ءالاعانىڭ «تۇتقىن جولاۋشىسى»
(ادەبي cىن)
اتى اڭىزعا ايلانعان ادامنىڭ ءبىرى – ءالىمعازى داۋلەتحان ۇلى. ولاي دەيتىنىمىز، ول دۇنيەلىك بولعان قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر، اقىن ايتان ءنۇسىپحان، مارقاسقا اق يىق اقىن جاركەن بودەش، ءقازىر 80 جىلدىق مەرەي تيى مەن شىعارماشىلىق كەشى وتپەك بولعان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور، جازۋشى، سازگەر ءا. داۋلەتحان ۇلى دەگەن ءۇش دارا تۇلعانىڭ قىتايداعى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» سىندى اسىرە سولشىلدىق ناۋقاننىڭ قاندى شەڭگەلىنەن قاشىپ، سول كەزدەگى سوۆەت وداعىنداعى قۇرامىنداعى قازاقستاننان بوستاندىق ىزلەپ شەگارا بۇزىپ وتۋىندەي جىرعا ايلانعان تاعدىرلاس ومىرلەرى سەبەپ بولعان. ۇشەۋى دە اللا بەرگەن تالانتتارىمەن، ماڭدايلارىنا جازعان تاعدىر-تالەيلەرىمەن رۋحانياتىمىزدىڭ ءۇش ماۋەلى بايتەرەگىندەي كوپكە ساياسىن تيگىزدى دەسەك ارتىق بولماس! ارامىزداعى ابىز، بىلگىرلىگىمەن ەلىنە، ارتىنداعى ۇرپاقتارىنا، جولىن قۋعان شاكىرتتەرىنە ونەگە-ۇلگىسىن قالدىرىپ، ونەرىن شاشىپ كەلە جاتقان قايتپاس قايسار دا جانسەبىل قالامگەر ءا. داۋلەتحانۇلىنا قۇرمەتىمىز شەكسىز! تاريحي جانە عيبىراتقا تولى شەجىرەلى ادەبيەتتەرىنىڭ وقىرمانىمىز. ونىڭ ءانشى، سازگەر، «تالانتقا تاعزىم» دەگەن whatsapp جەلىسىندەگى ادەبيەت جانە ونەر توبىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى ءابدىراحمان ءارىپ ۇلى مارقۇمنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن جارىققا شىققان «كوسەگە» اتتى ەكى تومدىق جيناقتىڭ ەكىنشى تومىنا باسىلعان «تۇتقىن جولاۋشى» دەگەن اڭگىمەسىن قۇنىعا وقىپ تاڭدانعام. سول تۋىندىسى تۋرالى تولعانىسىمدى، سارالاۋىمدى، تالداۋىمدى كوپپەن بولىسكىم كەلدى.
قازىرگە دەيىن ءا. داۋلەتحان ۇلىنىڭ جارىق كورگەن توم-توم تاريحي جانە عىلمي ەڭبەكتەرىنەن تىس، «سىرىمدى ايتسام» اتتى پوۆەستەر جيناعىمەن قاتار قىرۋار اڭگىمەلەر جاريالاپ، ادەبيەتتىڭ پروزا جانرىندا ءوز ءبىتىم، بولمىسىن، بوگەنايىن ءبىر قىرىنان تاماشا بايقاتا العان دارالىعىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس تە شىعار؟! ونىڭ 1991 جىلى جازعان «تۇتقىن جولاۋشى» اڭگىمەسى تاريحي شىندىعىمەن، سول شىندىقتى باي دا شىرايلى، دارىندى تىلىمەن شىنايى سۋرەتتەپ جەتكىزگەندىگىمەن قۇندى. ادەبيەت تانۋشى عالىم زەينوللا قابدولوۆ: «اڭگىمەنىڭ شاعىن جانر ەكەنى راس، ءبىراق ول ەشقاشان ۇساق نارسە ەمەس. كەرىسىنشە، ەڭ ءبىر ءىرى نارسە! تاماشا تالانتتىڭ، قابىلەتتىڭ، شەبەرلىكتىڭ جەمىسى. ادەبيەت تاريحى وسىنى كورسەتىپ وتىر» دەگەن ەدى. دەمەك، كەي كوپ تومدى كەسەك روماندار جازعان قالامگەرلەردىڭ ناعىز سۋرەتكەرلىگى روماندارىنان كەزدەسە بەرمەۋى دە مۇمكىن. قايتا ونىڭ «ۇساق-تۇيەك» دەپ ەلەنبەگەن شاعىن اڭگىمەلەرىندە جاتۋى دا عاجاپ ەمەس! جازۋشىنىڭ تالانتى مەن شەبەرلىگىن ءبىر عانا وقيعا نەمەسە جىمداسىپ، جاپسارلاسىپ كەتەتىن ەكى وقيعانى عانا وزەك ەتىپ، وقىرمانىن قىسقا ۋاقىتتا لاززاتقا باتىراتىن، نە وكىنىشكە قالدىراتىن اڭگىمە جانرى الدىمەن ايقىنداي الادى.
اڭگىمەدە داڭسالى عاسىرلار قويناۋىنان ءۇن قاتسا دا، بۇگىنگى حالقىنىڭ جۇرەگىندە ساقتالعان ونەر مەن دانالىقتى بويلارىنا سىڭىرگەن ۇلى تۇلعالار جايلى قالام تەربەۋ اسا اۋىر جاۋاپكەرلىك پەن سول ءداۋىر سيپاتىن نانىمدى كەستەلەۋدە جاتسا كەرەك. وسىناۋ كۇرمەۋى كۇردەلى، شيەسى جۇمباقتاۋ ءدۇر دۇنيەگە نار تاۋەكەلمەن بارا بىلگەن ءا. داۋلەتحان ۇلىنىڭ «تۇتقىن جولاۋشىسى» ىشكى بۇلقىنىس پەن ليريكالىق شالقىمانىڭ، ومىرشەڭ ونەر مەن جۇرەكتە قالار دانالىقتىڭ مايدانداسقان پسيحيكالىق دراما قويىلىمىنداي اسەرگە بولەيتىنىن ايتسايشى! ءداستۇرلى قازاق ادەبيەتى ۇلگىسىمەن زەردەلەنگەن، ايشىقتالعان، ىڭعىرۋلانعان، ىرگەلەنگەن بۇل اڭگىمە 19 عاسىرداعى قاساق ساحاراسىنداعى ءىرى تۇلعالار تۋدىرعان باسەكەلى ونەر سايىسىنىڭ تۇنىپ تۇرعان قايماعىن قالقىپ الىپ، وقىرماندارىنا بالمەن ارالاستىرىپ، زامزاممەن ارلەپ ۇسىنعانداي ەدى. ونى بەرىلە وقىساڭىز ءدۇلدىل اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كۇيشى» پوەماسىنا ەلىتە اربالعانداي كۇي كەشەسىز. كەشەسىز دە كەرەمەتىنە باس شۇلعۋمەن بولاسىز جانە بىرگە ارالاسىپ كەتكەندەي بولاسىز!...
وقيعا كوركەمدىگى كوز سۇرىندىرگەن ءور التايداعى جاز جايلاۋدىڭ قاق ورتاسىندا بولعان. «كوكسالانىڭ قاسقابۇلاعىنا لىقسي كەلىپ قونعان بەجەڭ (كەرەيدىڭ بەيسەنبى ءبيى مەڭزەلەدى) اۋىلى كوشپەلى قازاققا ءتاڭىرى سىيلاعان از كۇنگى قىزىقتىڭ دۋمان كورىگىن قۇلاشتاي باسىپ، شالعىنى جاپىرىلا قويماعان ماساتى كوكتىڭ ۇستىندە قازداي قالقىپ تۇرعان شاعى». «ورتاداعى اق وردانىڭ تورىنە جاعالاي جايعاسقان» ءقادىرلى ىعايلارى مەن سىعايلارى بەجەڭ تارتقان سيقىرلى كۇي قۇدىرەتىنە ۇيىپ، «بال قىمىزىنا مەلتەكتەپ» وتىرعان كۇندەردىڭ ءبىرى. ەل جەر داۋى، جەسىر داۋى سياقتى ماسەلەلەرىن ءپىر تۇتاتىن بەجەڭە شەشتىرەتىن شاعى دا وسى تۇس. وسى كەزدە بىرەۋلەردىڭ تاڭعا جۋىق ىرگەدە قالعىپ وتىرعان ۇرىنىڭ ۇستالعانى، ونىڭ بيدەن باسقاعا جاۋاپ بەرمەيتىنى ءبيدىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، ورتاعا اكەلىنەدى.
«كەنەت ەسىكتەن سوزا سالەم بەرىپ، قويۋ، ۇزىن مۇرتتى، قىزىل شىرايلى، ءتورت سايلى كەرەي قالپاقتى، ىقشام سىپتىعىر كيىنگەن وتىزدار شاماسىنداعى ەڭگەزەردەي جىگىت كىرىپ كەلدى دە، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا ۇستاپ، ىزەت جاسادى». اڭتارىلعان ەلگە بيدەن بۇرىن كوسەمسي شاقپا تىلدەرىمەن كەكەسىن سۇراۋلار قويىپ ۇلگەرگەن جەڭىل اۋىزدى ۇتقىنداۋشى ونىڭ قالاي ۇستالعانىن دا جايىپ سالدى. ەل بەجەڭنىڭ اۋزىنا قارادى.
«باسىندا قارا بارقىتتان سىرىپ تىگىلگەن ورنەكتى تاقيا، ۇستىندە قارا ءپۇلىش پەن جۇرىندالعان قىسقا جەڭ، ءماري ءجۇندى قۇلىن تەرى تايجاقىسىن جەلبەگەي جامىلعان بەجەڭ سالتاناتى كىمدى دە بولسا جالت قاراتار ەدى».
اڭگىمەدە بەجەڭ جانە ودان جاسى كىشى «ۇرى» سىندى ەكى كەيىپكەردىڭ ءبىر ءداۋىردىڭ ءبىرى كۇنگەيىندە، ءبىرى تەرىسكەيىندە، ءبىرى ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، ەل بيلەگەن بي، ءبىرى «ۇرى» دەلىنسە دە شىن سىرى، جان-دۇنيەسى ءالى پاش بولا قويماعان ۇسقىندى ازامات ەكەنى كيىنۋلەرىنىڭ، قيمىلدارىنىڭ، تۇر-تۇستەرىنىڭ سۋرەتتەلۋىنەن قازىرگە دەيىنگى دارالاقتارى، بولمىستارى العاشقى ادىمدا اڭعارىلا باستاعانداي. وقىرمانىن ەنتەلەتە باستاۋى دا ءدال وسى تۇسى. ارى قاراي «ۇرىنىڭ» كىم ەكەنى ءوزىنىڭ بي الدىنداعى بۇكپەسىز بايانىنان مۇندالايدى.
«- جەر كورىپ، ەل تانۋ – اتامىزدىڭ سالتى، ازاماتتىڭ مىندەتى ەكەنى بەلگىلى عوي. وزدەرىڭىز سياقتى اۋزى دۋالى بيلەر مەن شەشەندەر ايتپاۋشى ما ەدى، تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم ورتاق، باتىردىڭ ماڭدايى، شەشەننىڭ تاڭدايى ورتاق، جۇيرىكتىڭ جۇلدەسى، بالۋاننىڭ بىلەگى ورتاق، شەبەردىڭ قولى، قىراننىڭ قياعى ورتاق دەپ. سول بارىمىزگە ورتاق قازىنادان سىباعا دامەتىپ، جورتىپ جۇرگەن جولاۋشىنىڭ ءبىرى ەدىم. الدارىڭىزدا كىنام بولسا دا، كۇنام جوق ەكەنى اللاعا ايان. قان مايداننان جاۋ تۇسىرگەندەي تەكتەپ-تەكسەرۋسىز بايلاپ-ماتاپ تاستاۋ ءسىزدىڭ ەلدىڭ قاي جوسىنىنا جاتاتىنىن سۇراپ بىلگىم كەلەدى، جاقسىلار!» دەيدى اڭگىمەدەگى «ۇرى» دەلىنگەن ازامات ءوزىن اقتاي شەشەن دە ويلى سۇراۋ تاستاپ. وسى كەزدە «كۇنى-تۇنى اۋرەلەپ سويلەتە الماعان ىزالىنىڭ ءبىرى» بي الدىندا ونى شامىنا تيە جابىرلەي جەلكەلەيدى سوزبەن. بۇل قوسانجار ديالوگ ونىڭ ەداۋىر قيناۋ كورسە دە، بي الدىنا بارماي ءتىل قاتپاعان قايسار دا تەكتىلىگىن، تۇتقىنداۋشىلاردى ءپىشتۋ قۇرلى كورمەگەن ورلىگىن اڭعارتىپ، «ۇرى» وڭدى وبرازىن تولىستىرا تۇسۋگە رول اتقارادى. وسىدان سوڭ ونىڭ بار ىشكى دۇنيەسىنە وي جۇگىرتە، تىڭقىلداتىپ وتىرعان دومبىراسىن دوعارىپ، سابىرلىق پەن ورەلى كەڭدىككە بوي ۇرعان بەجەڭ بي جىلىلىق ءىلتيپاتىنا كوشەدى:
« - وتىر، وتىرىپ-اق سويلەي بەر، جولاۋشىم. جول بولسىن دەمەي ءسوز تاپپايتىن، جوعارى شىق دەمەي ورىن تاپپايتىن ءمانجۋباسقا ۇقسامايتىن كورىنەسىڭ عوي. قىمىز قۇيىڭدار، الدىمەن سۋسىنداپ السىن!» دەدى.
«- راحمەت، اعا، «ساياق كەتسەڭ، باسىڭنان تاياق كەتپەيدى» دەگەنگە ونشا سەنە بەرمەۋشى ەدىم، امال نەشىك، ونى دا كورىپ جاتىرمىز. ماقۇل، ايتايىن. «تورەشىدەن قالسا قالسىن، ايتۋشىدان قالماسىن» دەگەن بار عوي».
اڭگىمە اۋانى «ۇرى» دەلىنگەن سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى ونەرپازدىڭ التايدىڭ ءبىراز ەلدى مەكەندەرىن ارالاپ، ءان مەن كۇيگە، دۋماندى دۋعا بولەگەنىنە ويىسادى دا كەيىپكەر حارەكترىن اشۋعا ۇمتىلىس جاسايدى. اسىرەسە مىناداي وقيعانى دا ونىڭ اۋزىنان بەرگىزىپ، بەجەڭ اۋىلىنا قالاي جەتكەنىنە دەيىن ايانىشتى بارىسقا مۇسىركەتەدى: ءبىر باي اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى باي سىرتقا كەتكەن ورايدا نەشە كۇن ونى جىبەرمەي كاۋكەۋلەپ ساۋىق قۇرعىزعانىن مايىن تامىزا اڭگىمەلەيدى. ساپاردان ورالعان باي ونى «ادەيى جەر شولىپ جۇرگەن جانسىز، باۋكەسپە ۇرى ەكەن!» دەپ كىسەندەتكەنى، جانى اشىعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ جاسىرىن ەگەۋ اپارىپ بەرىپ، كىسەنىن قيىپ قاشۋىنا سەبەپكەر بولعانى قاعىس قالتىرىلمايدى. ونەرلپاز كوكجالدىڭ قايتا قايىرىلىپ كەك الۋعا بارماعانى، كەز كەلگەن ءبىر مىڭ سالسا ءبىر باسپايتىن قۋ كەرىكپەن وسى اۋىلدىڭ ۇستىنەن تۇسكەنى، شالقىعان كۇي اۋەنىنە ەسى كەتىپ، «قۇلاعىنان ارقاندالىپ قالعانداي» ىرگەدەن سارىندى كۇيلەردى كوكەيىنە توقىپ وتىرىپ، قالعىعان شاعىندا قولدى بولعانى جىپكە تىزىلگەندەي تاپتەشتەلىنەدى. ول ول ما، «كۇي قۇمارلىقتىڭ پايداسى دا، زيانى دا از بولمايدى ەكەن. ... كۇي قۇدىرەتى مەنى ەركىمنەن تىس جاعدايعا تۇسىرگەنىن مىنا ۇر دا جىق تاسىراڭبايلار قايدان ءبىلسىن؟!» دەگەن ونەردەن جۇگەن ۇستاماعان، تىپتەن ايگىلى ەكەنىن دە اڭعاتقانداي ەمەۋرىنى اڭگىمە جەلىسىن بايقاۋسىز جەردەن شيراتا تۇسكەندەي مە، نەمەنە ءوزى؟! ارينە، ءدال سولاي!
اڭگىمە اۋانى وسى ارادان وقيعانى شارىقتاۋ شەگىنە قاراي بەت الدىرا باستايدى. وقىرمان ويىن قۇدى بالا كەزىمىزدەگى بابالاردىڭ قاباقتارىن تۇيە عالامات قىزىقتىڭ كوكەسىن وربىتە جونەلەتىن ەرتەگىلەرىنىڭ ەڭ ءدامدى جەرىندەي جەتەلەيدى.
« - اتىڭ كىم، قاراعىم؟»
« - اتىم ەلدە ءبازعالام، تۇزدە ءجايىر بولادى».
« - ال، قانەكي، كۇيگە قۇمار بولساڭ، كۇيشى شىعارسىڭ؟ تارتىپ جىبەرشى!».
« - ءيا، ءارۋاق ءوزىڭ جار بولا گور! دەگەنىڭىز بولسىن، اعا!». «ۇزىن، الۋەتتى بىلەگىن تۇرە سىبانىپ جىبەرىپ، مالداس قۇرا قۇلشىنعان الپامساداي جىگىت كوزى بال-بۇل جانىپ، اينالا توپقا، سوسىن بەجەڭە وت شاشا قارادى». «اڭساعان پراعىنا تاقىمى ەندى تيگەندەي ەكپىندەتىپ، الدى-ارتىنان جەل تۇرعىزار ەرەۋىل كۇيدىڭ ءبىرىن كوسىپ-كوسىپ جىبەردى». « قىزىلعا تونگەن قىرانداي ەكىيىعىن قومداپ، دومبىرانىڭ استىڭعى ىشەگىن جەلپي وراعىتىپ، شىمشي شەكىپ، كەيدە ورعىتا ويناقتاتىپ، اق وردانىڭ سىرتىنان تۇندە ەستىگەن سارىندى قوڭىر شەرتپەلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توپەي سورعىتىپ، سىدىرتا شەرتىپ شىقتى. سالالى ساۋساقتاردىڭ ەلپەك قيمىلىنان كەيدە ەركەلەي ويناقتاپ، كەيدە مامىرلاي مايپاڭداپ، كەيدە بەبەۋلەي زارلاپ، كەيدە ىڭىرانا وكسىگەندەي سىرلى ساز اۋەنى مول-مولىنان توگىلىپ جاتىر. كادىمگى مايتالمان بەجەڭنىڭ كەمەل، شەبەر تارتىس مانەرىنەن ءبىر اۋساشى!».
اڭگىمەدەگى «تۇتقىن جولاۋشىنىڭ» شىنايى وبرازى، ىشكى دۇنيەسى، اسا سۇڭعىلا كۇيشى ەكەنى وقيعا ءريتىمىنىڭ بىرتىندەپ وربىۋىنە ىلەسە اشىلا بەرۋدەن تىس، سول داۋىردەگى اڭعال دا بۇكپەسىز ەلدىڭ ءىشىنارا قارا ءدۇرسىن، الكەۋدە، قوتيىن ۇلدارىنىڭ شاش ال دەسە، باس الاتىن ناداندىعىن دا ءبىر قىرىنان كورسەتە بىلگەن. اڭگىمە باستالعان تۇستان بەرگى كوركەم تابيعات پەن ءتورت تۇلىك مالدىڭ جايلاۋ توسىندەگى سۋرەتتەلۋلەرى، سال-سەرىلەردىڭ سوڭعى تۇياعىنداي سالتانات قۇرعان كەيىپكەردىڭ ەلدى اۋزىنا قاراتقان ونەرى، ونىڭ تۇتقىننان بوساپ، اق وردا ىرگەسىنە كەلۋى، بەجەڭنىڭ كۇمبىرلى كۇي اۋەندەرى، تۇتقىننىڭ ولاردى قالت جىبەرمەي قاعىپ الۋى جانە وىڭ جابىرلەنۋى بارىسىنداعى كوركەم ەستەتيكالىق شەبەرلىكتەر، ىشكى مونولوگتار، تولعانىستار، ۇتىمدى تەڭەۋلەر سول ءداۋىر كارتيناسىن قينالىپ-قىسىلماي-اق كوز الدىعا كەلتىرىپ بەرگەن. دالا زاڭىنا باعىنعان ساحارالىقتاردىڭ حاس ونەر يەسىن تەگىن تەكتەمەي جاتىپ، اق تانىنە قارا داق ءتۇسىرىپ بايلاپ-ماتاعان اپەستىكتەرى بەجەڭنىڭ ءجۇزىن قىزارتىپ، سۇيەكتەرىنە تاڭبا بولارداي ۇياتتى دا ەپتىلىكپەن جەتكىزگەن. بەجەڭنىڭ كۇيلەرىن وزىنە اينىتپاي شەرتىپ بەرگەن قايتالانباس تالانت يەسىنە نە دەرىن بىلە الماي ىشتەي كۇبىرلەپ ىڭعايسىزدانعان ادامگەرشىلىككە تولى قاسيەتتەرى مەن ونەرگە دەگەن قۇرمەت پسيحيكاسى تاماشا اشىلعان.
اڭگىمە وقيعاسى وسىلاي ورىستەپ بارا جاتىپ، جولاۋشىنى اسپەتتەپ، «كۇنمەن تەڭ نۇر بار، مىڭمەن تەڭ ءبىر بار»، نايزاعاي دا اسىلى بار جەرگە تۇسپەي مە دەپ ويلاعان بي ونى وڭ جاعىنداعى ايۋ تەرىسىنە وتىرعىزىپ جاتادى. ءدال وسى كەزدە «ىلكىگە سوزىلعان ءۇنسىز سۇكىناتقا جان كىردى». يگى جاقسىلار قوعاداي جاپىرىلىسا قاۋقىلداسا قوشامەتتەسە باستادى. جولاۋشىنىڭ كوزى جاڭىلماي «اق سارى ءوڭدى، قۇنىستاۋ، ەت جەندى، بادىراق كوز» بەرەكەسىزدەۋ بەرەكە دەگەن تورەدەن ءوزىن تانىعان، تانىماعانىن سۇايدى. ول الگىندە تۇتقىن بوپ تۇرعاندا كەكەتە ىلكىمدەگەن ادام. سۇراقتان ءوزىن الىپ قاشا تانىمايتىن بوپ بەزەك قاقتى. تۇتقىن جولاۋشى: « ە، قايدان تانيسىڭ، تانيتىن ءجونىڭ دە جوق شىعار. نايمان مەن كەرەيدىڭ سورپاسى مەن قىمىزىنا ابدەن تويىپ، جالىڭ قۇلاعىڭنان اسقان سوڭ، ەسىڭ ەكەۋ، كوزىڭ تورتەۋ بولا قالعان ەكەن عوي. اتتەڭ، استىڭدا ماڭدامى كوك شولاق اتىڭ بولسا، ۇستىڭدە جالبا-جۇلبا سۇر شەكپەنىڭ بولسا، قولىڭدا قارا شاشاقتى مۇقىل نايزاڭ بولسا، ءوزىڭ قاشىپ-پىسىپ كىرەرگە تەسىك تاپپاي جۇرسەڭ، مەنى باعانا تانىپ، باس سالار ەدىڭ-اۋ! مۇنىڭ ءجون-اق. «ۇرككەندە تۇيە جامان، قورىققاندا تورە جامان» دەگەن راس ەكەن، سەن تورەسىڭ عوي. كۇن ىستىق بولسا ءساڭمۇيىزىڭمىن دەپ تاسقا شىعىپ الاسىڭ، وسىلايشا. كۇن سۋىق بولسا ءمۇساپىرىڭمىن دەپ قۋىسقا كىرىپ الاسىڭ. باۋىرى سۋىق، تەگى جات سەندەردىڭ تەكتەرىڭدى كىم تەكتەپتى؟...» دەيدى. ءسويتىپ، كەيىپكەرىمىزدىڭ ون جىلدىڭ الدىندا اۋىلىن دوربىتتەر شاۋىپ، ءوزى قاشىپ جۇرگەندە باسىنان سيپاپ، باۋىرىنا تارتىپ ەس قاتقانىن بەتىنە باسادى. بۇل دەتەل قىستىرا باياندالعانىمەن، تۇتقىننىڭ قايىرىمدى دا قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلەتتى، شىنشىل، زەرەك جان ەكەنىن تولىقتىرا تۇسەدى. بۇل دا جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىنە سايادى.
وتىرعانداردى سابىرعا، بەرەكەگە شاقىرىپ، «كەڭەس» كۇيىن اياقتاي بەرگەندە، تۇتقىن كۇيشى ونىڭ دومبىراسىنا قولىن سوزدى. الگى كۇيىن اينىتپاي وزىنە شەرتىپ بەردى. بي جاسى كىشى بولسا دا، ونەرىنە ءتانتى بولعان، وسى ءبىر ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن كۇي ءمانجۇنىن كۇي سايىسىنا شاقىردى. اڭگىمە وقيعاسى وسى وڭىردە تۇڭعىش بولعان، ءبىر تاۋلىككە جالعاسقان كۇي سايىسىمەن شارىقتاي باستادى. وقىرمان ليريكالىق، رومانتكالىق، باتىرلىق، ەل مەن جەر، دۇلدۇلددەر جۇرىسىنە، شابىسىنا ت.ب. سان قىرلى، عالامات سىرلى دا تىلسىم قۇيقىلجىعان سارىندى كۇي قۇدىرەتىنە شومدى. قىزىل كۇرەڭ دومبىرا ەكى كۇيشىنى ساڭلاقتاندىرا، ورشەلەندىرە، داۋىلداتا بەردى. تىڭدارماندارى تاڭ اتىپ، كەلەسى ۇلى ساسكەگە دەيىن قالاي تىرپ ەتپەي ۇيىعاندارىن دا سەزبەدى. كەرەي مەن ۋاق سىندى جاۋىنگەر تايپالاردىڭ رۋحاني الەمىندەگى باسەكەلى سايىسى ەرتەڭ-اق جالپاق قازاق دالاسىنا جەتەدى. سولاي بولدى دا. بەزەكتەپ پەرنە قۋعان قوس كۇيشىنىڭ ساۋساقتارى پەرىشتە قاناتتارىنداي سەبەلەي بەردى. سيقىرلى كۇي تىڭدارمانىن تۇتقىنداسا، قيال تەڭىزىنە ءجۇزدىرىپ، وي جۇمباقتارىنا قۇنداقتادى. ونەر اتاۋلىدا شەك جوق بولعانىمەن، تەكتىلىك تەگەرشىگىنەن كوكتەگەن تالانت ءوز دارالىعىمەن، وزگەشەلىگىمەن، تاڭداي قاقتىرار جاڭالىعىمەن جالت قاراتارى عانا ءوز تۋىن جەلبىرەتە الادى. اڭگىمەدەگى ەكى جۇيرىك دارابوز قازاق دالاسىن كۇيگە بوكتىرە ەركىن كوسىلدى-اي كەلىپ! قازاق كۇي تاريحىندا بەلەڭ بەرگەن مىناداي قاعىستاردىڭ دەنىن قالدىرماي پايدالاندى دەۋىمىزگە ابدەن بولار. ايتالىق، جاپپاي، كەزەك، شەرتپە، شۋىرتپالى، تەرمە، سيپاي، شاپپا، جارىسپا، ىلمە، كوبە، تىرناق، ۇدەمە، سابالاق، جۇلىنا، سىرعىما، مايدا، جەلدىرمە، جورعا، سىڭار، قوس، جەتىم، جەل، سامال، جىبەك، قۇيىن، بەزەك ت.ب. تولىپ جاتقان قاعىستار. پەرنە باسۋدا دا كوز ىلەستىرمەي نىق، سىرعىتا، دىرىلدەتە، تايعاق، قوس، ۋىستاي، سوزا، قاشقاقتاي، قاراشا، جەبەلەي، جەلدىرمە، جاناي، اتتاپ، قۋالاي، قۇرما، شالىس ت.ب. باسۋلاردان ەكسە قالمادى.
اڭگىمەدەگى ەڭ شەشۋشى، وقىرمانىن قايران قالدىرعان، ەشكىم كۇتپەگەن كەنەتتىك وزگەرىس شارىقتاۋ دابىلىن قاققانداي بولدى. كوركەم شىعارمانىڭ كوكەيتەستى زار شاعى دا وسى تۇستا قىراننىڭ انا-مىنا ەمەس، اياق استىنان شىندىق دەپ قابىلداۋعا كەلمەيتىن بۇعىداي ءداۋدى ىلە سالىپ كوككە قالىقتاعانىنداي توسىندىق سىيلادى. اڭىزعا ايلانعان رەال ومىردەگى كۇيشىلىك سايىستىڭ عاجايىپ قۇبىلىسىنا نە دەرسىڭ؟!
ساسكەگە جەتكەن سايىسكەرلەردىڭ «ۇرى» دەپ قورلانعان وتىزدا وردا بۇزار جاسى، باتىر باياننىڭ قانداسى – ءبازعالام ايقىنباي ۇلى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن تىڭ ونەرىن پاش ەتتى. ول وڭ اياعىنداعى كوكساۋىر ەتىگىن سۋىرىپ تاستاپ، «ءبىر جاباستاي وتىرا قالىپ، باقايىمەن مايپاڭداتىپ جاڭا ءبىر كۇيدى تارتىپ الا جونەلدى». ەل ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەي قالدى.
« - بي اعا، ەگەر قابىل الساڭىز وسى كۇيىمدى ءسىزدىڭ اسقاق تۇلعاڭىزعا باس ءيىپ، قۇرمەت ەتكەنىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە ارناعىم كەلىپ وتىر. سىزگە ۇناسا اتىن «جولاۋشى» دەپ قويسام دەيمىن!».
«بەجەڭ ۋاقتىڭ داۋسىز ونەر ساڭلاعىن جەردەن تىك كوتەرە تۇرعىزىپ، تەرشىگەن اي ماڭدايىن، اراي ءجۇزىن ءوزىنىڭ كەستەلى شايلى ورامالىمەن ايالاي ءسۇرتىپ، قۇشىرلانا قۇشاقتادى».
« - بارەكەلدى، قابىل الدىم، جەڭدىڭ، سابازىم! وزدىڭ، پىراعىم! جول سەنىكى، جەڭىلدىم! تالابىڭ ءور التايداي اسقاقتاسىن! مەرەيىڭ قارا ەرتىستەي تاسىسىن!».
كوركەم شىعارماداعى ەڭ باستى شارتتىڭ ءبىرى – شىرايلى ءتىل. ءا. داۋلەتقان ۇلىنىڭ «تۇتقىن جولاۋشى» اتتى اڭگىمەسى قازاق رۋلىق، تايپالىق، حاندىق، بيلىك جۇيەسىنىڭ سوڭعى كەزەڭدەرىندەگى ساحارا ومىرىندەگى رۋحاني وقيعا بولعاندىقتان، سول داۋىرگە لايىق ءتىل قولدانۋعا ەرەك كوڭىل بولگەن. اڭگىمەدەگى ورىندى قولدانعان جۇتىنعان سۋرەتتەۋلەرى، ءوزى جانىنان شىعارعان ءسوز تىركەستەرى مەن ماقال-ماتەلدەر، قاناتتى سوزدەر وقيعانىڭ نانىمدىلىعىنا تالمايتىن قانات بىتىرگەن. ماسەلەن: « ... تىقىر كەردىڭ ككيزدەي ۇيىسقان بەتەگەلى بەلەگىرى مەن قۇيقالى تەكشەلەرى»، «شوق-شوق بالەكەي قاراعايلار...»، «ماما اعاشتىڭ اراسىنا كەرىلگەن ەشكىنىڭ ءجۇنىن ارالاستىرا ەسكەن جۇمساق قىل ارقان...»، «...قىمىزىنا مەلتەكتەپ»، «وشارىلا بەت الدى»، «اۋماعىن يەكپەن ورگىزىپ، قاباقپەن جۋساتادى»، «ەكى جىگىت ەكى شەتىنەن قايقايتا كوتەرگەن ءنوپىر باۋىرساق»، «مونتانى تۇرىس»، «توبەدەن ۇرعانداي شاراي توپتىڭ الدىندا»، «اۋىلدىڭ تەزقاتارلاۋ شاقار قارياسىنىڭ ءبىرى»، «قارا پۇلىشپەن جۇرىندالعان قىسقا جەڭ، ءماري ءجۇندى قۇلىن تەرى تايجاقىسىن جەلبەگەي جامىلعان، بەلىندەگى كۇمىس ساپىسى وڭ جامباسىنا سالبىراعان»، «كوپتىڭ الدى – تالقى، ءبيدىڭ الدى – تەز، ءسوز – شىنىنا، پىشاق – قىنىنا توقتايدى»، «قوتانداعى قويدىڭ ىرگە جاۋى ەمەس، الىستان اڭساپ، قياننان تويات ىزدەگەن كوكجالدىڭ ءبىرى بولدىڭ»، «جول بولسىن دەمەي ءسوز تاپپايتىن، جوعارى شىق دەمەي ورىن تاپپايتىن ءمانجۋباس»، «جاۋىر قۋ تۋلاعى»، «قۇس قاناتتى پراعىنا تاقىمى ەندى تيگەندەي»، «قۇيما قۇلاق تۇتقىرلىعى»، «سول-اق ەكەن، ىلكىگە سوزىلعان ءۇنسىز سۇكىناتقا جان كىردى»، «قىزىل شىرايلى، ناۋشا جىگىت»، « ۇزىن قارا مۇرتتىنىڭ شالعىسىن قۇلاعىنا قاراي سەرپە قايىرا تاستاپ، دوڭگەلەك شوقشا ساقالىن سالالى ساۋساقتارىمەن قامتي ساۋىپ»، «كەدەن كەدەن بولدى، كەدەرگى نەدەن بولدى»، «تىلەۋ – دوستان، قازا – قاستان، بارى يگىنىڭ – ءبارى يگى، كەڭەس – اقىلدىڭ كىلتى، اشۋ – ءسوزدىڭ بۇلتى» ت.ب.
ءالاعانىڭ 80 جاستىق مەرەيلى تويى مەن شىعارماشىلىق كەشىنە قۇتتى بولسىن ايتا وتىرىپ، جەڭگەمىز ەكەۋىنە مىقتى دەنساۋلىق، جانۇيالارىنا باقىت تىلەيمىن!
بولات قۇرمانعاجى ۇلى اكەجان
اقىن، جازۋشى، جۋرناليست، سىنشى، الەم حالىقتارى جازۋشىلارى،
تۇركى الەمى جازۋشىلار وداعىنىڭ، ق ر اۆتورلار قوعامىنىڭ،
تاڭجارىق حالىقارالىق قورىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق
ب. مايلين اتىنداعى ادەبي سىيلىقتىڭ، قحر
مەملەكەتتىك از ساندى ۇلتتار اقپارات
سىيلىعىنىڭ يەگەرى
02.08.2023 ج.
