كيىز ءۇي – كوشپەندىلەردىڭ تەز جىعىپ، شاپشاڭ تىگۋگە، كوشىپ-قونۋعا ىڭعايلى باسپاناسى. قىستا جىلى، جازدا سالقىن كەلەتىن بۇل قۇرىلىس جەر سىلكىنىسى سياقتى جاراتىلىستىق اپاتتارعا توزىمدىلىگىمەن، ساۋلەت ونەرىنىڭ جينامالى جانە جىلجىمالى ۇلگىسى سىندى بولمىسىمەن تانىمال.
كيىز ءۇيدىڭ پايدا بولۋى جانە قازىرگى قاڭقاسىنىڭ قالىپتاسۋى سان مىڭ جىلدىق تاريحتى باستان كەشىردى. ارحەولوگيالىق قازبا دەرەكتەردەن كيىز ءۇيدىڭ قولا داۋىرىندە قولدانىسقا تۇسكەنى انىقتالدى. گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردا ساقتاردىڭ كيىز ۇيلەردە وتىراتىندىعىن قاعازعا تۇسىرسە، ءۇيسىن ەلىنە كەلىن بولىپ تۇسكەن قىتايدىڭ حان ديناستياسىنىڭ حانشاسى شي ءجۇننىڭ:
دوڭگەلەك ءۇي، تۋىرلىق تام ورنىنا،
ەت جەپ، ايران ىشەدى اس- سۋىنا،-دەپ «جىرلاعانى» بار. وسىعان قاراعاندا، زەرتتەۋشىلەردىڭ كيىز ءۇيدىڭ جاسى «بەس مىڭ جىلدان اسىپ جىعىلادى» دەگەن مەجەسى دە نەگىزسىز ەمەس سەكىلدى.
«قاي حالىقتىڭ بولسا دا رۋحاني الەمى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ ءداستۇرلى ونەرىنەن كورىنەتىنى ءمالىم» (وزبەكالى جانىبەكوۆ). ءدال سول سياقتى قاڭقاسى اعاشتان، تۋىرىلىعى كيىزدەن جاسالعان ءداستۇرلى قولونەر تۋىندىمىزدىڭ بىرەگەيى – كيىز ءۇيدىڭ بويىنان دا حالقىمىزدىڭ بۇكىل رۋحاني الەمى، ۇلتتىق بولمىسى، دۇنيە تانىمى، ەستەتيكالىق كوزقاراسى مەنمۇندالاپ تۇر. ماسەلەن: گەومەتريا، ماتەماتيكا، فيزيكا عىلىمدارىنىڭ زاڭدىلىقتارىن نەگىزگە العان كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «ۋىقتىڭ بىرتىندەپ ءيىلىپ، كۇشتىڭ ۋىقتىڭ قارىنان يىنىنە اۋىساتىنى پروفيلى پارابولا ەكەندىگىن؛ كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەز ءتارىزدى جاسالۋى كۇن تىكە تۇسەتىن بەتتىڭ نەعۇرلىم از، ىشكى كولەمنىڭ كوپ بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىنىن ءارى اۋا الماسۋعا وتە قولايلى بولاتىنىن؛ كيىز ءۇيدىڭ ادەمى كورىنۋى ونىڭ پروپورتسيالارىنا نەمەسە «التىن قيما» ولشەمىنە بايلانىستى ەكەنىن؛ جالپى فورماسىنىڭ دوڭگەلەنىپ كەلىپ، بۇرىشتاردىڭ بولماۋى ونىڭ اسەمدىگىن ارتتىرا تۇسكەنىن» العا تارتسا، استرونوميا عىلىمى تۇرعىسىنان زەرتتەۋشىلەر «تەمىرقازىق جۇلدىزى ءدال ورتاسىنا ورنالاسقان سولتۇستىك نۇكتە شەڭبەرى – كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا، تىك سىزىلعان اسپان بويلىقتارى – كيىز ءۇيدىڭ ۋىقتارىنا، كولدەنەڭ سىزىلعان اسپان ەندىكتەرى – كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە ۇقسايتىنىن» دايەكتى دالەلمەن كورسەتەدى.
الىپ اسپاندى «كوك كۇمبەزى» دەپ اتاعان حالقىمىز توبەدەگى اسپاندى شاڭىراققا، ودان تومەنگى كەڭىستىكتى ۋىققا، كوكجيەكتى كەرەگەگە ۇقساتىپ، كيىز ءۇيىن عالامنىڭ ورتاسى، كىندىگى» دەپ تانىعاندىعىنا تالاس جوق. بۇل جونىندە بەلگىلى زەرتتەۋشىسى اتيللا سانسىزباي ۇلى «كيىز ۇيدەگى كەڭىستىك – قازاق دۇنيە تانىمىنىڭ توعىسقان جەرى. كيىز ءۇي – عالامنىڭ مودەلى. شاڭىراق – كۇننىڭ سيمۆولى. كۇلدىرەۋىش – ءتورت تاراپ. ۋىقتار – كۇننىڭ ساۋلەسى. وشاق – ادامنىڭ وتى. ءتور – اق پەن قارانىڭ ارا جىگىن اجىراتاتىن ادامنىڭ ورنى. سول جاق بوساعا – ايەلدىڭ؛ وڭ بوساعا – ەركەكتىڭ سيمۆولى» (ىقشامدالىپ الىندى) دەپ تۇيىندەگەنىنە قاراعاندا، اتامىز قازاقتىڭ «ەسىگىڭ – ەسىڭ، بوساعاڭ – سەسىڭ، تابالدىرىق – تاۋبەڭ، ماڭدايشا – مارتەبەڭ، شاڭىراق – ءپىرىڭ، تۋىس – كەرەگەڭ، ءتور – دارەجەڭ، وشاعىڭ – ىرىس، ءتۇتىنىڭ – تىنىس، بەلدەۋىڭ – قورعان، تۇندىگىڭ – تەگىڭ، تۋىرلىق – ەلىڭ، ۋىعىڭ – ەرىڭ، وسىنىڭ ءبارىن كوتەرەر – قاسيەتتى قارا جەرىڭ» دەپ تۇجىرىمداۋىندا دا ۇلكەن ءمان جاتىر.
كيىز ءۇيدى قازاقتىڭ عانا «ەنشىسىندەگى دۇنيە ەدى» دەۋدەن اۋلاقپىز. قازاقتان تىس، قىرعىز، موڭعۇل ۇلتتارى دا كيىز ۇيدە تۇرمىس كەشىرىپ، «كيىز تۋىرلىقتىلار» اتاندى. الايدا، ءار ۇلتتىڭ ۇلتتىق سالت-سانا، ءدىني سەنىم، تۇرمىس مادەنيەتىندەگى ۇقساماستىقتارعا ساي، كيىز ۇيىندە دە ايقىن پارىقتار بار. وسى پارىقتاردى ەسكەرگەن زەرتتەۋشىلەر كيىز ءۇيدى «قازاق ءۇي» جانە «موڭعۇل ءۇي»(گەر) دەپ ەكىگە ءبولىپ، ولاردىڭ پارقىن: «ءۇي اعاشتارىنىڭ جاسالۋى ۇقسامايدى؛ سىرتقى جامىلشىلارىنىڭ ءپىشىلىپ، جابىلۋى ۇقسامايدى؛ سىرتقى ءپىشىنى ۇقسامايدى؛ باۋ-شۋ، ورنەكتەرى، ىشكى جيھازدالۋى ۇقسامايدى» دەپ 4 تۇيىنگە جيناقتايدى.
– كوشپەلىلەردىڭ سان عاسىرلىق تاجريبەسى، ومىرلىك قاجەتتىلىگى، وي ءورىسى، تالعام- تانىمى ءبىر عانا كيىز ءۇيدىڭ بويىنا شوعىرلانعانداي. ولاردىڭ سۇلۋلىق تۋرالى تالعام-تۇسىنىگى، دۇنيەنى سۇلۋلىق زاڭدىلىقتارىمەن يگەرۋ مۇمكىندىگى نەگىزىنەن وسى كيىز ءۇي ارقىلى كورىنىس تاپتى،- دەپ جازادى اتاقتى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك. ايتىپ-ايتپاي، كيىز ءۇيدىڭ بويىنداعى سۇلۋلىقتى تىلمەن تۇگەندەۋ مۇمكىن ەمەس. ونى كوزىمەن كورىپ، وعان تۇنەپ شىققان جولاۋشىنىڭ تاڭداي قاعىپ، تامسانباعانى جوق. وعان مىسال رەتىندە جۇڭگو ورداسىنىڭ اتاقتى اقىنى ءباي ءجۇي-يىنىڭ (772- 846) «كيىز ءۇي» (青毡帐二十韵) دەگەن ولەڭىن (اۋدارعان نەسىپبەك ايتوۆ) تولىعىمەن كەلتىرەيىك:
كيىزىنە ءجۇنى كەتكەن مىڭ قويدىڭ،
شاڭىراعى قايىڭىنان كۇنگەيدىڭ.
ءارى بەرىك، ءارى ىڭعايلى، ءارى اسەم،
دەي المايمىن اعاشىنا ءمىن قويدىم.
سايىن دالا ونىڭ مەكەن-تۇراعى،
بىردە كورسەڭ تەرىستىكتە تۇرادى.
ساربازدارمەن بىرگە كوشىپ ساعىمداي،
ءبىر قاراساڭ تۇستىك جاقتان شىعادى.
شىم جىبەكتەن مىقتى بەلبەۋ بايلاعان،
قوزعالتا السىن قانداي داۋىل، قاي بوران؟!
كىرسەڭ جىلى، ءىشى قىج-قىج قايناعان،
كوكجيەكتەي دوپ-دوڭگەلەك اينالاڭ.
تاۋقىمەتتىڭ تارتىپ ەدىم تالايىن،
بۇل كيىز ءۇي بولدى مەنىڭ سارايىم.
ايلى كۇنگى كولەڭكەسى-اي كولبەگەن،
قىستا ونىمەن بىرگە وتەدى سان ايىم.
تۋىرلىقتىڭ سىرتىن قىراۋ شالسا دا،
ىزعار وتپەس بوران سوقسىن قانشاما.
ءسان-سالتانات ءىشى كىرسەڭ شىققىسىز،
كورگەن پەندە تاڭداي قاعار تامسانا.
جىرشى توردە، بۇلبۇل قۇستاي سايرايدى،
باقسى بيلەپ وت باسىندا وينايدى.
بالداي قىمىز بالبىراتىپ دەنەڭدى،
الپىس ەكى تامىرىڭدى بويلايدى.
قويۋ ءتۇننىڭ قۇشاعىندا اۋناعان،
قانداي عاجاپ جالىندى وشاق لاۋلاعان!
وت ساۋلەسى ايمالايدى ىرگەنى،
دىرىلدەگەن قىزىل گۇلدەن اۋماعان.
كەڭ اشىلىپ تۇنگى اۋانىڭ قۇشاعى،
قاسيەتتى ءتۇتىن كولبەپ ۇشادى.
ءسال سەيىلسە، كەنەت كوكتەم سۋىنداي،
تاسقىنداعان ولەڭ كوپتى قۇشادى.
مۇندا وتىرعان جاندا قانداي بار قايعى،
ۇجىماققا شاقىرساڭ دا بارمايدى.
ءشوپ كۇركەدە كۇن كەشكەندەر كۇيبەڭمەن،
ماي توڭعىسىز قىستاداعى جاۋرايدى.
سوپىلار دا كيىز ءۇيدى ارمانداپ،
پىسىقاي دا قارىزدانار قالباڭداپ.
مەن وسىندا ۇرپاعىمدى ءوربىتىپ،
ءدام-تۇزىمدى جايام كەلگەن جانعا ارناپ.
سالتاناتتى سارايىنا پاتشا ماس،
ساراي بارلىق ءۇمىتىڭدى اقتاماس.
كيىز ءۇيدىڭ قۇدىرەتىنە جوق تالاس،
سارايىڭا بەرمەيمىن مەن باسپا-باس!
كيەلى كيىز ءۇيدىڭ كەرەمەتى تۋرالى بۇدان ارتىق ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. وكىنەرلىگى اتا-بابامىز باعالى مۇرا رەتىندە ۇرپاعىنا قالدىرىپ، سان عاسىردىڭ سىناعىنان سۇرىنبەي وتكەن كيەلى كيىز ءۇيدىڭ سوڭعى كەزدەرى زاماننىڭ دامۋىنا، ءوندىرىس-تۇرمىستاعى وزگەرىستەرگە ىلەسە، قولدانىس اياسى تارايۋىمەن قاتار، ءسان-سالتاناتى جاعىنان دا كەتەۋى كەتىڭىرەپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە، كيىز ءۇيدىڭ تولىق زەرتتەۋلمەۋى، بەرتىنگە دەيىن دۇرىس ناسيحاتتالماي، «كيىز تۋىرلىقتىلاردىڭ باسپاناسى» دەپ عانا قارالۋى دا كيىز ءۇيدى كىم كورىنگەننىڭ «قولجاۋلىعىنا» اينالدىرىپ جىبەرگەن سىڭايلى.
كيىز ۇيمەن بايلانىستى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اتاۋلار دا از ەمەس. قولدانىلۋىنا، ۇلكەن-كىشىلىگىنە، تىگىلۋ ادىسىنە، تۇسىنە بايلانىستى اتاۋلاردى ايتپاعان كۇنىڭ وزىندە كيىز ۇيىمەن قاتىستى بالاعان، شايلا، اقتاقىر، جولاماي(جولىم ءۇي)... سياقتى باسپانالاردىڭ اتىنىڭ ءوزى ۇمىتىلىپ بارادى. دەمەك، كيىز ءۇي قازاقتىڭ مادەني مۇراسى دەگەنىمىزبەن، بابالارىمىزدىڭ ىسمەر قولىنان شىققان تالاي ونەر تۋىندىلارى بۇل زامانعا جەتكەن جوق. التى الاش وسىپ-ونگەن قاسيەتتى كيىز ءۇي مەرەكە-مەيرامداردا ءسان ءۇشىن تىگىلگەنى بولماسا، قالانى قويىپ قازاقتىڭ كەڭ بايتاق ساحاراسىنان كيىز ءۇيدى تابۋ بارعان سايىن قيىنداپ بارادى. اسەم استانا سالىپ، سان ءتۇرلى قۇرىلستىڭ ۇلگىسىن اكەلگەنىمىزبەن، باس قالانىڭ وزىندە كيىز ءۇي فورماسىندا جوبالانعان ءبىر قۇرىلىس جوق. بۇل جاعىنان كورشى ەل جۇڭگو بىزدەن كوش ىلگەرى. اتاپ ايتقاندا، قىتايدىڭ موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا سالىنعان 800 شارشى مەترلىك الىپ كيىز ۇيدەي ءبىر كيىز ءۇي جوق قازاقستاندا. 1000 نان اكتىق ادام سياتىن بۇل كيىز ءۇيدىڭ ءىشى قازىرگى زامان اعاشپەن، كيىزبەن بەزەندىرىلگەن. ىشىندە قازاقتىڭ قايقى باس توسەگى، اسادال سياقتى بۇيىمداردىڭ ءبارى بار. دۇنيەدەگى ەڭ الىپ كيىز ءۇي سانالاتىن بۇل قۇرىلىستى كورۋگە الىس-جاقىننان كەلگەن تۋريستەردىڭ تاڭداي قاعىپ تامسانبايتىنى جوق. ال قازاقستان «قازاق-قىرعىز حالىقتارىنىڭ كيىز ءۇي دايىنداۋ جانە تىگۋ ونەرىن» يۋنەسكو-نىڭ ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەني مۇراسى تىزىمىنە ەنگىزدىك(2014 جىلى 26-قاراشا) دەپ ماقتانعانىمەن، كيىز ءۇيدى ۇرپاقتارعا دارىپتەۋ جاعىنان پارمەندى جۇمىستار ىستەپ جاتقان جوق. «ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەني مۇراسى تىزىمىنە ەندى» دەپ مارقايعانىمىزبەن، كيىز ءۇي جاسايتىن شەبەرلەرگە ۇلت ونەرىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە قولداۋ كورسەتىلمەسە، ەرتەڭ كيىز ءۇي مۇراجايلاردا عانا قالىپ، تۇرمىسىمىزدان تىسقارى قالماي ما؟! ويتكەنى الەمدىك تەحنيكانىڭ دامۋى مەن ونىڭ جەتىستىكتەرى كيىز ءۇيدى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە يتەرمەلەپ وتىر. ونىڭ العاشقى ساتىسى كيىز ءۇي جاسايتىن، ءۇي اعاش باساتىن شەبەرلەردىڭ ازايۋىنان باستاۋ الدى. «شاڭىراقتى كيىز ءۇيدىڭ تەرەزەسى» دەپ بىلەتىن «وسى زاماندىق» يدەياداعى ادامداردىڭ كوكەيىنەن كيىز ءۇي جونىندەگى كوپ اتاۋ كوتەرىلىپ عانا قالماي، «قازاق كيىز ۇيدە تۇرعان» دەگەنگە ارلاناتىن ۇرپاق تا ءوسىپ كەلەدى. سوندىقتان ەندىگى جەردە كەزىندە دۇنيە ءجۇزى ساياحاتشىلارىنىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ، تالايدىڭ باسىن يگىزگەن قاسيەتتى كيىز ءۇيدىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزى بار ەكەنىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ايرىقشا ماڭىزدى. ول ءۇشىن كيىز ءۇي جونىندەگى زەرتتەۋدى، ۇگىت، ءناسيحاتتى كۇشەيتۋ كەرەك. قازىرگى سۇرانىس قاجەتىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاق كيىز ءۇيىن جاڭاشا پايدالانۋدىڭ جولىن ىزدەۋ، نارىق زاڭدىلىعىنا بەيىم شەشىمدەر تاۋىپ، كيىز ءۇي جاسايتىن شەبەرلەرگە ەكونوميكالىق جاقتان كومەك كورسەتۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە، عيماراتتار، شاعىن ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىستار كيىز ءۇي فورماسىندا جوبالانسا دا قۇبا-قۇپ.
قازاق حالقىنىڭ ادامزات مادەنيەتىنە قوسقان، تۇتاس الەم مويىندايتىن ۇلەستەرىنىڭ ىشىندە ەڭ ايگىلىسى جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ بولسا، ەندى ءبىرى دوڭعالاقتى اربالار جاساپ، ونىڭ ۇستىنە كيىز ءۇي تىككەنى بولۋعا ءتيىس. قازاق تىلىندە «كۇرەن» دەپ اتالاتىن بۇل ۇيلەر ءبىر قانشا تاريحي فيلمدەردە كورىنىس بەرگەنى بولماسا، قازىر كوپ ەلدىڭ ساناسىنان ءوشىپ تىنعانى وتىرىك ەمەس. قىتايدا جاسالعان «شىڭعىس حان» كينوسىنان كەيىن «كۇرەندى» موڭعۇلعا تاۋەلدەيتىندەر دە كەزىكتى. ناعىندا الەمدى بيلەگەن شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ ماقتانعان شاعىندا، وزدەرىنىڭ وزگەدەن ارتىق ەكەنىن، باي ەكەنىن سۋرەتتەۋ ءۇشىن «ديدار سۇلۋ قىزداردى، قازاق كۇيمە مىنگىزىپ» دەگەن تەڭەۋدى پايدالانعانىن ەسكەرسەك، كۇرەن دە قازاق ونەرىنىڭ تۋىندىسى ەكەنىنە ءشۇبالانبايسىز. ونىڭ ۇستىنە، كۇرەن جايلى تاريحي جازبالار دا از ەمەس. «ولار تۇراتىن ۇيلەر اعاش كەسپەكتەرىنەن قۇراستىرىلىپ، بۇتاقتارمەن شاباقتالعان، توبەسىندە جوعارى قاراي موينىن سوزىپ، ىقشامدانا تۇسەتىن وتتىقتىكى سياقتى دوڭگەلەك تۇتىگى بار اربا ۇستىنە ورنالاستىرىلادى دا، ۇنەمى اپپاق بولىپ جارقىراپ تۇرۋى ءۇشىن جۇنگە اك، اق توپىراق، سۇيەك ۇنتاعىن قوسىپ باسقان اق كيىزبەن قاپتالادى ەكەن. ۇيلەر مەيىلىنشە كەڭ، ەنى 30 فۋت، دوڭگەلەكتەرىنىڭ اراسى 20 فۋت بولعان. وسىنداي ءۇيلى ارباعا 22 وگىز جەگىلگەن(گيلوم دە رۋبرۋك)» (وزبەكالى جانىبەكوۆ، «جولايىرىقتا»).
شىنىن قۋعاندا، كيىز ءۇي قازىر بۇكىلدەي قولدانىستان قالا قويعان جوق. ساياحات ورىندارىندا، توي-تومالاقتاردا كيىز ءۇي ءالى دە كوپ تىگىلەدى. ءبىراق شىن كيىز ۇيلەر جوعالىپ، ونىڭ ورنىن كيىز ءۇي فورماسىندا سۇيەگى باسقا ماتريالدان، جامىلشىسى شەكپەننەن جاسالعان «دورەگەي» ۇيلەردىڭ باسىپ بارا جاتقانى كوپكە ءمالىم. تاسىمالعا قولايسىز، زىلدەي اۋىر، جارتى جىل وتپەي قارا قوجالاق بولىپ كەتەتىن بۇل «ءۇيسىماقتاردىڭ» كەمشىلىگى ءشاش ەتەكتەن. ۋىق- كەرەگەسى تەمىردەن جاسالعان كيىز ۇيلەردىڭ تاۋلى، جاڭبىر كوپ جاۋاتىن ورىنداردا نايزاعاي ءتۇسىپ، ومىرگە قاۋىپ توندىرەتىنى تاعى بار. تالدان ءۇي اعاش باسۋ مۇمكىندىگىمىز دە ازايىپ بارادى. ءۇي اعاش تۇر عوي، وتىن العىزبايتىن ورمان قورعاۋ ورىندارى شىرپى سىندىرساڭ، شىرىلداتقالى تۇر. وسى جاعدايدى ەرتەرەك ەسكەرگەن، جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان قۇرىلىس ينجەنەرى، قازاق كيىز ءۇيىن ارحيتەكتۋرالىق تۇرعىدان زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولات كارىباي اينەك تالشىقتان كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىن جاسادى. ءوزى جوبالاپ، جۇڭگو مەملەكەتتىك ءبىلىم مەنشىگى ۇقىعى مەكەمەسىنەن ZL1012 2 0578640.7 ءنومىرلى پاتەنت ۇقىعىن العان بۇل كيىز ءۇيدىڭ «ءۇي اعاشىنىڭ» سىرتتاي قاراعاندا، اعاش ۇيدەن ەش پارىقى جوق. كوشى-قونعا قولايلى، جەڭىل، تات باسپايدى، نەشە جىل وتسەدە ءتۇسى تايمايدى، اۋمايدى. وڭاي سىنبايدى، ءتىپتى اعاشتان دا مىقتى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ءۇي، ۋىعىنىڭ قالامى جوقتىعى بولماسا، قازاق كيىز ءۇيىنىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ جاسالعان. كەرەگەسى جەل كوز، كەرەگە باسىنىڭ سىرتىنا ءسال شالقاقتىعى، كەرەگە كوزىنىڭ ولشەمى، ساعاناعى، ۋىعىنىڭ ۇزىندىعى، الاقانى، شاڭىراعىنىڭ توعىنى(شەڭبەرى)، كۇلدىرەۋىشى، تيەگى، ەسىگى، كەرەك دەسەڭىز، كەرەگەنىڭ كوگى، ۋىقتىڭ باۋىنا دەيىن ءبارى قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ولشەمى بويىنشا جوبالانعان.
– بۇل ءۇيدى جوبالاپ، جاساتۋداعى سەبەبىم،-دەيدى بولات كارىباي؛ – ەل ىشىندە ۇيشىلەر سيرەپ كەتىپتى، اعاشتى دا كەستىرمەيدى. تەمىردەن جاساساڭ اۋىر، قولايسىز. مىنە وسى سەبەپتەر كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن جاساۋعا پايدالانىلاتىن ماتەريال ىزدەۋىمە تۇرتكى بولدى. ەڭ سوڭىندا وسى اينەك تالشىققا توقتادىم. ويتمكەنى بۇل مىقتى، شىمىر، دەنساۋلىققا زالالى جوق، قالاعانىڭشا يۋگە، بوياۋعا بولادى. ءۇيدى جاساتۋ بارىسىندا دا كيىز ءۇيدىڭ فورماسى كەلسە بولدى دەگەم جوق. قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ءار سۇيەگىنىڭ ساندىق ءمانى كەرەگە سانى مەن شاڭىراق ولشەمدەرىنە باعىنىشتى. ارحيتەكتۋرالىق فورماسى دا تۇراقتى. بارلىعىن سول زاڭدىلىق، سول ولشەم بويىنشا جاساتتىم. مۇنداعى ماقساتىم دا «ءۇي اعاشتى» ستانوكتا جاسۋعا جول اشۋ. جاقسى جاسالدى. تەك كەرەگەنىڭ كوگى عانا مەتال شەگەمەن بەكىتىلدى، بۇيىرسا ونىڭ ورنىنا دا بولاشاقتا شىلعي قايىس سياقتى وڭاي ۇزىلمەيتىن ماتەريال تاپسام دەگەن ويدامىن.
ارينە، بۇگىنگىدەي دامىعان زاماندا، كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى، ءسوزسىز، اعاشتان جاسالسىن دەگەن شارت تا جوق. قازىرگى عىلىم تەحنيكانىڭ وزىق جەتىستىگىنەن پايدالانىپ، ءداستۇرلى ونەردى ءداۋىر كوشىمەن جالعاساق، نەسى بار. وسى تۇرعىدان العاندا، كارىبايدىڭ كيىز ءۇيى كادەگە جارايدى دەپ ويلايمىز. ونىڭ ۇستىنە، ءۇي اعاش باسۋشى شەبەرلەر ازايىپ، كيىز ءۇي جاساۋدىڭ ولشەمدەرى ۇمىتىلا باستاعان قىسىلتاياڭ ساتتە، دەرەكتەرگە جانە قولدا بار كيىز ۇيلەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ، كيىز ءۇيدىڭ ولشەمىن تۇراقتاندرىپ، قازىرگى زامان تەحنيكاسىمەن وندىرۋگە بەت الۋدىڭ ءوزى كيىز ءۇي تاريحىنداعى ۇلكەن توڭكەرىس ەمەس پە؟!
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
«استانا اقشامى» گازەتى
6alash ۇسىنادى
