ءداريعا، و، داريعا...
تۇلباداعى قۇباكولدىڭ باتار كۇنمەن شاعىلىسقان تولقىندارىندا ىرشىپ-شورشىپ اقشاباق وينايدى. ودان ارى كوگىلدىرىن ەرتىپ، اققۋلار ءجۇزىپ بارادى. بۇل ەلدىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعى - تابيعاتتى تۋىسقان كۇيىندە ءبۇتىن ساقتاعاندىعى دەر ەدىم. ورىنسىز اشىلعان كەن، ساياحات ورىندارى اتىمەن جوق. تابيعاتتى ءبۇلدىرىپ بايىعاننان، بۇلدىرمەي قالپىنشا ساقتاۋ ودان وتكەن بايلىق ەكەن-اۋ دەيسىڭ!
قوبدا وزەنىنىڭ ايدىن جاساپ، ايالداپ اعار وسىناۋ تۇسىنا كەرەگە جايعان تۇلبا اۋدانىنداعى تۋىستارعا ەسەندىكتەن كەيىن، دەلۋىن اۋدانىنا اتتاندىق. مىڭ سان ءشوبىنىڭ قىمىران ءيسى بۇرقىرعان قۇيقالى دالاعا كوز مەيىرى قانار ەمەس!
دەلۋىن بايان-ولگەيدەگى تاريحى ۇزاق، ۇلكەن اۋدانداردىڭ ءبىرى. ءدال، وسىندا عۇلاما اقىتتىڭ جيىرما جىلدىق ءومىرى وتكەن. مەدىرەسە، مەكتەپ اشىپ، حالىقتى ءبىلىم كاۋسارىنان سۋسىنداتقان. اقىت مەكتەبىنە بارىپ، بابانىڭ كوزىندەي كونە تامعا باس يدىك. وسى ورىننىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى كاگىباتدولا مىرزانىڭ ايتۋىنشا، 1995 جىلى وسىندا اقىتتىڭ 125 جىلىن وتكىزىپ اس بەرگەن ەكەن. سول كەزدە ەككەن ءبىر ءتۇپ بوزتال نۋ ورمانعا اينالعانىن كورىپ تاڭداي قاقتىق. استا كوتەرىلگەن قازان وشاق ءالى سول قالپى تۇر.
ءار توبەسى اڭىزبەن ەرتەگى، توپىراعى تاريحقا تولى موڭعوليا ەلىندە قازاققا قاتىستى ايتار اڭگىمە دە از ەمەس. بۇل ولكەدە جىلقىشى، كوبەش، قوجامجار سياقتى باتىر باعىلانداردىڭ ءىزى جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى التاي-قوبدا اراسىنا اڭىز بولعان ءداريعا قارا وسپان قىزى ەدى.
"كوكجالدىڭ قىزى ءداريعا،
جالىن بوپ كەلدىم ءپانيعا.
قايراتىم اكەم وزىندەي،
ادامدىق جولدان اريما!"- دەپ كەلەتىن كورىسىن كوپ ادام جاتقا دا بىلەدى.
ۇزەڭگى باۋى سەگىزقابات، ازۋلى بيلەر قارا وسپان مەن سۇكىربايدىڭ قۇدا بولۋى، ماردان مەن ءداريعانىڭ باس قۇراۋى قابدەش ءجانابىل ۇلىنىڭ "ءداريعا" رومانى مەن بايتەن احمەتباي ۇلىنىڭ "قياعا ۇشقان قىران" روماندارىندا كەڭىرەك ايتىلعان. الايدا، ءداريعانىڭ سوڭعى تاعدىرى تۋرالى تولىق مالىمەت جوق.
ساپار ساتىندە ءداريعاداي تەكتى انانىڭ ىزدەرىنە ۇڭىلە ءجۇردىم. ءبىر ەلدىڭ تەكتى كەلىنى اتانعان ءداريعانىڭ سوڭعى ءومىرى ۇلانباتىر ماڭىندا ءوتىپ، سوندا قايتىس بولعان.
اڭىز انا ءداريعانىڭ جاتقان جەرى
قولىما قالام ۇستاعاننان بەرى ەلىمنىڭ ەلەۋلى تۇلعالارى حاقىندا كوپ جازدىم. اسىرەسە، بەيسەنبى، قارا وسپان، ءداريعا سىندى تۇلعالارعا تاڭدانۋدان گورى، تانۋعا كوبىرەك مويىن بۇردىم. سولاردىڭ ءبىرى وسى "ءداريعا" اتتى ليريكالىق داستان بولاتىن. قىسقارتىپ ۇسىنا كەتۋدى ءجون كوردىم اعايىن!
ءداريعا، و، ءداريعا سەزىم ءسوزى،
ەلجىرە، جاسىڭدى توك كوڭىل كوزى.
ءۇشتاستىڭ بيىگىنە شىققانىمدا،
ءبىر بەينە ەلەستەدى-اۋ، كەزىندەگى.
ايناداي مولدىرەگەن ارۋ قاناس،
ءداريعا ءوزىڭ بە ەدى، كوزىڭ بە ەدى؟!
ءداريعا، ءوزىڭ بە ەدى، كوزىڭ بە ەدى؟!
تەربەتتى-اۋ، ءبىر عاجايىپ سەزىم مەنى.
مارالى كۇنگەيتىنىڭ تۇسىمە ەنىپ،
جانارىم تالاي تاڭدار كوز ىلمەدى!
قارا وشىڭ قارا تاۋدان كۇنساپ قاراپ،
بەجەڭنىڭ دومبىراسى بەزىلدەدى!
ار-نامىس، اق ماحاببات ىزگى ارمانى،
ۇلارلى ۇلانتاۋدىڭ قىزعالداعى.
اڭىز بوپ ايتىلۋدا التى ارىسقا،
وسى ەلدە ءداريعاداي قىز بولعانى.
تۇرما ەكەن جانارىڭدا ءداريعا قىز،
بولباداي، ەمەگەيتى قۇز-جوندارى؟!
ءداريعا، و، ءداريعا، داريعاشىم،
قازاقتىڭ ءار قىزىنا ار-يباسىڭ.
بۇل كۇندە ءداريعا جوق، بار بولسادا،
جىگىتتەر ءداريعاسىن، تاني ما شىن؟!
ءداريعا قايتا تۋسا شۇيىنشىگە،
بەرەر ەم تۋعان جەردىڭ تابيعاتىن!
قىزى ەدى قارا وسپاننىڭ، و، ءداريعا،
اناسى يناباتتى رابيعا.
اقىلىنا كوركى ساي، ەر مىنەزدى،
بار ەدى بويىندا ورلىك، ادەپ-يبا.
جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى دەسەك تاعى،
جاقسىسىز ەل مەن جەردە قۇلازيدى ءا؟!
ەرتىس بوپ جارالعالى نە كورمەدىم،
التايعا ايان، قۋارىپ-كوگەرگەنىم.
ەلىمنىڭ ەرلىگى ءۇشىن اق وركەشتەپ،
بوگەلسەم، سۇلۋلىق دەپ بوگەلگەمىن.
دۇنيە-اۋ، بال-بۇل جانعان ديدارىڭا،
ءبىر تال شاشىن ءاريعا تەڭەرمە ەدىم!؟
جوعالماي قۇبا دالا، قۇبا قۇمعا،
سان تاۋدىڭ ەرتىپ اقتىم بۇلاعىن دا.
اجارى ءداريعانىڭ تۇر كوزىمدە،
عاشىق قىپ ءبىر اعىندى، ءبىر اعىنعا!
باسىنان بايان-ولگەي سىڭسىپ ايتقان،
كورىسى كۇنى بۇگىن قۇلاعىمدا!
ارلى التاي، كەشكەن كۇنىڭ ايان ماعان،
ارپالىس، وقتان دا، وتتان ايانباعان.
اق وركەش اعىسىمنىڭ ءانۇرانى -
ايتۋلى «اعاجايداي» اياڭداعى ءان!
توسىڭدە ءداريعا اتتى ءبىر قىز تۋىپ،
ۇمىتىپ اعىسىمدى، ايالداعام!
ءداريعا دەسە، شىركىن ءداريعا ەدى،
تۇرىسى، ءجۇرىسىنىڭ ءبارى يبا ەدى.
اق شورتان كوڭىلىممەن سۇيگەم ونى،
سەكىلدى ەد ايدىنىمنىڭ اق ۇيرەگى.
ال، بۇگىن ءداريعا جوق، قۋ سۇلدەرىم،
بايانسىز ءپاني دەسە، ءپاني مە ەدى؟!
بايلىق ىزدە، التىندى، اسىلدى اڭسا،
ءبارى-بارى قۇمارىڭ باسىلعانشا.
ءداريعا-اۋ، جات جۇرتتىق بوپ كەتكەنىڭدە،
اققانىن بىلەسىڭ بە، جاسىم قانشا؟!
بالالىعىڭ شىعار دەپ قۋانامىن،
جۇرەگىمدە اققايران اسىر سالسا!
ءيا، وزىڭدەي «قىز وسسە-ەلدىڭ كوركى»،
قۇس عانا ەمەس، قوعادا كولدىڭ كوركى.
قىزدارى ارلى، قىلىقتى بولماعاندا -
قايعىسى قالىڭدايدى ەلدىڭ دەرتى.
ارۋلاردا اقىلسىز بوپ بارادى،
ارقاۋىن بوساتقاسىن ەردىڭ سەرتى!
شيرىقسا، شابىتتانسا اقىن قوبدا،
تولقىندا، ءتوز تاعى دا، تاسىم بول دا.
ءداريعا التىن جۇزىك سەكىلدى ەدى-اۋ،
جاراسقان كورىك بەرىپ اسىل قولعا.
ەي، بۇلعىن جىلاي اققان جار قۇلاتىپ،
سەن مەنىڭ ساعىنىشتى جاسىم بولما؟!
ەي، بۇلعىن ايالداشى ءاعىنى-دۇر،
وسى ەلدىڭ تاعدىرىڭمەن تامىرى ءبىر.
ءبىر حابار جەتكىزەرسىڭ اردا التايعا،
ساعىنىپ تۋىسقانىن ءاعا-ىنى ءجۇر.
وي تاستاپ وتكەن-كەتكەن جولاۋشىعا،
قويتاستا جىلقىشىنىڭ قابىرى تۇر.
شەك جوق ەدى-اۋ، داريعا ەرلىگىندە،
جوقشى بولعان ەرى مەن ەلدىگىنە.
اقىلدى دا، ايلالى اقىن تاعى،
كورىسپەن قول جەتكىزگەن تەڭدىگىنە.
جۇيەگە قاينى اتاسىن جىققان دەيدى،
بەتكە ايتىپ جاماندىعىن، كەمدىگىن دە!
قارعا بيلەپ، ايتقاسىن قىرانعا اقىل،
قاعىنان بەزىپ كەتتى قۇلان دا اقىر.
قارا جارتاس قايتالاپ سول كورىستى،
قايتەيىن قارا تاۋلار جىلاپ جاتىر.
ءداريعاداي ءبىر كەلىن تۇسىرگەن جوق،
تالاي توي جاساعانمەن ۇلانباتىر!
ۋا عاسىر، ەرتەگىم مەن ەرىم قايدا؟!
شاقىرعان كولباقاداي ەلىم قايدا؟!
سان كەلىن بوساعانى قىزارتار-اۋ،
ءداريعاداي كەمەڭگەر كەلىن قايدا.
اراسىن جەتى وزەننىڭ انمەن جالعاپ،
ماردانداي جار ىزدەگەن ەرىم قايدا.
ايتارىمدى انا-تاۋ ەستى مەنىڭ،
ەرتەگى بوپ قالدى ما ەستىلەرىم؟!
ازايدى ەلدىڭ ىرىسى، ۇلىسى دا،
ازايعانسوڭ اۋىلدان تەكتى كەلىن.
«الىپتى انا تۋارى» راس ەكەن،
ۇرپاعىم دا، ءشاۋ تارتىپ كەتتى مەنىڭ.
تاستاعى ۇندەر-تاريح، بەرەد دەمەۋ،
كوكبورىدەن جانىما كەلەد مەدەۋ.
تۇلپارلارى سۇرىنسە قۋ تومارعا،
تۋ ۇستاعان باتىردا مىنەد بەدەۋ.
دەرەكسىزدەر كوبەيسە، تاريحىنان،
جەلەكسىزدەن تۋماي ما جەل وكپەلەۋ.
حال-جايىڭا ۋاقىت قارايما شىن،
اق قىراۋعا شالدىردى تالاي باسىن.
ءداريعا سەندەي ارۋ كەلسە ومىرگە،
دارقان ەلدىڭ قۇشاعى تارايماسىن!
ەسىل جەردىڭ سۋلارى ازايسادا،
ەسىل ەلدىڭ سۇلۋى ازايماسىن!
(قىتايداعى "شۇعىلا" جۋرنالىنىڭ 2012 جىلعى سانىنان قىسقارتىلىپ الىندى)
قۋانىش ءىلياس ۇلى
6alash ۇسىنادى
