"ارقالىقتىڭ اق تاڭى"
ءسوزى: مۇحتار شاحانوۆ
ءانى: ءشامشى قالداياقوۆ
ورىنداعان: جۇبانىش جەكسەن ۇلى
ءشامشى قالداياقوۆ كوزى تىرىسىندە تورعاي دالاسىنا ەكى رەت ات باسىن تىرەدى. ءبىزدىڭ اڭگىمە ەتكەلى وتىرعانىمىز سونىڭ العاشقىسى. 1972 جىلعى مامىر ايىنىڭ ورتا تۇسى. ارقالىق وبلىستىڭ باس قالاسى بولىپ، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جاس كادرلاردىڭ جاڭا جەرگە اعىلىپ كەلىپ جاتقان كەزى. وسىنىڭ الدىندا عانا قوستانايدان ارقالىققا اۋىسىپ، وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات بولىمىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنمىن. ءبىر كۇنى ءبىرىنشى حاتشىمىز بەكبولات بىربايەۆ شاقىرىپ الىپ: «سەن وسى ءشامشىنى تانيسىڭ با؟ » – دەپ سۇراق قويدى.
سولدان وڭعا قاراي ءبىرىنشى قاتاردا اۋدان كومسومول ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماعالي ومىربەكوۆ، اقىن مۇحتار شاحانوۆ، سازگەر ءشامشى قالداياقوۆ جانە ءبىر ادامنان كەيىن تۇرعان وسى جولداردىڭ اۆتورى سەرىك شايمان. تورعاي. 1972-جىل
تانىمايمىن دەۋگە ءداتىم بارمادى. ول كەزدە جيىرمادان ەندى اسقان بىزدەر شامشىگە سىرتتاي تابىنىپ، ءانىن ايتقانىمىز بولماسا، ءوزىن جۇزبە-جۇز تاني بەرمەيتىنبىز. الماتىدا وقىپ جۇرگەندە اتاقتى ادامدارمەن قويان-قولتىق ارالاساتىنىن ايتىپ بوسە بەرەتىن ءبىر كۋرستاسىمنىڭ: «انە، اناۋ ءشامشى قالداياقوۆ» – دەپ، كيىكتىڭ اسىعىنداي عانا كىشكەنتاي مۇرتتى ءبىر كىسىنى كورسەتكەنى بار-دى. باستىعىمنىڭ مىنا ساۋالىنان كەيىن كوز الدىما سارت ەتىپ سول بەينە ەلەستەي كەتتى.
– تانۋعا ءتيىسپىن، – دەدىم ەكى ۇشتىلاۋ جاۋاپ بەرىپ.
– ەندەشە دايىندال، – دەدى حاتشى. – ەرتەڭ مۇحتار شاحانوۆ ەكەۋى كەلەدى. جانىڭا مىناۋ زاۋرەشتى قوسىپ وتىرمىن. مەنىڭ ماشيناممەن بارىپ، اۋەجايدان قارسى الاسىڭدار.
بىرىبايەۆتىڭ زاۋرەش دەپ وتىرعانى قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى. ول ءوزى قورعان جاقتىڭ (رەسەي) قىزى. قوستاناي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، ارقالىققا جاقىندا عانا جولدامامەن كەلگەن. كورىكتى قىز. سودان دا بولار ونى كومسومول قاعىپ الىپ، قولاقپانداي قىزمەتتى ۇستاتا سالعان-دى. قازاقشاسى نولگە جۋىق ەدى، ءشامشىنى تانىماق تۇگىل، اتىن دا ەستىمەگەن بەيباق قوي. باستىق مەنەن «ەمتيحان» الىپ جاتقاندا ءلام دەپ اۋزىن اشقان جوق. سوعان قاراعاندا ول اڭگىمە كىم جايلى بولىپ وتىرعانىنان دا بەيحابار سياقتى كورىندى.
ەرتەڭىندە ايتقان ۋاقىتتان ءسال بۇرىن اۋەجاي باسىنا كەلدىك. سۇلۋلىق شىركىن نەگە جامان بولسىن؟! مەنىڭ جانىمداعى تال شىبىقتاي بۇرالعان زاۋرەشكە وتكەن-كەتكەن كوزىن ءسۇزىپ-اق قارايدى. ءبىرلى-جارىم تانيتىن جىگىتتەر جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، ءبىزدىڭ بۇل جۇرىسىمىزدەن الدەبىر استار ىزدەگەندەي سىڭايدا. ال، مەن بولسام ءشامشىنى تانىماي قالىپ، ماسقارا بولماۋدى ويلاپ، جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىنا كەلىپ، ەندى سەكىرىپ كەتكەلى تۇر. ءبىر كەزدە ءبىز كۇتكەن ۇشاق تا جەرگە قوندى.
سول كەزدە ارقالىققا قوناق كەلگىش ەدى. ءارىسى ماسكەۋدەن، بەرىسى الماتىدان عارىشكەرلەرىڭ دە، شەنەۋنىكتەرىڭ دە، ارتىستەرىڭ مەن اقىن-جازۋشىلارىڭ دا اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن. سۇراستىرىپ بىلسەڭ، ءبارىن دە شاقىرتقان وزەكەڭ بولىپ شىعادى. كادىمگى وبكومنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ. ول كىسىنىڭ بەدەلىنىڭ كەرەمەتتىگى سونداي، جۇرت ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ەمەس، جانىبەكوۆتىڭ ەسىمىن ەستىسە تىك تۇراتىن-دى.
ءشامشى مەن مۇحتاردى دا شاقىرتقان سول كىسى بولىپ شىقتى. وعان ەندى بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرى – اقىن، ءبىرى – سازگەر رەتىندەگى ءوز بەدەلىن، تورعاي ەلىنىڭ قوناقجايلىعىن قوسىڭىز. سوندا قوناق كۇتۋ كادەسى قاي جەردەن سوعاتىنىن ءوزىڭىز دە باعامداي بەرىڭىز. قىسقاسى، شالا بۇلىندىك قوي. الايدا، حالىقتىڭ شاكەڭە كورسەتكەن قۇرمەتى شىن كوڭىلدەن شىققان رياسىز قۇرمەت ەدى.
سونىمەن، جولاۋشىلار ۇشاقتان ءتۇسىپ جاتىر. يىعىنا وقا تاققان قاسقا باس، جۋان قارىن اسكەري شەنەۋنىك، كۇن جانىپ تۇرسا دا قارا كوستيۋم كيىپ، قولاقپانداي گالستۋككە قىلعىنىپ قالعان ءوزىمىزدىڭ پارتيا فۋنكسيونەرلەرى، ەكى يىنىنەن ەنتىگە دەمالىپ، ىقىلىق اتقان سوۆحوز ديرەكتورلارى… بىردە-بىرى مەنىڭ قيالىمداعى ادامعا ۇقسامايدى. دەگەنمەن، ءسويتىپ اڭتارىلىپ تۇرعانىمىزدا اشاڭداۋ كەلگەن، ورتا بويلى، ادەمى قارا مۇرتى بار، قالقان قۇلاقتاۋ، باسىنا قالپاق كيگەن ءبىر كىسى ۇشاقتان شىعىپ، باسپالداققا اياق سالا باستادى. «داۋدە بولسا ءشامشىمىز وسى بولار» دەپ ويلادىم. جانىنداعىسى دا جۇپىنىلاۋ، ول دا قالپاق كيگەن جىگىت ەكەن. «بۇل مۇحتار شاحانوۆ شىعار» دەپ جوبالادىق زاۋرەش ەكەۋىمىز.
– جۇگىر، تەز جەت، اعاڭا ءيىلىپ تاعزىم جاسا، مىنا گۇلدى ۇسىن، – دەدىم مەن زاۋرەشكە.
ول زاماندا ارقالىققا گۇل قايدان كەلسىن؟ اۋەجايعا كەلە جاتقاندا قالا سىرتىنا شىعىپ، زاۋرەش ەكەۋىمىز ءبىر بۋكەت بولارلىق دالا قىزعالداعىن تەرىپ العان بولاتىنبىز. سونى وزىمشە ماراپاتتاپ، سۋدىر قاعازعا وراپ ۇستاپ ءجۇرمىز. وبالى نەشىك، زاۋرەش لىپ ەتىپ، اعاسىنىڭ اياعى جەرگە تيىسىمەن گۇلىن ۇسىنىپ، سالەمدەسۋ يشاراسىن جاسادى. مەن دە قوسارلاسىپ، شاكەڭنىڭ قولىن الىپ، وسىلاي وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جىبەرگەنىن، ماشينا كۇتىپ تۇرعانىن ايتىپ، قاۋقالاقتاپ جاتىرمىن.
– سەن بالا تۇرا تۇر، – دەدى ماعان شاكەڭ.
ءسويتتى دە زاۋرەشكە قاراپ:
– قاراعىم، راحمەت! ەسىمىڭ كىم ءوزى؟ – دەپ جاۋابىن كۇتپەستەن قىزدى ايقارا قۇشىپ، بەتىنەن قۇشىرلانا ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى. شاكەڭنىڭ شەتەن مۇرتى ونسىز دا الاۋلاپ تۇرعان اق بەتىنە تيگەندە زاۋرەشتىڭ بۇكىل قانى باسىنا شاۋىپ، ءجۇزى بۇرىنعىدان دا بال-بۇل جانىپ بارا جاتقانداي كورىندى. قىزدى جىبەرمەستەي قىلىپ قولتىقتاپ العان شاكەڭ ەندى تىزگىندى ءبىرجولا ءوز قولىنا الىپ:
– ال بالا، باستا ماشيناڭا، – دەدى ماعان.
ماشيناعا وتىرىسىمىز دا قىزىق بولدى. مەن ىزەت ءبىلدىرىپ، شاكەڭە الدىڭعى ورىندى ۇسىنىپ جاتسام، ول كىسى قىزدى ورتاعا الىپ، مۇحتار ەكەۋى ارتقى ورىنعا جايعاستى.
جول بويى جاستىق جايلى، سۇلۋلىق تۋرالى ءبىراز اڭگىمە ايتىلدى. ءبارىن ايتىپ جاتقان شاكەڭ.
مۇحتار ۇندەمەيتىن كىسى ەكەن. اۋىق-اۋىق تەرەزەدەن دالاعا قاراپ، وزىمەن-وزى سۇلەسوق وتىر. بىراق، جاي وتىرماعان سياقتى. ىشتەي ءبىر تەرەڭ سەزىم قايناپ، بۋىرقانىپ جاتقانداي. سىزدەرگە وتىرىك، ماعان شىن سول جولى ول «ارقالىقتىڭ اق تاڭى» ولەڭىن جول بويىندا-اق جازىپ تاستاپ، ساپاردان قايتقانشا شاكەڭ وعان ءان شىعارىپ، بۇل ولەڭ بۇكىل تورعاي دالاسىنا تاراپ ۇلگەردى. ونىڭ قايىرماسى بىلاي باستالاتىن-دى:
قارا كوزىڭنەن ءمولدىر،
تورعاي دالاسىن كوردىم.
سەن دالا بوپ ەندىڭ،
ءور تاعدىرىما.
تاۋەكەلمەن ايتسام دا قاتەلەسپەسپىن، بۇل ءان زاۋرەشكە ارنالدى-اۋ دەپ ويلايمىن مەن ءالى كۇنگە دەيىن. سول كۇنى قالادا بىرنەشە رەسمي كەزدەسۋلەر بولدى دا، كەشكىسىن بەكبولات بىربايەۆ ءشامشى مەن مۇحتاردى ءوز ۇيىنە شاقىرىپ، كەلىستىرىپ قوناقاسى بەردى. بۇل وتىرىسقا وبكوم حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ءوزى قاتىناستى. داستارحانى مول، قولى بەرەكەلى بەكەڭ ۇيىندەگى كاميلا جەڭگەمىزدىڭ ءدامدى تاماعىن سۇيسىنە جەي وتىرىپ، وزەكەڭ ءشامشى مەن مۇحتاردىڭ الداعى ساپارلارى تۋرالى اڭگىمە قوزعادى.
ۇيعارىم بويىنشا قوناقتار امانكەلدى، جانكەلدى اۋداندارىن ارالاپ، حالىقپەن كەزدەسپەك. مەن ولارعا جولسەرىك بولىپ باراتىن بولدىم.
– بۇل جىگىت وسى جەردىڭ تۋماسى، ەلدى، جەردى جاقسى بىلەدى، ەندىگى جولدارىڭنىڭ ءساتتى بولۋى وسىعان بايلانىستى، – دەپ ماعان قاراپ جىميىپ قويدى وزەكەڭ.
ءسويتىپ، ءبىز كەلەسى كۇنى اۋدانداردى ارالاۋعا ءجۇرىپ كەتتىك. امانكەلدىدە اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى توكەن ەلتەبايەۆ، اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماعالي ومىربەكوۆ، جانكەلدى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قايىربەك الماتوۆ، اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مارات قاسىموۆ سياقتى ازاماتتار ءشامشى مەن مۇحتارعا تىكەسىنەن تىك تۇرىپ قىزمەت ەتتى. ءشامشىنى كورەمىز دەپ الىستاعى جايلاۋدا جاتقان مالشىلار سالت اتپەن، ات اربامەن اۋدان ورتالىعىنداعى كەزدەسۋلەرگە كەلدى. ەلدىڭ ءبارى شاكەڭدى سويلەتكەندى قىزىق كورەدى، ونىڭ ءومىربايانىن ءبىلىپ، شىعارماشىلىق جولىمەن تانىسقىسى كەلەدى. «وسىنداي قۇدىرەتتى ءان شىعارعان كىسىنىڭ ءۇنى دە عاجاپ شىعار، ءان ايتپاۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ ويلايتىن قاراپايىم حالىق تالاي جەردە ونىڭ ءان سالىپ بەرۋىن دە ءوتىندى. سونداي ساتتە شاكەڭ:
– اياۋلى حالقىم-اي، ىقىلاستارىڭىزعا راحمەت! ءبىراق، مەن ءانشى ەمەس، كومپوزيتورمىن عوي. مەنىڭ جۇرەگىم عانا ءانشى، داۋىس قۇرعىر جوق، – دەپ قۇتىلاتىن.
ال ەندى اڭگىمە ءومىربايان جايىنا كەلگەندە شاكەڭ:
– جىگىتتەر، مەندە و جاعى جۇپىنىلاۋ، قاپلانبەكتىڭ مال دارىگەرلىك-زووتەحنيكالىق، ساحاليننىڭ اسكەري، تاشكەننىڭ مۋزىكالىق ۋچيليشەلەرىندە وقىدىم. الماتىداعى كونسەرۆاتورياعا ءتۇسۋىن تۇسكەنمىن، بىراق ءالى بىتىرگەنىم جوق، – دەپ جۇرتتى كۇلدىرتەتىن. قاتەلەسپەسەم، شاكەڭ سونى بىتىرمەي-اق دۇنيەدەن ءوتتى-اۋ دەيمىن…
ول كەزدە ءشامشى تۋرالى ەل اراسىندا انەكدوتقا بەرگىسىز تالاي اڭگىمەلەردىڭ ايتىلىپ جاتاتىن شاعى. دەسە دەگەندەي، ءوزىنىڭ كەيبىر ىس-ارەكەتتەرى دە سوعان لايىق ەكەن.
ءبىر باسقوسۋدا شاكەڭە:
– وسى ءسىز ديماش احمەتوۆيچپەن كەزدەستى دەگەن ءسوز بار، سول راس پا؟ – دەگەن ساۋال قويىلدى. شاكەڭ مىرس ەتىپ، ءبىر جىميىپ الىپ:
– راس قاراقتارىم، ول اعالارىڭ ارنايى ادام جىبەرىپ، مەنى كەزدەسۋگە ءوزى شاقىردى عوي. راحمەت ونىسىنا، – دەپ ارى قاراي سىر اشپاي توقتاپ قالدى. كەيىن ءبىر وتىرىستا ءبىز بۇل ساۋالدى شاكەڭە قايتا قويدىق.
– ەي، شىراقتارىم-اۋ، «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەس، سىرتقى ءجۇنىن قامپايتار» دەگەندەي عوي مەنىكى. بىلايعى جۇرت مەنى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل دەپ ويلايدى. ءوزىم دە كىسىدەن سۇرانشاقتىعىم جوق اداممىن. ايتپەسە، ديمەكەڭنەن كىنا جوق، ءبارىن سۇرادى. سونداي ۇلكەن ادام ءىلتيپات جاساعانعا ەسىم شىعىپ كەتكەن بولار. «مەندە ءبارى بار، ءبارى جەتەدى»، – دەپ ازار دا بەزەر بولدىم عوي. مىنا سوردى قاراساڭشى، ءالى كۇنگە دەيىن وزىمە تيەسىلى باسپانام جوق، پاتەر جالداپ تۇرامىن، – دەگەن ەدى.
تالانتتار تاعدىرى تىرىسىندە نەگە تايقى بولادى ەكەن، الدە ولار ەرتەڭ قالاتىن دۇنيەگە، تۇرمىستىڭ ۇساق-تۇيەگىنە ءمان بەرمەي مە؟! سوندا ءشامشى قالداياقوۆتىڭ اتاعىنىڭ جەر جارىپ تۇرعاندىعىن بىلاي قويعاندا، قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ەدى عوي. ءبىر پاتەر ماسەلەسىن شەشۋ دەگەن نەمەنە ءتايىرى؟! ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاي، ەش جەرگە بارماي ءانىن جازىپ جۇرە بەرگەن دە ساباز. قايران ۇلىلار-اي!
سول جولى قازاقى تۇرمىستىڭ قايماعى بۇزىلماعان امانكەلدى، جانكەلدى اۋداندارىنان ءشامشى مەن مۇحتار كەرەمەت رۋحتانىپ، مەرەيى ءوسىپ، حالىقتىڭ وزدەرىنە دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ كۋاگەرى بولىپ قايتتى. سونىڭ وشپەس بەلگىسىندەي بولىپ ەل اۋزىندا ولاردىڭ ءانى قالدى. ول ءان – «ارقالىقتىڭ اق تاڭى» ەدى.
سەرىك شايمان،
«Qazaq» گازەتىنىڭ قوستانايداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى
6alash ۇسىندى
