شۇلەن القابىندا اڭىز بوپ قالا بەردى. قوعالى كولىنەن امالسىز ايىرىلعان اسەت تە مامىرلاعان قوڭىر قاز ەدى-اۋ! ول ايدىن كولى قازاق ەلىنە قايتا ورالا المادى… الايدا تاعدىرى جەتپەگەن جەرىنە ءتاتتى ءانى تابارىك بولىپ جەتتى.