باتىس ەلدەرى "نوماد" دەپ اتاعان كوشپەلى وركەنيەتتەگى تاعام مادەنيەتى وزگەرىپ بارادى. ءقازىر تۇتىنىپ جۇرگەن قۇرت-مايىمىزعا دەيىن باسقاشا دايىندالادى. نەگە؟
جالپى، "قوي باعىپ، قۇيرىق جەگەن"، "اساۋ ۇيرەتىپ، وتارعا شىققان" قازاق ءقازىر ىلۋدە بىرەۋ. بالا عۇمىرىم ءتورت تۇلىك مالىنان ايىرىلماعان شاعىن اۋىلدا ءوتتى.
سابا ءپىسۋ
ساباقتان كەلە سالا ىستەيتىن جۇمىسىمىز – اپتاسىنا ءبىر رەت سابا ءپىسۋ. شەشەمىز بىرەۋىمىزگە 100-200 رەتتەن ءپىسۋدى تاپسىرادى. اۋزى مىقتاپ بايلانىپ، ءىشى اققا تولتىرىلعان سابانى ءپىسۋ وڭاي ەمەس. كەيدە سابا پىسۋدەن قاشىپ، باسقا شارۋاعا سۇراناتىن كەزدەرىمىز دە بولدى. ول كەزدە اناڭىزدىڭ قاباعىنا قارايسىز.
سابانىڭ تۇرلەرى كوپ. ءبىرى ۇلكەن اق شەكپەننەن جاسالعان سابا بولسا، ەكىنشىسى كادىمگى بىتەۋ سويىلعان جىلقى تەرىسىنەن جاسالادى. تىپتەن قايىستان ازىرلەنگەن ورمە سابالار دا كەزدەسەدى.
سابانىڭ جاسالۋى. سابا كوبىنەسە مال تەرىسىنەن جاسالادى. تەرىنى يلەپ، جۇننەن تازارتقاننان كەيىن ءتۇتىن سالىپ كەپتىرەدى. تولىق كەبۋدەن بۇرىن ءتۇبىن ءتورتبۇرىشتاپ، پيراميدا ءتارىزدى ەتىپ اۋزىنا قاراي تاسپامەن كوكتەپ تىگەدى. اۋزىنىڭ ءبىر جاق ەرنەۋىنە باقاننىڭ باسىنا نە كەرەگە-ۋىققا بايلاۋ ءۇشىن ءجىپ تاعىلادى.
سابانىڭ ىشكى بەتىن قويدىڭ مايىمەن، كەيدە سارى مايمەن مايلاپ، جەل قاقتىرىپ كەپتىرەدى. ىستىق سۋمەن جاقسىلاپ جۋىپ بارىپ، ىشىنە ءسۇت نە ايران قۇيىلادى.
سابا ءپىسۋدىڭ ماقساتى. ساباداعى قوردى ۇزاق شايقاۋ ارقىلى مايىن سىعىپ شىعارۋ ءارى قوردى ءپىسىرۋ. سول ءۇشىن ساباعا قور جيناعاندا الدىمەن پىسكەن سۇتتەن ۇيىتىلعان ايران-شالاپ قۇيىلادى دا، سوڭىنان شيكى ءسۇت تە قۇيىلا بەرەدى.
سابا پىسكەندە كوڭىل بولەتىن ءجايت. پىسپەكتىڭ باسىن سابا تۇبىنە نە بۇيىرىنە كوپ سوعا بەرۋگە بولمايدى. تەسىلىپ قالۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە پىسپەكتىڭ سابىن قاتتى ۇستاماساڭىز، الاقانىڭىز ويىلىپ قالادى. بويى جەتپەيتىن كىشكەنتاي بالالار توكەش دەپ اتالاتىن قاراعايدىڭ دىڭىنەن كەسىپ جاسالعان تابيعي ورىندىققا شىعىپ، شامالارى كەلگەنىنشە پىسەدى.
سابانى قانشا كوپ پىسسە، سونشا كوپ ماي تۇسەدى دەگەن تۇسىنىك جوق. كەيدە تىم كوپ پىسكەندە، ءتۇسىپ تۇرعان ماي تارقاپ كەتۋى مۇمكىن. ساباعا قوي-ەشكى، سيىردىڭ پىسكەن ءسۇتىن ۇيىتىپ قۇيادى. سابا تولعاندا پىسەدى.
سابا پىسۋدە كەزدەسەتىن ىرىمدار. پىسۋشىلەر قينالماي، ماي تەز ءتۇسۋ ءۇشىن اۋزىن اتتىڭ شىلبىرىمەن نە جۇگەننىڭ تىزگىنىمەن بايلايدى. سەبەبى، جىلقىنىڭ جولى جەڭىل دەپ ەسەپتەيدى. سونىمەن بىرگە كەي ادامداردىڭ جولى اۋىر بولادى دەپ قاراپ، "بۇل كىسى كەلىپ پىسپەكتى ۇستاپ كەتسە، ماي تەز تۇسپەيدى. قايدان عانا كەلە قالدى؟" دەپ ىرىمدايدى. كەلە جاتقان ادامنىڭ قولى جەڭىل بولسا، "جاقسى كەلدىڭىز. قول تيگىزبەي كەتسەڭىز، بالاڭىز بۇكىر بوپ قالادى" دەپ بىر-ەكى رەت بولسا دا پىستىرەدى.
كوشپەلى ەل قۇرتتى قالاي جاسايدى؟
الدىمەن ايران-شالاپتى ساباعا جينايدى. وعان ءسۇتتى ءپىسىرىپ كەيدە شيكىلەي دە قۇيا بەرەدى. سابا تولعاندا ءپىسىپ، مايىن الادى.
قۇرت جاساۋ بارىسى: ءسۇت – ايران-شالاپ (ساباعا جيناۋ) – ىركىت پەن ماي (ءپىسۋ) – قۇرت (ىركىتتى قايناتقاننان كەيىن). سابانى ءپىسىپ مايىن العاننان كەيىن قالعانىن ىركىت دەپ اتايدى. ىركىتتى قايناتادى. قايناپ قويۋلانعان جانە سارى سۋى شىققاننان كەيىن قاپقا قۇيىپ، سارى سۋىنان اجىراتادى. سۋى ابدەن سورعىعاننان كەيىن كەپتىرەدى. مىنە، بۇل – قۇرت.
قۇرت الۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن ىدىستار – سابا، پىسپەك، شىپتا، سورە جانە قاپ.
ماي الۋ
"سابا-سابا ماي ءتۇس!" دەپ ايقايلاپ سابا ءپىسىپ تۇرعان قارا دومالاق بالانى ەلەستەتىڭىز. ماي ىركىتتىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى. سوسىن اجەلەرىمىز "سابانى تولقىپ" ءبىر جەرگە جينايدى دا، قولمەن الىپ استاۋعا سالادى.
سارى مايدى العاننان كەيىن تازا سۋعا جۋىپ، قۇرامىنداعى ىركىتتى جانە سۋدى ارىلتادى. از تۇزداپ سۋى سورعىعاننان كەيىن مالدىڭ تازالاپ ۇرلەنگەن قارنىنا سالىپ، اۋزىن بۋىپ تاستايدى. ياعني، قارىندا – ۆاككۋمدا تۇرادى. مايدىڭ قۇرامىندا سۋ جانە اۋا قالمايتىندىقتان، قانشا ۋاقىت ساقتاسا دا بۇزىلمايدى.
مايدى "ساسىدى" دەپ ايتۋ ەرسى
ەگەر ىشىندە ءبىر نارسە قالسا، سول جەر بورسىپ، بۇزىلادى. ەسىڭىزدە بولسىن، ەت يىستەنىپ بۇزىلسا – "ساسىدى" دەپ، ال ماي يىستەنىپ بۇزىلسا – "بورسىدى" دەپ ايتقان. "ساسىعان ەتكە بورسىعان ماي، اپكەمە جەزدەم ساي" دەگەن ماتەل وسىدان شىققان. كەيدە "ءشىرىدى" دەپ تە ايتادى. مىسالى، "ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى" دەگەن ءسوز بار.
سارى مايدى ىرىمداپ الىس جولعا بەرىپ جىبەرمەيدى جانە ساتپايدى. ەگەر بەرىپ جىبەرۋ كەرەك بولسا، قاسىنا نان نە قۇرت سەكىلدى باسقا زاتتار قوسادى.
قايناپ تۇرعان ىركىتتى ءىشۋ – ۇلكەن ەم
ءپىسىلىپ، مايى الىنعاننان كەيىنگىسى – ىركىت دەلىنەدى. ونى قايناتپاي دا ىشە بەرەدى. قاتتى قۇنارلى بولادى. ىركىتتى قايناتۋدى – قۇرت قايناتۋ دەپ اتايدى. "ءيتتىڭ ۇستىنە ىركىت توگىلگەن" دەپ ىشىپ-جەمى مول، باياشات تا بەيبىت ءومىردى اتايدى.
اسىرەسە قايناپ تۇرعان ىركىتتىڭ بەتىندەگى شىپشىعان مايدى قوسىپ ىشسە، سۋىقتى ايداپ، اسقازان قىزمەتىن جاقسارتادى. بۇيرەكتى قۋاتتاندىرادى.
ۇزاق قايناعان ىركىتتىڭ سارى سۋى ءبولىنىپ شىققاننان كەيىن ارنايى قاپقا سالىپ سۇزەدى. سول ارقىلى قۇرامىنداعى سۋدى شىعارىپ تاستايدى.
ورە
قۇرت-ىرىمشىك جايۋ ءۇشىن ءتورت سيراق ورناتىپ، بيىكتەتىلىپ جاسالادى. بەتىنە شيدەن جاسالعان شىپتا قويىلادى. بيىك ەتىپ جاسالعاندىقتان يت يىسكەمەيدى، مالدىڭ اياعى، اسىرەسە جارتاس پەن اعاشقا سەكىرگەن ەشكى-لاق شىعا المايدى.
ورە قانشالىق بيىك بولسا سونشالىق جاقسى ەكەنىن وسىدان بىلەمىز. "ورەسى بيىك" دەگەن ءسوز دە وسىدان شىققان.
ورەگە شىپتا جايىلادى – ول شيدەن جاسالعاندىقتان، قۇرت-ىرىمشىكتىڭ سۋى اراسىمەن اعىپ كەتەدى.
قۇرت-ىرىمشىك ءسال كەۋىپ ۇگىلمەيتىن بولعاندا، شۇبەرەكتەن جاسالعان دورباعا نە قاپقا سالىپ، سورەنىڭ بەتىنە قويىپ قويادى. سالقىن جەلمەن تەز قۇرعايدى.
كيىز ۇيدەگى قاپتىڭ تۇرلەرى
سابا-سابا ىركىت، قاپ-قاپ قۇرت-ىرىمشىك، قارىن-قارىن سارى ماي دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋى بەكەردەن ەمەس.
- قاپ – جىپتەن توقىلعان باسقۇردى ءبۇرىپ جاسالعان قۇرت-ىرىمشىك سالىپ ساقتايتىن ىدىس. تازا تابيعي جۇننەن جاسالاتىندىقتان، اۋا الماسىپ تۇرادى دا، ىشىنە سالعان تاعامدار بۇزىلمايدى.
- تۇلىپ – مالدىڭ تەرىسىنەن جاسالاتىن ىدىس. وندا قاتىق سەكىلدى سۋلى تاعام ساقتالادى. سۋى شىپشىپ شىعىپ، قۇرعايدى. تۇلىپ قاتقاننان كەيىن وعان باسقا دا زاتتار سالىپ ساقتاۋعا بولادى.
- قارىن – مالدىڭ قارنىن ىشىندەگى جىندى توگىپ تاستاپ، تۇگىن قىرعاننان كەيىن جۋىپ-تازالاپ كەپتىرىپ الادى. وعان ماي ساقتايدى. ماي سالعان سوڭ ىشىندە اۋا قالدىرماي، اۋزىن تۋىپ تاستايدى.
- اياققاپ – كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن كىرگەندە وڭ جاعىندا ىدىس-اياق پەن ىشىپ-جەم تۇراتىن كەرەگەگە ىلىنەتىن جۇقا كيىزدەن كەيدە توقىمادان جاسالعان قاپتىڭ ءبىر ءتۇرى.
- ءشايقالتا – تەرىدەن يلەپ جاسالعان شاي، تۇز سالاتىن قاپ.
- تورسىق – تەرىدەن جاسالعان سۋسىن قۇياتىن ىدىس. موينى جىڭىشكە بايلاپ قويۋعا ىڭعايلى جانە ەكى جاعىندا بوستاۋ ورىن بولاتىندىقتان ايران نە قىمىز تاسىپ توگىلمەي جاقسى ساقتالادى. كەيدە قايىستان توقىپ تا جاساعان. "جامان ادامعا مال بىتسە قاسىنا قوڭسى قوندىرماس، جامان اتقا جال بىتسە جانىنا تورسىق سالدىرماس" دەگەن وسىدان شىققان.
- بۇيەن – ءىرىقارا مالدىڭ بۇيەن دەپ اتالاتىن ىشەگىنەن تازالاپ جاسالادى. بۇيەننىڭ ءىشى كەڭ ءارى ۇزىن بولاتىندىقتان وعان دا ماي سالۋعا نەمەسە باسقا قويۋ تاماقتاردى قۇيىپ الۋعا ىڭعايلى.
بۇدان تىس اعاشتان جاسالاتىن – كەبەجە-ساندىق، قوبدي مەن قوبديشا، كەلى-كەلساپ، ساپتاياق، توستاعان، استاۋ بولادى.
تەمىردەن جاسالعان – قازان-وشاق، توعا (كەيدە مەسكەي دەيدى)، باقىر، وجاۋ، ءشومىش، قاسىق پەن قالاق، قالاقشا، باقىر، كومەش، شىمشۋىر، كوسەۋ قاتارلى تۇتىنۋ بۇيىمدارىنىڭ اتىن اتاۋعا بولادى.
كيىزدەن جاسالعان – جوعارىدا ايتقان اياققاپتان تىس كەرەقاپ (جاڭا تۋعان ءتولدى سالۋ ءۇشىن)، ساندىق قاپ، كىتاپقاپ (قۇران نە كىتاپ سالۋعا) سەكىلدىلەردى اتاۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە جىپتەن توقىلعان – قورجىن، ءتۇرلى قاپ (مىسالى قىرىقتىق، قايشى سالاتىن) مەن ۋىق قاپ (ۋىقتىڭ قالامى سىنىپ قالماۋ ءۇشىن باسىنا كيگىزەتىن قاپ)، دوربا، داعار سەكىلدىلەردى اتاۋعا بولادى.
كىشىسىنەن ۇلكەنىنە قاراي: دوربا، قاپ، داعار.
تەرىدەن جاسالعان – جوعارىداعى قاپتاردىڭ ءبىر ءبولىمى تەرىدەن دە جاسالادى. وعان جەمقالتا، قاۋعا (سۋ قۇيۋعا)، كەسەقاپ، داستارحان، تۇتقىش قاتارلىلاردى قوسامىز.
سۇيەكتەن جاسالاتىن – ناسىباي شاقشا، سابيلەردىڭ شۇمەگى، قاسىق (كەي جەردە قالاق)، شەگە، ينە. سونىمەن بىرگە سۇيەكپەن ارلەگەن پىشاقتىڭ سابى مەن قىنىن ايتۋعا بوالدى.
قۇرتتىڭ تۇرلەرى
- جاس قۇرت – قايناتىلعان قۇرت ءسۇزىلىپ سورعىعاننان كەيىن كەپكەنگە دەيىنگى كەزى.
- جارما قۇرت – سۋى سورعىعان قۇرتتى قولمەن سىندىرىپ ياعني جارىپ كەسەك-كەسەك ەتىپ سورەگە جايادى. بۇل – جارما قۇرت.
- سىقپا قۇرت – جارما قۇرتتان قالعان قۇرتتىڭ ۇگىندىسىن جيناپ، قولمەن سىعىپ جايادى.
- ەجىگەي – كوبىنەسە كۇزگە قاراي دايىندالاتىن، قاتتى قۇرتقا ءتىسى وتپەيتىن كارى-قۇرتاڭ مەن بالاعا ارنالعان قۇرت. قۇرتتى ءسۇزىپ العاننان كەيىن كەبەرسىگەندە ۇگىتىپ ساقتايدى، كەيدە قاتىپ قالماس ءۇشىن ىشىنە سارى ماي قوسىپ ارالاستىرىپ جاسايدى.
- مالتا – بۇل كوبىنەسە جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر كەزى سانالعان قىستىڭ سوڭى مەن كوكتەمنىڭ باسىندا جاسالادى. ۇزاق ۋاقىت ساقتالىپ وتە قاتتى بولىپ قالعان قۇرتتى كەلىگە سالىپ تۇيەدى. قۇرتتى قاتتى ۇگىتىپ جىبەرمەيدى. سوسىن ۇساعىن جيناپ الادى دا قالعان دومالانعان كەسەكتەرىن قايناعان سۋعا سالىپ قويادى. سوندا وزەن سۋداعى دومالاق تاس سەكىلدى مالتالانعان قۇرت پايدا بولادى. ونى كوبىنەسە مالتاپ جەيتىندىكتەن (قاتتى بولعاسىن بىردەن تىسپەن سىندىرىپ جەۋ مۇمكىن ەمەس) سولاي اتالعان.
- ەزبە قۇرت – قۇرتتى ەزىپ جاسالادى.
- سۇزبە قۇرت – ايراندى سارى سۋىنان ايىرعاننان كەيىن سىقپالاپ، قاتىرىپ جاسايدى.
قۇرت قاي تۇلىكتىڭ سۇتىنەن جاسالعانىنا قاراي ەشكى قۇرتى، قوي قۇرتى، سيىردىڭ قۇرتى دەپ بولىنەدى. ال بيە ءسۇتى مەن تۇيە سۇتىنەن قۇرت جاسامايدى. قۇرتتىڭ ءتۇسى تۇلىكتىڭ تۇرىنە، جەگەن شوبىنە، مايلىلىعىنا قاراي ءارتۇرلى بولادى. كەيبىرى اق، كەيبىرى سارعىش، كەيدە قارا قۇرت شىعادى.
وتىرىقشى جۇرتتا قۇرت ءۇش ءتۇرلى تاسىلمەن جاسالادى
ءبىرىنشى ءتاسىل: سۇزبە قۇرت جاساۋ كەڭ ەتەك العان – ۇيىتىلعان ايراندى ءسال قايناتىپ، سارى سۋى شىققاننان كەيىن ءسۇزىپ الىپ جاسالاتىن قۇرت. ەگەر سارى سۋىنان اجىراتققاننان كەيىن قاتىرماي ۇگىتىپ السا، سۇزبە دەپ اتالادى.
ەكىنشى ءتاسىل: وتىرىقشى ەلدە اعاش نە فارفور كۇبىلەر پايدا بولدى. سوندا قور جيناپ، ءپىسىپ مايىن العان سوڭ، ىركىتتى قايناتىپ قۇرت العانداردى دا كوردىك. تىپتەن، اۆتوماتتى ءپىسۋ اسپابىن جاساپ العان ادامدار دا بار.
ءۇشىنشى ءتاسىل: ۇيىتىلىپ جينالعان ايران-شالاپتى نە باۋىر بوپ ۇيىعان قاتىق ايراندى مايىن الماي قايناتادى. سارى سۋى ءبولىنىپ شىققاننان كەيىن ءسۇزىپ الىپ، قۇرت جاسايدى. بۇنداي ءتاسىل كوبىنەسە سەپەراتور ارقىلى كىلەگەيى ءبولىنىپ العان كوك سۇتتەن جاسالادى.
كەيدە وسى قۇرتتارعا شەكەر ارالاستىرىپ تا قاتىرادى. ونىڭ ءدامى وزگەشە.
قۇرتقا جاقىن تاعامدار:
سۇزبە – ۇيىعان ايراندى قايناتىپ، سارى سۋىنان ايىرىپ جاسالاتىن، ۇگىتىلىپ نە ارالاستىرىلىپ جاسالاتىن تاعام.
قاتىق – ايراندى ۇزاق جيناپ، قايناتپاي قوزى نە لاقتىڭ تەرىسىنەن جاسالعان كونەككە سالۋ ارقىلى سۋىنان ارىلتىپ جاسالاتىن تاعام. كوبىنەسە سۋعا ەزىپ نە سورپاعا قوسىپ ىشەدى.
ىرىمشىك – ءسۇتتى ءىرىتىپ جاسالاتىن تاعام. ونىڭ اق ىرىمشىك، مايەك ىرىمشىك، قىزىل ىرىمشىك قاتارلى تۇرلەرى بار.
جالعان قۇرت پەن مايدى ايىرا ءبىلىڭىز
اقشا ءۇشىن ارپالىسقان جاندار ءتۇرلى قيتۇرقىلىق جاسايتىنى بەلگىلى. سونىڭ سالقىنى قۇرتتىڭ ساپاسىنا دا اسەر ەتىپ جاتىر. ءقازىر بازارعا بارساڭىز قۇرتتىڭ ءتۇرى كوپ.
گيپس قوسقانى بار – مۇنداي قۇرت دەپ اتاۋعا تاتىمايتىندار بازاردا تولىپ تۇرماسا دا بار. ايرانعا تۇزدى كوپ سالىپ، كىشكەنە قايناتقاننان كەيىن ءسۇزىپ الدى. سوسىن تەز كەبۋ ءۇشىن ازىراق اق گيپىس قوسىپ ارالاستىرادى. بۇنداي قۇرتتىڭ سىرتىن ۇستاساڭىز، قولىڭىزعا اق بور بولىپ جۇعىپ تۇرادى.
مارگارين قوسىلعان سارى ماي – قولدان جاسالعان سارى مايدىڭ ءوتىمى جاقسى. كەيبىرەۋلەر ساباداعى قورعا نە ىركىتكە مارگارين مايىن مولىراق سالىپ، ازىراق پىسەدى. سوسىن قايتا الىپ شىعىپ، ىركىتىن تولىق ارىلتپاي (تابيعي ەكەن دەسىن دەپ)، تازا سارى مايدى قوسىپ كوبەيتىپ ساتادى. ونداي سارى مايدىڭ ءتۇسى ءبىر جەرىندە اقشىل، ءبىر جەرىندە سارعىش بولىپ قۇبىلىپ تۇرادى. ياعني، تولىق ارالاسىپ كەتۋى قيىن. وسىدان پارىقتاي الاسىز.
قاتىق – ايراندى ءسۇزىپ الىپ، تۇز سالىپ قاتىرادى. كەيدە ونى دا قۇرت سەكىلدى جاساپ ساتاتىندار بار. بۇل شىن مانىندە قاتىرىلعان ايران. ارينە، بۇنىڭ زاتى قۇرت بولماعانىمەن دەنساۋلىققا زيانى جوق ەكەنى بەلگىلى.
بۇدان باسقا دا قۋلىق كوپ. جاساعان قۇرتتىڭ سالماعى كوپ بولۋى ءۇشىن ايران-سۇتكە باسقا زات قوساتىندار دا بار.
قۇرتتىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى
- قۇرتتىڭ قۇرامىندان كالسيي، كاليي، تەمىر سەكىلدى دارۋمەندەر مەن اقۋىزدار، پايدالى قىشقىلدار بار؛
- قۇرتتى قايناتىپ ءىشۋ – اسقازاننىڭ قىزمەتىن جاقسارتىپ، جەل-قۇز اۋرۋىن جانە سۋىقتى شىعارادى. تۇماۋعا قارسىلىقتى كۇشەيتىپ، باۋىر مەن بۇيرەكتى قۋاتتاندىرادى؛
- قۇرتتى بالالاردىڭ مالتاۋى، تىستەپ شاعىپ جەۋى ءتىستى قاتايتادى. مۇنداي بالالاردىڭ ءتىسى اۋىرمايدى، ءتىس ءتۇبىن قانقۇرت جەمەيدى.
- قۇرت جاقسى كەپتىرىلگەن بولسا، بىرنەشە جىلعا دەيىن قاسيەتىن وزگەرتپەي ساقتالادى.
بەيسەن احمەت ۇلى
informburo.kz
6alash ۇسىنادى
