ءالىمعازى داۋلەتحان
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جازۋشى
قىزاي قازاعىنىڭ اس بەرۋى
ءقادىرلى وقىرماندار، نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعاا وسىناۋ شاعىن ەتنوگرافيالىق جولجازبانىڭ «ايقاپ» جورنالىندا جاريالانعانىنا تۇپ-تۋرا 109 جىل بولعان ەكەن. «ايقاپ» جورنالىنىڭ سول جىلدارداعى ەرىكتى ءتىلشىسى مولداعالي بەكتۋرلين دەگەن الاش ازاماتىنىڭ كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعانداي بولعان شاعىن ماقالاسىنىڭ ەتنوگرافيالىق تاريحي-تاعىلىمدىق، اسىرەسە ساياسي ءمان-ماڭىزى وراسان زور ەدى.
قۇلجانىڭ سولتۇستىك جاعىندا كۇنشىلىك جەردە «تۋراسۋ» دەگەن جەردە جابىقباي زاڭگى اكەسى بۇلعىنشى اقالاقشىنىڭ ۇلىسنوي (بولىسنوي ۋپراۆيتەلدىڭ) وپات بولعانىنا ءبىر جىل تولعانىندا اس بەردى. اسقا 14 ۇلىس (بولىس) ەل شاقىرىلىپ، بوتەن، شاقىرىلماعان حالىقتىڭ دا ءار قايسىسىنا كەلۋ رۇقسات ەكەنىن ءبىر اي بۇرىن حالىققا ماعلۇم ەتتى. 25 رامازاندا اتتارىمىزدى الىپ، اسقا بارۋعا دەپ جولعا شىقتىق. «شىققان كۇنى جاقسى ادامعا قونسا جولى بولادى» دەگەنمەنەن اۋىلدان 15 شاقىرىم «ورىكتى ارال» دەگەن جەردەگى جايپاق زاڭگى دەگەن ءبىر بايعا قوندىق ول كۇنى ءبىر كوك قاسقا قويدىڭ ەتىن جەپ، ەرتە تۇرىپ، كۇنەستىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ءبىر ەلگە كەلىپ قوندىق. ەكىنشى جاعىمىزدان ەستەمەس ۇلىستىڭ بالاسى نوعايبەك (بولىستىڭ) نوعايبەك مىرزا كەلىپ قوندى. ءبارىمىز ءۇش اۋىلعا قونىپ ەرتە تۇرىپ ەلۋ شاقتى ادام بىرگە اتتاندىق نوعايبەك مىرزا ورىسشا، قازاقشا ەكى جاعىنان دا حابارى بار، ءتاۋىر عانا ءبىلىمدى جىگىت ەكەن. ورىسشانى التى جىل قۇلجادا وزىنە ارناپ ۋچيتەل ۇستاپ وقىپتى. ءبۇتىن قىزايدا بىزدەن ارتىق كىسى جوق دەپ جۇرگەن، ءھام بالالارىنىڭ «ناداندىعىمنان ايرىلىپ قالارمىن» دەگەندەي وقۋ دەسە، ات تونىن الا قاشاتىن ءبىر زاماندا بۇل مىرزانىڭ ورىسشا، قازاقشا ەكى جاعىنا بىردەي جەتىك بولۋى تاڭقالدىرارلىق ءبىر ءىس ەدى. قىزايدا وقۋشى ءھام وقىتۋشىلاردىڭ وتە از ەكەنى اركىمگە بەلگىلى عوي. ال، ەندى وقۋ ىزدەپ شەتكە كەتۋشىلەر ءتىپتى جوق ەدى. بىلتىرعى جىل وقيمىن دەپ شەتكە كەتكەن قىزايدىڭ ءبىرىنشى جىگىتىن الماتىعا بارعان جەرىندە ورىس ۇكىمەتى «شپيونسىڭ» دەپ قايتا قۋىپ جىبەردى. كەلەلىك، ەندى ماقساتقا، جوعارىدا ەلۋ شاقتى ادام بىرگە اتتانعانىمىزدى ايتىپ ەدىم.
سول كۇنى جۇرگەننەن ءجۇرىپ وتىرىپ «ۇتى» دەگەن اسۋمەنەن «قاس» دەگەن وزەنگە كەلدىك. ول وزەننىڭ ءبىر جاعى قازاقتىكى، ەكىنشى جاعى قالماق جەرى ەكەن. «وسىنداي كەز كەلگەندە كورە كەتەيىن، قالماقتىڭ ءۇيى قانداي بولادى ەكەن» دەپ ءبىر ۇيىنە بارىپ كىردىم. ءتاڭىرىم ساقتاسىن، تۋعاننان بەرى ونداي ناسىن (ناس) حالىقتى كورگەن جوق ەدىم. ەرلەر... (1) قاپ-قارا، ۇستەرىنە قاراساڭ ادام قۇسارلىق. كىرلەرىن جۋمايدى ەكەن، وقۋ وقىتۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى، لامالارى (2) نە ىستە دەسە سونى ىستەپ جۇرە بەرەدى ەكەن (ۇلكەن مولداسىن لاما، ونان تومەنىرەكتەرىن كەلەڭ، كەشىل دەپ اتايدى ەكەن). سول كۇنى قاس بويىندا تولەڭگىتكە قونۋعا كەلە جاتقانىمىزدا، ەكىنشى جاعىمىزدان ءتاج تورە بالالارىنان بىرەۋى وتىز شايالى اداممەن كەلىپ قوسىلىپ، ءبارىمىز ءبىر اۋىلعا قوندىق. تۇندە قوي سويۋعا كەلگەندە سەمىز-سەمىز قارا قوي، قارا ەشكىلەردى الىپ كەپ ەدى «ات الىپ بارا جاتىرمىز، قاسقا بولماسا جولىمىز بولمايدى» دەپ سويعىزبادى. سونان سوڭ ەكى قاسقا مال الىپ كەلىپ، باتامىزدى الىپ سويىپ بەردى. قوناعاسىعا قىزايداي ەل جوق شىعار دەدىم. قىزايدا بىرەۋ قوناعاسى بەرمەسە اۋىلناي، ستارشيناسىنا اپارىپ شتراف سالعىزا الادى. ءبىر قويىن، يا استىنا سالىپ جاتقان تەكەمەتىن الىپ كەتەدى.
ونان شىعىپ 80 شامالى ادام ءجۇرىپ وتىرىپ تارانشى قىشلاسى دەگەن قىشىلادان ءوتىپ ءار اۋىلعا بولىنە بولىنە قوندىق. بۇل ەل كۇنەس ەلىندەي ەمەس ەكەن. سەبەبى شاھارعا جاقىن جەرگە جارلى. ەلىندە نالوگ جيناعان جۇڭگو جاتىر. ءبىر ۇيگە 40-50، كەيبىر ۇيلەرگە 70-80 قويدان الىم سالىپ، بۇل سالعانىڭ كوپ دەگەنگە قىتايەكەڭ دۇرە سوعىپ جاتىر.. قىتايدىڭ شابارمانىنان قورقىپ كەيبىرەۋلەرى جىلقىسىن قالىڭ قاراعايدىڭ ىشىنە ايداپ تىعىپ جاتىر. ەرتەڭگى كۇن رامازان ايى ەدى. اتتانىپ كەلە جاتىر ەدىك، ءبىر جەردە تاۋ باسىنا جينالعان ءبىرتالاي ادامدى كوردىك. ايت وقۋعا جينالعان ادامدار شىعار دەپ، قاتتىراق ءجۇرىپ جۇرت جينالعان جەرگە باردىق. ەكى-ۇش كىسى كەزەك-كەزەك «ساپا-ساپا» دەپ ايعاي سالىپ جاتىر ەكەن. انىق ايت وقۋعا جينالعان جۇرت ەكەنى بىلىنگەن سوڭ ءبىز دە اتتارىمىزدان ءتۇسىپ ساپقا كىردىك. ءبىرازدان كەيىن ءبىر ساعات شاماسىندا كىتابىن رەتتەگەن سوڭ، قۇتبا وقىدى. 80 جاستاعى ءبىر مولداعا ۇيىپ ايت نامازىن وقىدىق. نامازدان سوڭ قۇتبا وقىعالى ءتۇبى جوق ءبىر كىتاپتى قولىنا العان مولدەكەڭ تۇرەگەلىپ ەدى. مولدەكەڭنىڭ قولىنان كىتاپتى جەل بولەك-بولەك قىلىپ ۇشىرىپ اكەتتى. ءار پاراقتى ءبىر قازاق قۋا جونەلدى. كوپ كىسى قۋالاعان سوڭ قويسىن با، ءبارى دە مولدەكەڭنىڭ الدىنا ۇستاپ اكەلىپ بەردى. قاشقارلىق مولدا ءبىر ساعات شاماسى كىتاپتى رەتتەگەن سوڭ قۇتبا وقىدى. ءبىراق نە وقىعانىنا تۇسىنە المادىم. ول سياقتى قۇتبانى يا ارابستاندا، ياكي تۇركيادا بولماسا، تۇركىستان، قازاقستاندا ەش ەستىگەن جوق ەدىم. سول كۇنى بۇرىن مەندە بالاسى وقىعان كۇرجەكەي دەگەن مولدانىڭ ۇيىنە قونۋعا كەلدىك. حوش كورىپ قابىل الدى. تۇندە اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا ءسوز اراسىندا ءۇي يەسى مولدا: «جاقىن ارادا ءبىر سەيتزادا اراب كەلىپ ۇيىمىزگە ءتۇستى. ءبىر مەزگىلدە ءۇيدىڭ ۋىعىنا قىستىرۋلى بالانىڭ كىتاپتارىن الىپ قاراپ وتىرعاندا، «روتنىي مير» دەگەن ورىسشا الىپپە كىتابىن كورىپ، ونىڭ ىشىندەگى ءارتۇرلى سۋرەتتەرىنە دە كوزى ءتۇسىپ: «مىنانى كىم وقيدى، كىم وقىتادى؟ وقىعان بالانى تاپ اتىپ ولتىرەمىن، وقىتقان مولدانى تاپ حاليفانىڭ الدىنا شاقىرتامىن، ول مولدانى ۇستاعان كىسىگە دۇرە سوعامىن، بۇل ورىس كىتابى، بۇل كىتاپ كەلگەننەن بەرگى ورازا، نامازدارىڭ قابىل ەمەس، كافاراتىنا (3) بەرۋ ءتيىس» دەپ قولىنا التى اتارىن الىپ، اشۋ قىلعان سوڭ، بالا ۇيدە جوق مولدا ەلىنە قايتىپ كەتتى.، مولدانى ۇستاعان كىسى بۇل كۇندە الىستا» دەپ قورىققانىمىزدان كافاراتىنا 20 سوم مەنەن ءبىر جاقسى ات سۇراپ ەدى. جالىنىپ وتىرىپ التى سوم اقشا، ءبىر دونەجىن بايتال بەرىپ ءھام اعايىن تۋعاندارىمىزدى ارالاتىپ، ەلۋ سوم شاماسى اقشا جيناپ بەرىپ جولعا سالدىق.
جارىقتىق مىنەزى وتە قاتاڭ كىسى ەكەن، بەرەگننەن دە، بەرمەگەننەن دە الا الاتىن جايى بار كورىنەدى. وسى ەلدەن كۇمىستى جۇگەن، قۇيىسقان كوپ الىپ كەتتى» دەپ مەنى اجالدان قۇتقارىپ قالعان كىسىدەي بولىپ، سويلەپ وتىردى. ىشىمنەن: «ءاي، ناداندىق-اي!» دەدىم دە وتىردىم. بوتەن نە دەيمىن. بۇل مولدانىڭ ۇيىنەن اتتانىپ، ءشولجوتا، كوگەرشىن، قايشى دەگەن جەرلەردەن ءوتىپ، اس بەرەتىن مايتوبە دەگەن جەرلەرگە جاقىندادىق. بۇل جەرلەر سول ماڭايداعى ەلدىڭ جازعى جايلاۋى ەكەن. اعاش ھام جەردىڭ ءشوبى ادام ايتقىسىز، بۇل جەرلەردى كورگەندە باشقۇرتتاردىڭ ورال تاۋلارى ەسىمە ءتۇستى. ىشىمنەن اگار بۇل جەرلەر ءبىر ونەرلى جۇرتتىڭ قولىندا بولسا، قانداي بولار ەدى؟ جەردىڭ ءقادىرىن بىلمەگەن ەلدە ءبىر تيىنعا دا اسپاي جاتقانى-اي دەپ روسسياعا قاراعان قازاقتاردىڭ جەرلەرىنەن ايرىلعانى ەسىمە ءتۇسىپ، بۇلار دا ءبىر كۇنى بۇل جەرلەردەن ايرىلادى-اۋ دەپ كوڭىلىم ەلجىرەپ قويدى. ءبىز كەلگەندە ەل كوشىپ، ازايعان ەكەن. ءبازىسى (كەيبىر) اسقا كەيبىر كەلەتۇعىن ەلدەن قوقىپ، قوي-قوزىمىزعا زارارى تيەر دەپ، ءبازىسى وزدەرىنىڭ كوشەتۇعىن مەزگىلدەرى بولىپ كوشىپ جاتىر ەكەن. بۇل تۋرااسۋدان شاۋەشەكە جاقسى اتپەنەن ەكى قونىپ كىرەدى دەيدى.
تاپ سارسەنبى كۇنى مايتوبەگە جاقىنداپ كەلىپ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ يتيبارلى (قۇرمەتتى) ادامدارى يسلامجان بولىس تا جاتىر ەكەن. ءبىز دە سوندا ءتۇسىپ، ەت، شاي، قىمىز ءىشىپ، ءبۇتىن بەگىمبەت دەگەن ەل بىرگە قوسىلىپ، ەكى ءجۇز شامالى كىسى يسلامجاننان شىعىپ، ەكى شاقىرىم جەردەگى بۇلعىنشى ۇلىستىڭ اسىن بەرگەن ۇيگە بىردەن: باۋىرىم-اي، باۋىرىم-اي، قاليام-اي، قاليام-اي، قورعانىم-اي، قورعانىم-اي دەپ شاپقان بويىمىزبەن كەلىپ تۇستىك. تاپ بۇلعىنشى ءۇيىنىڭ باسىندا ءبىر اق تۋ جەلمەنەن ءبىر ارى، ءبىر بەرى شايقالىپ تۇر ەدى.
الدىمىزدان قارسى الۋعا شىققان كىسىلەر اتتارىمىزدى بايلاپ قالدى. ءبىز ەسىك الدىندا «حوش كەلدىڭىز» دەپ قول قۋسىرىپ تۇرعان جابىقباي مىرزاعا امانداسىپ، «اتاڭىز يماندى بولسىن» دەپ ۇيگە كىردىك. ءبىز كىرگەن سوڭ 4 قاتىن شىمىلدىقتىڭ ارتىنان جوقتاۋ باستادى. تورتەۋى ءبىر انمەنەن، بۇلار جارتى ساعاتتاي جوقتاۋ ايتقاننان كەيىن، ءتورت قىز بۇلعىنشى مارقۇمنىڭ ءار ءتۇرلى جاقسىلىق سالتاناتتارىن ايتتى. ءۇي ءىشى لىق تولعان كىسى ءبىر ساعاتتاي بۇلاردىڭ ايتقانىن تىڭداپ، يشانداردىڭ حانقاسىندا وتىرعانداي اركىم باسىن تومەن سالىپ، مۇلگىپ وتىردى. اقىرىندا قۇران وقىلىپ، دۇعا قىلىندى. سونان سوڭ ەكى كىسىلەپ كوتەرگەن داستارحان مەن باۋىرساق، قانت ءار ءتۇرلى زاكوسكەمەنەن شاي بەردى. ءۇي زور، 8 قانات. ءۇش جەرگە تەمىر كەرۋەت ورناتىلىپ، ءار قايسىسى جىبەك كىلەممەن جابىلعان. شاي ءىشىپ وتىرىپ، شامالاپ ءۇي ىشىندە جيىرما مىڭ سومدىق جاساۋ بار-اۋ دەدىم. ءبۇتىن ءۇيدىڭ ءىشى ناقىش، بەزەك، جوعارىدا ءتۇرلى-تۇستى شىمىلدىق، ءتۇرلى-تۇستى ىشىك، ءتۇرلى-تۇستى ءماىت شاپان ءىلۋلى تۇر. توردەن ەسىككە دەيىن ءارتۇرلى قىمباتتى كىلەمدەر توسەلىپتى. شايدان سوڭ ءبارىمىزدى ون شاقتى ۇيگە ءبولىپ كىرگىزدى. جيىلعان كىسى ءۇش مىڭ شاماسىندا بولدى. ءار ەكى ۇيگە ءبىر بيە، ەكى قوي سويىس بەردى. ءار ۇيگە ەكى تۇنگە جەتەرلىك نان، قانت، شاي، تۇز، كۇرىش بەرىلدى. بۇلاردى ءپىسىرۋشى ھام پىسىرەتۇعىن اسپاپ ءبارى دە بار. ەرتەڭىندە كۇرەس بولاتۇعىن بولدى. اركىم ۇرانىن شاقىرىپ، تاۋعا شىقتى. ۇستەرىندە دامبالدان باسقا كيىم جوق. ءار ەكى توپتان جالاڭاشتار شىعىپ كۇرەسە باتادى.
كۇرەسىپ جۇرگەندا باۋى ءۇزىلىپ كەتىپ ءبىر بالۋاننىڭ دامبالى ءتۇسىپ قالدى. جالاڭ بۇت قالعان بالۋان «ەكەۋىمىز بىردەي بولايىق» دەدى بىلەم، انا بالۋاننىڭ دا دامبالىن ادەيى جىرتىپ تاستادى. ءسويتىپ ەكۋىندە دە بەلبەۋدەن باسقا كيىم قالمادى، انادان تۋما جالاڭاش الىسىپ ءجۇردى. سونداي-سونداي قىزىقپەنەن ول كۇن باتتى. ەرتەڭىندە ات شابىس بولدى. ءۇش مىڭ كىسى ەكى كۇن، ەكى ءتۇن تاماق تويدىرىپ تارقاستى. اسقا 150 شاماسى ءۇي تىگىلىپ، 156 جىلقى، 250 قوي سويىلدى. 106 ات شاپتى. باس اتتىڭ بايگەسى مىڭ تەڭگە مەن ءبىر تۇيە، جەتى ەلگە سىيعا 21 ات بەرىلدى.
اگار جابىقباي مىرزا وسى راسحودتى قىزاي بالالارى ءۇشىن ءبىر مەكتەپ سالۋعا جۇمساسا ءوزى ھام اتاسى ءۇشىن قيامەتكە شەيىن ۇزىلمەيتۇعىن ءبىر ساۋاپ بولعان بولار ەدى.
مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى
«ايقاپ» №12، 30 يۋن، 1913 جىل.
جولجازبا جونىندە بىرەر ءسوز
مەن 1975 جىلى شىمكەنت قالاسىنداعى پەد. ينستيتۋتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا ديپلومدىق جۇمىس قاجەتتىلىگىنەن رەكتوردىڭ ارنايى جازعان حاتى بويىنشا، رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ (سول تۇستاعى كيروۆ اتىنداعى) سيرەك قولجازبالار قورىندا 15 كۇن وتىرىپ جابىق قورداعى «ايقاپ»، «قازاق»، «شورا»، «ءتارجىمان» ت.ب. گازەت جۋرنالدارداعى وزىمە كەرەك بولار-اۋ دەگەن ولەڭ-جىر ەتنوگرافيالىق جازبالار، الەم جاڭالىقتارى، تۇركى ەلدەرىندەگى جاڭالىقتاردى، اسىرەسە قىتايداعى قازاق، ۇيعىرعا قاتىستى دەرەكتەردى وقىپ، كوشىرىپ الىپ ەدىم. سول دەرەكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدى دەگەن ەكى ماتريال مەنى قاتتى قىزىقتىرعان بولاتىن.
ءبىرى 1914 جىلعى «ايقاپتاعى» جاكە ءبيدىڭ اسىنا بايلانىستى مارقۇمنىڭ وسيەت-اماناتى دەگەن جولدار ەدى. «كەرەيدىڭ جاكەسى، كەدەيدىڭ اكەسى اتانعان
مارقۇم «ءجاڭازا-پىدياعا ارناپ اتالعان مالدىڭ اقشاسىنىڭ ءبىر بولەگىن تۇركيانىڭ اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ ەسەپ شوتىنا اۋدارىلسىن» دەگەن وسيەتىن بالالارى ورىنداپ، اكە اماناتىن جەرىنە جەتكىزدى دەگەن حاباردى وقىپ تاڭ-تاماشا كۇيگە ءتۇستىم قۇداي-اۋ، تۇركيا قايدا، ءور التاي قايدا؟ تاۋ ساعالاپ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كەرەيدىڭ جاكەسى تۇرىكتەردىڭ – دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كىرىسكەن اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ قامىن جەپ، قول ۇشىن سوزعىسى كەلەدى.
وقىماعان قازاقتىڭ حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى تۇتاس تۇركىلىك، باۋىرمالدىق ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ساناسى ءححى عاسىردىڭ بۇگىنگى اي كۇندەرىندەگى ساناسىنان جوعارى بولماسا ، تومەن ەمەس ەكەنىنە ريزا بولاسىڭ، ءارى بۇگىنگە كەرەك تاعىلىمدىق ونەگە بولارىنا ءۇمىت ارتاسىڭ.
«ايقاپ» جورنالىندا جاريالانعان م.بەكتۋرليننىڭ «جۇڭگو قازاعىنىڭ اس بەرۋى» اتتى شاعىن جولجازباسىن بۇگىن قايتا وقىپ وتىرىپ، تاعى دا سان ءتۇرلى وي-قيالعا ەرىك بەرىپ، بۇگىنگى زامانداستارىم مەن كەيىنگى جاس ۇرپاققا تاعىلىم بولارلىق مىناداي اسا ماڭىزدى وي-تۇجىرىمدارىمدى ۇسىنعىم كەلدى.
- شاعىن جولجازبا بۇگىنگى ارعى بەتتەگى مەن بەرگى بەتتەگى جاس ۇرپاققا جانە ەتنوگرافتارعا ءبىر عاسىردىڭ الدىنداعى قازاقتار ءومىرىنىڭ ءجاي-جاپسارى مەن بۇگە-ششىگەسىن تاپتىشتەپ جازىپ قالدىرعانى اسا باعالى قازىنا ەكەندىگى. قىتايعا قاراستى قازاقتار شوعىرلانا قونىستانعان ىلە وزەنىنىڭ قاق باسى بولعان كۇنەس وزەنىن بويلاي 200 شاقىرىمدىق جول باسىپ اتاقتى بۇلعىنشى بايدىڭ اسىنا بارا جاتقان جۇزدەگەن ادامدىق جولاۋشىلارمەن بىرگە جۇرگەن مولداعالي نەبىر تاماشا ەستەلىكتەر قالدىرادى. باسقاسىن ايتپاعاندا ءبىر شوعىر جاقسى جايساڭداردى قوناق ەتكەن ءبىر اۋقاتتى اۋىل ادامدارى، بىرنەشە سەمىز قارا قويلار مەن ەشكىلەردى كولدەنەڭ تارتىپ «ءاۋمين» دەگەندە جۇرگىنشىلەردىڭ ءبىر اقساقالى «ءبىز اسقا ۇكىلەپ ات، الىپ بارا جاتىرمىز. قاسقا بولماسا جولىمىز بولمايدى» دەپ سويعىزبايدى. سونان كەيىن ەكى قاسقا مال الىپ كەلىپ سويىپ بەردى»،- دەپ جازادى. ول ول ما م.بەكتۋرلين «قىزايدا بىرەۋ قوناقاسى بەرمەسە، اۋىلناي، ستارشيندارىنا اپارىپ شتراف سالعىزا الادى. ءبىر قويىن، يا بولماسا استىنا سالىپ جاتقان تەكەمەتىن الىپ كەتەدى» دەگەن جولداردى وقىعاندا، بۇگىنگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ مۇشكىل ءحالى ەسىمە ءتۇسىپ قان جىلاعانداي بولدىم.
- قىتايداعى سول ەركە قازاعىڭدى جايلاعان ساۋاتسىزدىق پەن دىندىك اقۋالدىڭ سونشالىق اۋىر ەكەنىن دە، قۇران-اياتتارىن جوندەپ ايتا المايتىن الدامشى ۇيعىر، قوجا مولدالاردىڭ كۇلكىلى ءارى ايانىشتى ىس-ارەكەتتەرى زىعىردانىڭدى قايناتادى ەكەن، تاعى ءبىر جاعىنان سونداي الدامشىلاردىڭ ايتقانىن ورىنداپ دالباقتاپ جۇرگەن قازاق ءۇشىن ۇيالادى دا ەكەنسىڭ.
- م.بەكتۋرليننىڭ ۇلتجاندى الاش ازاماتى ەكەنىنە ريزا بولىپ، ونىڭ وتارشىل ورىس-قىتايلاردىڭ ۇلان بايتاق قازاق جەرىن پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ العانىمەن قويماي، جەر يەسى قازاقتى توزدىرىپ، شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ العانىن، سول سياقتى ىلەنىڭ سونشاما كورىكتى قۇت مەكەن ەكەنىن كورىپ كەلە جاتقان م.بەكتۋرلين: «بۇل جەرلەردى كورگەندە باشقۇرتتاردىڭ ورال تاۋلارى ەسىمە ءتۇستى. ىشىمنەن اگار ...روسسياعا قاراعان قازاقتاردىڭ جەرلەرىنەن ايرىلعانى ەسىمە ءتۇسىپ، بۇلار دا ءبىر كۇنى بۇل جەرلەردەن ايرىلادى-اۋ دەپ كوڭىلىم ەلجىرەپ قويدى»، - دەگەن جولداردى وقىعاندا، سوناۋ 1975 جىلى، كىتاپحانادا وتىرىپ ەگىلىپ جىلاعانىم ەسىمە ءتۇسىپ وتىرعاندا، قازاقتىڭ ناعىز ۇلتتىق تراگەدياسىن ايداي الەمگە پاش ەتكەن مىنا ولەڭ جولدارىمەن ءبىزدىڭ جالپىەتەك بەيعام قازاقتار دا تانىسسىن دەپ ۇسىنعاندى ءجون كوردىم:
حح عاسىردىڭ اياعى مەن ءححى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ايانىشتى جاعدايى مەن 300 جىلدىق ورىس وتارشىلدىعى زوبالاڭىن اشكەرەلەپ بەرگەن وسى ءبىر شاعىن ولەڭ جولدارى بولار:
«اراعىن بەرىپ ايرانىڭدى الدى،
كوك ءشوبىن بەرىپ قايماعىڭدى الدى،
ساياحات اشىپ بايىتامىن دەپ،
قاناس پەن نارات، سايرامىڭدى الدى،
تاۋ مەن كولىڭدى، سايلارىڭدى الدى.
قورجاسىن بەرىپ جايلاۋىڭدى الدى،
ورمان مەن توعاي قويناۋىڭدى الدى.
قۋىرماش بەرىپ ەتتەرىڭدى الدى،
شەن بەرەمىن دەپ شەكپەنىڭدى الدى،
وتىرىقتاستىرىپ وتىرعىزدى دا،
قىرداعى قىستاۋ، كوكتەۋىڭدى الدى.
دۋالىن سوعىپ دالاڭدى الدى،
قارا ءنوپىر كەلىپ قالاڭدى الدى.
قوس تىلدە وقىتىپ قارىق قىلامىن دەپ،
ءتىل ۇقپاس قىلىپ بالاڭدى الدى.
تۋماي جاتىپ جاتىرداعى بالاڭدى الدى.
ەتەك جەڭىڭ جينالماي جاتىر،
اڭقاۋ قازاعىم ەندى نەڭ قالدى؟!! »
- الاش ازاماتى مولداعاليدىڭ قۇرمەتپەن ەسكە الارلىق تاعى ءبىر ونەگەلى ءسوزى ونىڭ «ءۇش مىڭ كىسى ەكى كۇن، ەكى ءتۇن تاماق تويدىرىپ تارقاستى اسقا 150 شاماسى ۇيتىگىلىپ، 156 جىلقى، 250 قوي سويىلدى. 100 ات شاپتى. باس اتتىڭ بايگەسى مىڭ تەڭگە مەن ءبىر تۇيە، جەتى ەلگە سىيعا 21 ات بەرىلدى. اگار جابىقباي مىرزا وسى راسحودتى قىزاي بالالارى ءۇشىن ءبىر مەكتەپ سالۋعا جۇمساسا ءوزى ءھام اتاسى ءۇشىن قيامەتكە شەيىن ۇزىلمەيتۇعىن ءبىر ساۋاپ بولعان بولار ەدى»، دەگەن ارمانمەن اياقتالادى.
دەگەنمەن مولداعالي مىرزانىڭ ول ارماندى ويلارى اياقسىز قالماعانىن ەسكەرەر بولساق، جابىقباي بۇلعىنشى ۇلى ىلە وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ ەڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ قۇلجا قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى جىرعالاڭ دەگەن جەردە ءۇش بولمەلى مەكتەپ سالدىرىپ بالا وقىتۋعا كىرىسەدى.
«قىزاي ەلىنىڭ اس بەرۋى» اتتى شاعىن جولجازبانى نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋعا تۇرتكى بولعان قىتايدا تۇراتىن اتى بەلگىسىز ءبىر اقىننىڭ جانە قازاقستانعا ورالعان تالانتتى اقىن ادىلەتتىڭ «اۋىلعا باردىم...» اتتى شەرلى جىرى تۇرتكى بولعان ەدى.
اۋىلعا باردىم...
اۋىلعا باردىم تامىزدا،
تۋعان جەرىمدى كوردىم.
پىيعىلى وزگەرگەن ەلىمدى كوردىم.
بۇلاق بوپ قالعان وزەندەر مەنەن
كولشىككە اينالعان كولىمدى كوردىم.
ەڭسەسى تۇسكەن ەرلەردى كوردىم،
بەتەگەسى جوق بەلدەردى كوردىم.
جاباعى شاشتى جالقاۋلىق باسقان،
قۇربىلارىم سەندەردى كوردىم.
كۇرەڭ قاباقتاۋ كورشىمدى كوردىم،
وسەك لاۋلاعان ءورتىڭدى كوردىم.
الىستان اڭساپ بارعان شاعىمدا،
كوڭىل اۋىرتار سىيقىڭدى كوردىم.
قۋراعان تەرەك، تالداردى كوردىم.
يمانى ورتا شالداردى كوردىم.
سايتان كولىكتەر قيراندى بولعان،
قان قاتقان قارا جولداردى كوردىم.
قۇستارى سيرەك ورماندى كوردىم،
قۇرساۋدا قالعان مال-جاندى كوردىم.
قاساپحانادا ۇدەرە قاراپ،
بايلاۋلى تۇرعان جورعامدى كوردىم.
قاناتى سىنىق كەپتەردى كوردىم،
تىزەگە جەتپەس وتكەلدى كوردىم.
ءبىر عانا ەمەس، مىڭ سىردى كوردىم،
قارىزعا باتقان جۇرتىمدى كوردىم.
ايدالاداعى الاياقتارعا،
جايلاۋىن ساتقان ۇلتىمدى كوردىم.
مەن سوندا راس ءبىرتۇرلى بولدىم.
«قازاقتار سونشا ەرىنشەكتەر» دەپ،
«پەيىلى دارقان كوڭىلشەكتەر « دەپ.
الاشتان قالعان التىن القاپتار،
تولىپتى وزگە كەلىمسەكتەرگە.
تۋىسىم جالعىز اپانىن ساتقان،
استىنداعى اتىن، شاپانىن ساتقان.
كۇزەۋلىكتەگى كۇرەڭ بەلدەرگە،
زاۆودتار كەپتى ءزاھارىن شاشقان.
ءزاھارى سوسىن دالانى باسىپ،
بايتاق ادىرلار بارادى جاسىپ.
قارا قوشقىلداپ ارسالاڭدايدى،
اجداھا تەكتەس ارانىن اشىپ.
ايبارى قايتقان اسقاردى كوردىم،
تاسىمال بولعان تاستاردى كوردىم.
سۇڭقار مەن قىران قاقالىپ ولگەن،
تۇتىنگە تولى اسپاندى كوردىم.
قۇمارشىل، تويشىل دوستاردى كوردىم،
جالىنى سونگەن وتتاردى كوردىم.
اقساقال كورسە بەتى قىزارماي،
سالەم بەرمەيتىن جاستاردى كوردىم.
كۇرسىندىم جىلاپ، ءتۇڭىلدىم مەن دە...
«قاراعاي باسىن شورتان شالار» دەپ،
اسان ايتقان ءسوز شىن بولىپ شىعار.
«شورتان شالدى راس، قاراعاي باسىن» ،
شاقشاداي بولدى شاراداي باسىڭ.
تاقياڭ باسقا تار كەلمەس ەدى،
اسىردى زامان ارام ايلاسىن.
جاسپەن جۋىلعان ءجۇزىمدى ءسۇرتىپ،
ونساقتاپ ويىم، بۇزىلدى شىرقىم.
اشتىلاۋ ايتتىم، وكپەلەيسىڭ-اۋ،
وسىلاي ەكەن بۇگىنگى سۇرقىڭ!
ادىلەت احمەت
***
ءقادىرلى، الاش ازاماتتارى، وسىناۋ ءبىر عاسىردىڭ باسى مەن اياعىندا قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن قىيلى تاعدىرى جونىندەگى ءۇش ازاماتتىڭ ءۇش ءتۇرلى ەستەلىكتەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋداعى ماقساتىمىز، اينالىپ كەلگەندە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان قازاق» ۇرانىن تاعى ءبىر رەت ەسكە الىپ، ويلانىپ، تولعانۋلارىڭىزعا تۇرتكى بولار دەگەن ۇكىلى ءۇمىت ەدى.
***
اۆتور جونىندە ايتارىمىز:
مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى كىشى ءجۇز، الشىن اتا ۇرپاعى. تۇركيادا وقىپ، ەۋروپانى ارالاپ قايتقان جىگىت ەدى. 1909 جىلى قىزايدىڭ اتاقتى ادامدارىنىڭ ءبىرى ساتىپالدىمەن تانىسىپ وزىنەن بەس-التى جاس كىشىلىگىنە قاراماي ءبىلىمىن قۇرمەتتەپ، كۇنەس اۋدانىنا ءمۇعالىم بولۋعا شاقىرادى. كەيىننەن ءوز قارىنداسىن قوسىپ وتاۋ تىگىپ بەرەدى. مولداعالي 1932 جىلعا دەيىن ساتىپالدى اۋىلىندا تۇرىپ اعارتۋشىلىقپەن اينالىسادى. «ايقاپ»، «قازاق» باسىلىمدارىنا قىزاي ەلى حابارلارىن جازىپ تۇرعان ءتىلشىسى بولدى، ارادا 1926 جىلى تۋعان جەرى ورالعا بارادى 1927 جىلعى ورال گۋبەرنياسىنىڭ ولكەلىك گازەتى «قىزىل تۋدىڭ» كەي ساندارىندا حالىقارالىق ءتىلشى رەتىندە قىتايدان جىبەرگەن حابارلارى كەزدەسەدى. 1932 جىلى جايىق بويىندا تۋىلعان الاش ازاماتىنا، ىلە بويىنان توپىراق بۇيىرادى.
مولداعالي بۇل جىلدارى جاديتتىك وقۋمەن قاتار الاش يدەياسىنىڭ دا تارالۋىنا باستماشى بولادى. ول بىلاي دەپ جازادى: «بۇل كۇندە قىزايدا ءۇش ءمۇعالىم بار. ەكەۋى نوعاي، بىرەۋى مولداعالي دەگەن قازاق» دەپ جازىلعان.
مولداعالي بەكتۇرلين ىلە ايماعىندا بولعان 22-23 جىلدا سەكسەننەن اسا دارىندى بالالار ءبىلىم الىپ، ىلەدەگى ءتورت قىزاي ەلىنە جانە بۇكىل شىعىس تۇركىستانعا تانىمال كوپتەگەن زيالىلاردىڭ ۇستازى رەتىندە قۇرمەتتەلگەن.
ماقالا "تۋعان ءتىل" جۋرنالى، 2022 جىلعى №3 سانىندا جاريالانعان
