I
بايگەتورى سەيىستى بىردەن تانىدى. سەيىس ءبىراق وسى اۋىلدىڭ بوتا-تايلاعىنا تالانىپ، جال مەن قۇيرىقتان اتىمەن ادا بوپ سۇڭكى كەتكەن بۇنى قاپەلىمدە تاني الماي قالدى. جالتىر ساۋىرى كوك ماساتىداي كۇلىڭ-كۇلىڭ ەتكەن كوك الا دونەندى كولەڭدەتىپ ورتاداعى اق ۇيگە بارىپ ءتۇستى. سوسىن باياعى ادەتىنشە، تۇساپ جاتىپ، اتىنىڭ تىرسەگىن، شاشاسىن، تۇياعىن تۇگەل ءتىنتىپ قاراپ شىقتى. كولەڭكەدە قارش-قارش شىبىن قاعىپ جاتقان قارا الا توبەتتى قۋىپ جىبەردى.
ارسا-ارسا قابىرعاسىنداعى قاتپار جاراسىنا ءتيىسىپ، قارا الا توبەتتى دىڭكەلەتكەن كوك شىبىن ەندى كوك الا دەنەننىڭ مازاسىن الار دەپ سەسكەندى. اسىققا تالاسىپ قىزىل شەكە بولىپ جۇرگەن ەكى بالانى دا: «قاسىنا بارماندار، اساۋ، تەۋىپ كەتەدى»،— دەپ قورقىتىپ قويدى. اق ۇيگە سوسىن بارىپ كىردى. جاۋلىعىنىڭ ۇشىن تولارساعىنا جەتكىزىپ، شۇباتا تارتقان اق ءۇيدىڭ ايەلى قولىنا قارا شاينەك ۇستاپ، جەر وشاق باسىنا بەتتەدى. بايگەتورى سەيىستىڭ شامالى ۋاقىتتا شىعا قويماسىن ءبىلدى.
جەرگە باسىن سالىپ ەدى، جانشىلىپ قالعان كەسىرتكەدەي جەر باۋىرلاعان تارامىس جۋسان اراسى سيرەپ سەلدىرەپ قالعان تىسىنە ىلىكپەدى؛ ءوزىنىن ءبىر ءتۇرلى قوڭىرسىگەن ءسىلتى ءيىسى بار ەكەن. بايگەتورى باسىن كوتەرىپ الدى. ەكى كوزىنىڭ ارسىندا ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن سارى پالەنى كوردى، مۇكىس تارتقان كۇلاعى ىزىڭىن دا ەستىمەپتى. باسىن شۇلعىسا، تۋ سىرتىنا بارىپ قونادى. ونە بويىن ءدىر-دىر شىمىرىكتىرىپ، تىزىلداتىپ شاعادى. قۇيرىعىن بۇلعاپ ەدى، بار قىلىنان ايىرىلعان ءبىر تۇتام قىلتا اۋادا ەربەڭدەپ قالدى. ودان بوگەلەك قايدان ۇرىكسىن؟ بايگەتورى شىداي الماي شاپشىپ كوردى. شاپشىعاندا دا قايدا بارارىن بىلمەدى. اۋىلدىڭ جەلكەسىندەگى ماشينامەن سۋ اكەلىپ قۇياتىن توعاننىڭ قاسىنا بارسا، تەمىر استاۋدان وپىر-توپىر سۋ ءىشىپ جاتقان قوزى-لاق بۇعان ءبارىبىر جول بەرمەيدى، وسى اۋىلدىڭ بار بوتا-تايلاعى دا سو ماڭدا ءجۇر. بوتالارى مەن قوزى-لاعىنا سۋ جەتكىزە الماي جانى كۇيىپ جۇرگەن قاتىنداردىڭ قاق ماڭدايدان سالىپ قالۋى دا مۇمكىن. انە ءبىر ەكى-ۇش بوشكەنى قالقالاپ قويعان تاقتاي كۇركەنىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ تۇرار ەدى، قۇجىناعان كوك شىبىنىن شۇبىرتىپ قارا الا توبەت جاتىپ الىپتى. ورتاداعى اق ءۇيدىڭ ءتۇرۋلى ىرگەسىنەن ءدال كەرەگەنىڭ كوزىنە تىرەپ سالعان بيىك اق جاستىققا شالقالاپ جاتقان سەيىستىڭ شاشىن ۇستارامەن تيپىلداپ العىزعان كوك جالتىر باسىن تانىدى. سول ءۇيدىڭ ماڭىنا بارعىسى كەپ كەتتى. ءدۇرس-دۇرس شاپشىماي، كەندىر ءتۇساۋ اياعىن قاجاسا دا ميمىرتتاپ، اق ۇيگە بەتتەدى. كوك الا دونەننىڭ قاسىنا جەتە بەرە توقتادى. كوك دونەن تەزەكتەپ تۇر. بۇعان ابدەن تانىس ءبىر ءيىس اڭقىدى. تارىعا بايلاپ، سۇتكە سۋارىپ جەمدەگەن جىلقىنىڭ تەزەگى. سەيىستىڭ انە ءبىر ءدۇرديىپ كەلىپ، بۇنىڭ موينىنا ساسىق دوربا ءىلىپ كەتكەنىنەن بەرى مىناۋ ءيىس تاناۋىنا ءبىرىنشى رەت كەلىپ تۇرعانى.
بۇل اۋەلى سەيىس ءىلىپ كەتكەن كەنەپ دوربانىڭ ىشىندەگى شاڭ ارالاس اشقىلتىم يىسكە تۇنشىعىپ قالا جازدادى، تاماعى قىجىلداپ، باسى اينالدى. ەرنىن تيگىزىپ كورىپ ەدى، تىكەنەك-تىكەنەك بىردەڭەلەر شاعىپ-شاعىپ الدى. ءسۇت تاتىپ تۇرعان تارىعا ۇقسامايدى. باسىن ءارى شۇلعىدى، بەرى شۇلعىدى؛ قاۋدىرلاق كەنەپ دوربا جابىسىپ العان، تۇسەر ەمەس. ەرەگىسىپ ەكى-ۇش كۇنگە دەيىن بۇ دا تاتپادى، ەرەگىسىپ كەنەپ دوربا دا موينىنان تۇسپەدى. ەندى، مىنە، قىلشىعى ەرىنىڭدى جىبىرلاتقان شاڭ ارالاس ارپانىڭ ءوزى كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشتى.
بايگەتورى تارىنىڭ يىسىنە قۇمارتىپ، شاپشىپ، كوك دونەننىڭ قاسىنا جاقىنىراق كەلىپ تۇردى. تۋ سىرتىنان ءدۇسىر شىققاندا كوك دونەننىڭ شار ايناداي ساۋىرى تۇياق تيگەن كول سۋىنداي ءدىر ەتە قالدى. قۇلاعىن قايشىلاپ، بۇعان بۇرىلدى. جىلقى ەكەنىن تانىپ، باسەڭ وقىرانىپ قويدى. كوك دونەن نەگە مازاسىزداندى دەپ، سەيىس ىرگەدەن سىعالادى. بايگەتورىنى بۇ جولى دا تانىمادى. ءارى قۇبىلىپ، جايپاق جاعا اق كويلەگىنىڭ ومىراۋىن يىعىنا شەگىندىرىپ جەلپىنىپ ەدى. تاعى ءبىر تانىس ءيىس مۇنىڭ تاناۋىن جارىپ كەتتى. جانىندا قالعان العاشقى بوگدە ءيىس تە وسى ەدى.
وعان دەيىن ول ءيىس دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن. ءالى ەسىندە توڭىرەگى تاسىر-تۇسىر ەتتى. جىپ-جىلى بىردەڭە ءۇستىن ەمىنە جالادى. شۇرقىراپ قاتتى شىققان ءبىر ءۇن جارعاق قۇلاعىن جارىپ كەتە جازدادى. كوزىن اشتى. ەكى قۇلاعى ەدىرەيىپ، توبەسىنە ءتونىپ تۇرعان نارسەنىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوق. ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ تونە تۇسەدى، جىپ-جىلى قىپ ونە بويىن سيپالايدى، بۇل ماۋجىراپ جاتا بەردى. كەنەت ونە بويى مۇزداپ كەتتى. كوزىن اشىپ الىپ، جوعارىعا كوز سالىپ ەدى، سالتاق-سالتاق سۇپ-سۇر نارسەنى كول-كوسىر ۇلكەن ەكەن، كىشكەنە جانارىنا سيار ەمەس.
بۇل بىر-ەكى تالپىنىپ تۇرماقشى بولعاندا، موينىنان الدە نە ۇستاي الدى. تاڭ اتقالى تاناۋىنداعى ءيىستىڭ ءبارى كۇرت ىدىراپ، توڭىرەگىن ءبىر كۇڭىرسىگەن كۇشتى ءيىس جايلادى. بۇل ورنىنان اتىپ تۇردى دا، الدەقايدا جوڭكىلىپ بارا جاتقان كوپ ءتورت اياقتىنىڭ سوڭىنا ىلەستى. شاپقىلاپ ءجۇرىپ، بۇل ءوزىنىڭ دە الدىنداعى كۇسىر-كۇسىر شاۋىپ بارا جاتقان كوپ ءتورت اياقتى ەكەنىن ءبىلدى. بىرتە-بىرتە تۇسىرگەن توپتىڭ ارتىندا ىلعي بۇعان قارايلاپ، قالعىشتاي بەرەتىن ءتورت اياقتى ەنەسى ەكەنىن اڭعاردى. وسە كەلە ونىڭ جاتاعانداۋ جاپىرىق ساۋىرىن، ىلعي شودىرايىپ وقشاۋ شىعىپ تۇراتىن توپشىسىن، جەرگە دۇڭك-دۇڭك نىعىز تيەتىن جۋانتىق اياعىن، الدىڭعى وڭ جاق تۇياعىنىڭ ۇستىندەگى ويماقتاي اق مەڭىن — ءبارىن تانىپ الدى.
انادا قاسىنان ەنەسى كەتكەندە، سۇپ-سۇر بوپ توبەسىنەن تونگەن كول-كوسىر نارسەنىڭ اسپان ەكەنىن، ونىڭ ءدايىم سوناۋ تۇياق تيمەس، اۋىز جەتپەس الىستا، تاس توبەدە تۇراتىنىن ءبىلدى، ونىڭ ىلعي سۇپ-سۇر بوپ بوزارىپ جاتپاي، قاتالاپ كەلگەنىندە الدىنان شالقىپ شىعا كەلەتىن كول سۋىنداي جادىراعان كەلبەتىن دە تالاي كوردى. ول جارعاق ءتانىن ەنەسىنە جالاتىپ، ماۋجىراپ جاتقاندا تاناۋىن جارىپ كەتە جازداعان جات ءيىستىڭ دە يەسىن تانىدى. ول ءيىستى جاتىرقاماۋعا دا ۇيرەندى، قايتا وزگە جىلقىلار سياقتى بۇ دا سول ءبىر كۇڭىرسىك ءيىس ۇزاق ۋاقىت تاناۋىنا كەلمەسە، اينالاعا قۇلاعىن قايشىلاپ، ەلەڭدەپ ەلەگىزەتىن بولدى.
ول ءيىس ىلعي بۇلاردىڭ قاسىندا ءجۇردى. وعان ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەنى سونشا، و دا مۇنىڭ ەنەسىنىڭ يىسىندەي، كوك شالعىن ءشوپتىڭ يىسىندەي، كوسىلىپ كەلىپ جۇرگەنىندە قارسى الدىنان اڭقي ەسەتىن سامال جەلدىڭ يىسىندەي مۇرنىن قىتىقتايدى. بۇل ىلعي ەنەسىنىڭ سوڭىندا تومپاڭداپ جۇرمەي، سارى الا جال قىزىل كوز كارى ايعىردىڭ قايتا-قايتا قىتىعىنا ءتيىپ ۇيىردەن بولىنە شاۋىپ جۇرەتىن ءوزى تۇرعىلاس ويىنشىل جاس جىلقىلار توبىنا قوسىلعان كەزدە الگى ءيىس پىشاق كەسكەندەي تيىلدى. بۇلار ەلەڭدەپ، ءارى ءجۇردى، بەرى ءجۇردى — ول كورىنبەدى.
ءبىر كۇنى قاپتالداعى كوك توبەدەن ەكى اتتى قىلت ەتە ءتۇستى. بىرەۋىنىڭ يىعى شوشايادى. جىلقى بىتكەن انادايدان كورىپ اپ شۇرقىراسىپ قالدى. ءبىراق باياعى تانىس ءيىس ءبارىبىر اڭقىمادى. يىعىندا سالاقتاتىپ اسىنىپ العان ات دوربادان كورى كىشىلەۋ قاپ-قارا بىردەڭەسى بار بىرەۋدى بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وڭمەنىنەن وتكىزە سۇق قولىن ءبىر-بىر شوشاڭداتتى دا، قاسىنداعىعا ايقايلاپ بىردەڭە دەپ، ىلگەرى قاراي شوقىتا جونەلدى. يىعى شوشايعان بۇلاردىڭ قاسىندا قالا بەردى. ەكى اياقتىلاردىڭ دا ءبارىنىڭ ءيىسى بىپ-بىردەي بولمايتىنىن بۇل سوندا اڭعارعان.
الگى جاڭاعى ەكى اياقتىدان ماڭايىنىڭ ءبارى قوپا، ماساسى كوپ، مازاسىز قارا سۋدىڭ يىسىندەي جىلىمشى ولەكسە ءيىس شىعادى. بۇرىنعى يەلەرىندەي ەمەس، تىم شاڭقىلداق. قيت ەتسەڭ تۇششى ەتىڭدى تىزىلداتىپ ساۋىرىڭا الدەنە سارت ەتە قالادى.
ابىروي بولعاندا، ونىڭ الدىندا كوپ جۇرمەدى. ءبىر كۇنى بۇلاردىڭ ورىسىنە ءبىر كوزىن اق شۇبەرەكپەن تاڭىپ العان بىرەۋ كەلدى. جىلىمشى ءيىستىڭ قاسىنا بارىپ، قوينىنان الاقانداي قاعاز شىعاردى. جىلىمشى ءيىس سىزداپ تۇر ەدى، جادىراپ كەتتى. بۇل ىلعي ورتاعا كىرمەي شەتتەپ جۇرەتىن، سول جولى دا اناداي جەرگە بولەك جۇلگەدە جايىلىپ جاتقان-دى، موينىنا ينەدەي قادالىپ بىردەڭە وراتىلا كەتتى. ءارى جۇلقىندى، بەرى جۇلقىندى، بولمادى. قورقىراتىپ تاماعىن سىعىپ بارادى. موڭكىسىن مەيلى، تۋلاسىن مەيلى — مىڭق ەتەر ەمەس. ەرەگىسە بەرسە كەڭىردەگىن ءبىر-اق ورىپ تۇسەر ءتۇرى بار. جىلىمشى ءيىس قارا جىلانداي قاپ-قارا نارسەنىن شەتىنەن ساتىلاپ تارتىپ جاقىنداپ كەلەدى. ءتىپتى جاقىن قالدى. شاپ ەتىپ قۇلاعىنا جابىستى. بۇراپ جۇلىپ بارادى. شىڭعىرىپ جىبەردى. سول ەكى ورتادا باسىنا نوقتا دا ءتۇسىپ قالدى. جىلىمشى ءيىس مۇنى جەتەلەپ اكەلىپ، مانادان بەرى جىلقىنىڭ شەتىندە سىرتتاي باعىپ تۇرعان سىڭار كوز بەيتانىس ادامعا ۇستاتتى.ول ءبىر قولىمەن مۇنىن نوقتاسىن بەكەمدەپ ۇستاپ، ەكىنشى قولىنداعى قامشىمەن استىنداعى بۋرىل شولاقتى شىلپ ەتكىزىپ تارتىپ قالدى. بۇل ءدىر ەتتى، بۋرىل شولاق بىلق ەتكەن جوق، ءجۇرىپ كەتتى.
بۇل كوك توبەنىڭ باۋىرىندا قالىپ بارا جاتقان ۇيىرىنە قارادى، بۇنىڭ جاڭاعى شىڭعىرعان داۋىسىنا ەلەڭدەسىپ ۇركەردەي بوپ ءبارى ءبىر جەرگە ءيىرىلىپتى. باسىن جەرگە سالعان ەشقايسىسى جوق، ەدىرەيىپ-ەدىرەيىپ قاراپ تۇر. الدىڭعى جاقتاعى جاتاعان تورى بيەنى — ەزىنىڭ ەنەسىن كوردى. باسىن جۇلقي كوتەرىپ، ازىناپ ءبىر كىسىنەدى. سونىڭ اراسىنشا جىلقىنىڭ ارعى شەتىندە قۇرىعى شوشايىپ تۇرعان جىلىمشى ءيىس جىلقىشىنى كوزى شالىپ كىسىنەگەنىن كىلت توقتاتتى. شوقىتىپ بارا جاتقان بۋرىل شولاققا بۇل دا ىلەستى، ەنە بويىن وشاعان قاجاپ تاستاعان سول ءبىر شولاق قۇيرىقتىڭ قايدا باستاپ اپاراتىنىن بىلگەن جوق، موينىنا نوقتا تۇسكەسىن امال بار ما، ەرە بەردى... بۇلار ۇزاق ءجۇردى. الدەنەشە ورگە دە شىقتى. بۋرىل شولاق بۇلكىپ تارتىپ بارادى. ەكى اياقتىڭ استىندا راقاتتانا جەلەدى. شولاق قۇيرىعىندا دا تىنىم بولمادى، بۇلكەڭ ءجۇرىستىڭ ىرعاعىمەن وڭدى-سولدى شەلتەڭدەي بەرەدى. بۇ دا جەتەككە ۇيرەنىپ قالىپتى. تەك بۋرىل شولاقتىڭ ۇستىندەگى كىسىنىڭ قولىنداعى كىشكەنە تاياقتان، ونىڭ ۇشىنداعى بۇدىر-بۇدىر شۇبار جىپتەن كوزىن المايدى. ءبىراق ول بۇعان قامشى سىلتەگەن جوق. الدارىنان ەتپەتتەپ جاتىپ العان الاسالاۋ قارا تاۋ كورىندى. ءبىرىنشى رەت تاس باسقانى ەدى، شىقىر-شىقىر ەتىپ ميىن شاعىپ بارادى. اتتاسا بولدى، الدەنەلەر تومەن سۋسىپ، جىلجىپ كەپ، اياعىنا ۇرادى. بۇل ءالى شور تارتا قويماعان بالعىن تۇياعىن جاسقانا باسىپ، ورگە ءيتىنىپ شىققان بۋرىل شولاقتىڭ ءار ادىمىن قالت جىبەرمەي، قايتالاپ اتتاپ كەلەدى. تاۋ ءۇستى كۇندەگى ورىسىندەي جۇمساق بولماعانمەن تەگىس ەكەن. اياق باسقان سايىن دۇڭك-دۇڭك دىبىس شىعادى. جىڭىشكە كىشكەنە سوقپاق توبە-توبەنى وراعىتىپ ءوتىپ، جاتىر. كەنەت قاپتالداعى قارا تۇمسىقتان اينالا بەرگەندە، بىتىراپ جاتقان قويلاردى كوردى. بۇل وعان بۇرىن تەك سۋات باسىندا ۇشىراساتىن، ولار وپىر-توپىر توپىلىپ، قاپەلىمدە سۋاتتى بوساتپايتىن. قوي شەتىندە جۇرگەن كىشكەنتاي ەكى اياقتى دالباڭداپ الدارىنان جۇگىردى. ونىڭ سوڭىنان قۇلاعى سالپاڭداعان تاعى ءبىر ءتورت اياقتى تۇرا شاپتى. بۇل باسىن جەرگە سالىپ، ءتورت تاعانداپ، شىڭعىرىپ تۇرىپ الدى. جون ارقاسى تۇگەل جيىرىلىپ، ءسىڭىر اتاۋلىنىڭ ءبارى شيىرشىق اتىپ، قالشىلداپ بارادى. بۋرىل شولاقتىڭ ۇستىندەگى كىسى شاڭق ەتىپ اقىرىپ جىبەردى. جۇگىرىپ كەلە جاتقاندار سەكسيىپ-سەكسيىپ تۇرىپ قالدى. شولاق بۋرىلدىڭ ولارمەن ءىسى بولعان جوق، تاۋ ءۇستىنىڭ قاتقىل، قارا سوياۋلاۋ جۋساننىڭ اراسىنان ەمىس-ەمىس قىلاڭىتقان جىڭىشكە سوقپاقتى بويلاپ، تىپ-تىپ تارتا بەردى. ەندى ءبىر جالدان اسقاندا تومپيعان-تومپيعان قارا قۇرىمداي ەكى ءۇي قىلت ەتتى.
ۇيلەرگە جاقىنداي بەرە بۋرىل شولاق كىلت كىدىردى. سەلك ەتىپ بۇ دا توقتادى. سىڭار كوز جۇرگىنشى اتىنان ءتۇستى. بۇنى اناداي جەرگە جەتەلەپ اپاردى دا، شوشايىپ شىعىرشىعى شىعىپ جاتقان تەمىر قازىققا بايلاپ، ۇيىنە كىردى. بۇل جەر بەتىنە قىلتيىپ شىعىپ تۇرعان جىپ-جىڭىشكە كىشكەنە تەمىرگە ءارى ۇركە، ءارى تاڭىرقاي قارادى. باسىن كەگەجەكتەتىپ، بىر-ەكى تارتىنىپ كورىپ ەدى، بىلق ەتكەن جوق. تاعى دا تەرت تاعانداپ تۇرا قاپ، شىرەنىپ كەپ تارتىندى — تەمىر قازىقتىڭ ميىنا كىرەر ەمەس. كوزىن تانىپ العان ادام قايتىپ كورىنبەدى. ۇيدەن ايەل شىعىپ، وتتىڭ باسىنا باردى. بۇل قۇلاعىن تىكىرەيتىپ، وقىرانىپ ەدى، ول دا نازار اۋدارعان جوق، ۇيىنە قايتا كىرىپ كەتتى. بۇل تاعى دا تارتىندى — قازىق تاعى دا قوزعالمادى. شىرەنىپ كەلىپ تارتىنىپ ەدى — قازىق سىرەسىپ تۇرىپ الدى. موينى اۋىردى، ساۋىرىنا شىپ-شىپ تەر شىقتى. قازىقتىڭ قاسىنا جاتا كەتتى. تاڭ اتقالى جۇرىستەن تەرشىپ كەلگەن قولتىعىنا، باۋىرىنا تاۋ ءۇستىنىڭ قوڭىر سامالى سۇيكەندى. دەل-سال ماۋجىراپ، ساۋىرىن كۇنگە توسەپ جاتا بەردى.
تىرپ-تىرپ باسقان دىبىس شىقتى. جەردەن موينىن كوتەرىپ الدى. مانا قوي شەتىنەن كورگەن كىشكەنتاي ەكى اياقتىسى ەكەن. قاسىندا سالپاڭقۇلاق ءتورت اياقتى دا شاپقىلاپ كەلەدى. ورنىنان اتىپ تۇردى. جاڭا يەسى دە تەرلەپ-تەپشىپ، ۇيدەن شىعىپتى. كەگەجەكتەپ، وسقىرىنىپ ەدى، ول شاڭق ەتىپ تاعى اقىردى. ارقاندى قازىقتان شەشىپ اپ، ساتىلاپ بۇعان جاقىنداي بەردى. تىپتەن جاقىن كەلدى دە مۇنى شىقشىتتان سىعىپ، اۋزىن اشقىزدى، ءتىسىنىڭ اراسىنا ساقىر ەتكىزىپ الدەنەنى اساتىپ جىبەردى. مۇپ-مۇزداي ەكەن، تاڭدايىن قارىپ وتكەندەي بولدى، تۇمسىعىن، ەكى قۇلاق شەكەسىن قايىس كوڭمەن شاندىپ تاستادى. سوسىن شاپ بەرىپ شۇيدەسىنە جابىسىپ، شۇيلىگە كەتتى. تەرىسىن شەڭگەلدەپ ءبۇرىپ، جۇلىپ العىسى كەلگەندەي ءجۇلقي كوتەرىپ بارادى. بۇ دا نە بولىپ، نە قويعانىنا تۇسىنبەي، اناداي جەرگە ءبىر-اق اتتى. ەكى ءبۇيىرى سولق ەتە قالدى. بۇل ودان ارمەن ىتقىدى. الگى سولق ەتىپ تيگەن سوققى سول جەرگە جابىسىپ قاتتى دا قالدى. تۋلاپ ءجۇر، تۋلاپ ءجۇر. ابدەن شارشاپ، اق تەر، كوك تەرگە ءتۇسىپ، ءالى كەتىپ، تىلەرسەگى دىرىلدەي بەرگەن سوڭ، ءبىر ءسات تىنىم اپ، ەس جيماق ەدى؛ وكپەسىن جانشىپ بارا جاتقان ەكى ءزىل شابىنا جۇگىردى. موڭكىپ كەتتى. ەكى وكپەسى تاعى دا سولق ەتتى. شىڭعىرىپ جىبەردى. كوزىنە تەر قۇيىلدى. قوس اياقتاپ، كوككە شاپشىپ، شانشىلىپ تۇرىپ الدى، قىر ارقاسىنا جابىسقان پالە تۇسەر ەمەس. تاۋ ۇستىندەگى تار القاپتى باسىنا كوتەرە كىسىنەدى. ءۇن قاتار، جاۋاپ قايتارار ەشكىم جوق. ماناعى يەسى تۇساپ كەتكەن جەردە جايىلىپ جاتقان بۋرىل شولاق بۇل نەگە كىسىنەدى دەپ جەردەن باسىن دا كوتەرمەدى. ساۋىرىنا شىپ ەتىپ تيگەن نارسە تىز ەتكىزىپ قارىپ الدى. بەتى اۋعان جاققا قۇيعىتىپ الا جونەلدى. ۇستىندەگى ادام بۇنىڭ بالعىن قابىرعاسىنا تەمىردەي تىزەسىن شانشي قاداپ، قاتىپ قالعان، تىرپ ەتەر ەمەس، تەبىنگەن دە جوق، ساۋىرىنا قامشى سالعان دا جوق. ءبىراز شاپتى. قايتادان جورتىپ ەدى، ساۋىرى تاعى تىز ەتە قالدى. تاعى شاپتى. بۇ جولى كوزى قانتالاپ، ەرەگىسىپ، ەمىنىپ شاپتى. جون ارقاسىنا قونجيىپ العان قاسارىسپا ادامدى اۋىلىنان، بۋرىل شولاعىنان، بىتىراپ جايىلىپ جاتقان قويىنان اجىراتىپ، اياق جەتپەس الىسقا اپارىپ تاستاعىسى كەلگەندەي قۇيعىتىپ كەلەدى. بۇرىن شوپتەن باسقا بوگدە زات جولاپ كورمەگەن ەكى ۇرتىن اۋىزدىق قاجاپ، ۇداي اشىتىپ بارادى، ەزۋىنەن قاندى كوبىك اقتى. وعان دا قارامادى. شابا بەردى. تاۋ ۇستىندە تومپيعان-تومپيعان توبە كوپ بولادى ەكەن. بىرەۋىنەن وتسە، الدىنان ەكىنشىسى شىعادى. ورگە دەسالدى، ويعا دا قۇلادى، جىلعا-جىرادان دا قارعىدى. ەكى ءبۇيىرىن تەسىپ بارا جاتقان تەمىردەي تەگەۋرىندى ەكى تىزە ءبارىبىر بىلق ەتپەدى. جوق، جەردىڭ شەتى جەتكىزەر ەمەس، شاشاسىن تاس قاجاپ، وكپەسى القىنىپ، قوس ءبۇيىرىن سوعىپ قالدى. جاڭاعى تاسىرلاعان ەكپىنى قايتىپ، بورپاياقتايىن دەدى. قانشا جەرگە شاپقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر، كوز بايلانا اۋىلعا شاتقاياقتاپ زورعا جەتتى. باتپاقتاپ كەلە جاتقانداي اياعىن زورعا كوتەرەدى. شاپشي-شاپشي، كەگەجەكتەي-كەگەجەكتەي مويىنى دا تالىپ قالىپتى؛ ءوز باسى ءوز موينىنان ءزىل باتپان جۇك بولىپ، جەرگە تارتىپ، ارەڭ-ارەڭ قازىققا جەتتى. سول جىعىلعاننان ءتۇن ورتالاي ەسىن ءبىر-اق جيدى. باعاناعى ساسكەدەن بەرى بۇگىندىككە ءنار تاتپاعان، تاڭ اتقانشا قازىق كەمىرىپ شىقتى. تاڭ اتتى. ساسكە بولعانشا مۇنىڭ ماڭىنا ەشكىم كەلگەن جوق. كۇن قىزىپ، ماڭايدان كۇيگەن جۋساننىڭ، قىزعان تاستىڭ ءيىسى ەندى بىلىنە باستاعاندا جاڭا يەسى جانىنا كەپ، بۇنىڭ شىلبىرىن جۇلقىدى. كەشەگىدەي كەگەجەكتەي المادى، ونە بويى ءدىر-دىر يەسىنىڭ ءار قيمىلىن باعىپ تۇر. ءوڭى بۇگىن قاتۋ ەكەن. ءجۇن-جۇن قولىن تۇمسىعىنىڭ استىنا اكەپ، اۋىزدىعىن تارتىپ قالىپ ەدى، ەكى ۇرتىنداعى ەندى-ەندى قارا قابىرشاقتانىپ كەلە جاتقان جارا قايتادان قان قاقساپ قويا بەردى. بۇگەجەكتەپ بۇعا ءتۇستى. بۇكىل جون تەرىسى جىبىر ەتە قالدى. قىلشىق-قىلشىق قاتتى كيىز جەلدەن باسقا جولاماعان ۇلپا ەتىن شاعىپ الدى. كيىز توقىمنىڭ ۇستىنە الدەنەلەردى سىلدىراپ-كۇلدىرەپ زىپ-زىلدەي بىردەڭە قونجيدى. جاڭا يەسىنىڭ جۇزىنە قانشا جاۋتاڭداپ قاراعانمەن، جىلى راي بايقايتىن ءتۇرى جوق. بۇنىڭ سول جاعىنا شىعىپ، ەشكىنىڭ قىلىنان توقىعان، ايىل تارتپانىڭ شەتىن تىستەپ، شىرەنە تارتتى. بۇكىل ءىش — قارىنىن ۋىستاپ كوتەرىپ، تۋ بەل ومىرتقاسىنا اپارىپ، جاپسىرىپ تاستادى؛ قانشىرداي قاتتى دا قالدى. جاڭا يەسى ۇزەڭگىگە اياعىن سالۋى-اق مۇڭ ەكەن، لىپ ەتىپ ۇستىنە ءبىر-اق شىقتى. بۇدىر-بۇدىر بەس ورمە قامشى بار ءتىسىن بىردەن قاداپ، ماي ساۋىردان تىستەي الدى. جورتاقتاي جونەلدى.\
بۇ دا تۋلاپ-تۋلاپ، ەكى اياقتىنىڭ تاقىمىنا اقىرى كوندى. ونىڭ قاي پارمەنىن دە قالت جىبەرمەيدى، جۇگەنىنىڭ ءار ءدىرىلىن وپ-وڭاي ۇعادى. تەك كوپكە دەيىن ءبىرىنىڭ شابىنا ءبىرى باسىن تىعىپ اپ، ماڭدىمايتىن كوپ قويدىڭ جىبىرلاق جۇرىسىنە ۇيرەنىسە المادى؛ لەكىتىپ، ەمپەڭدەڭكىرەپ كەتسە اياعىنىڭ استىندا قالادى. سول ءۇشىن تالاي رەت جاعىن قامشى سويدى. ەڭ اۋەلى قوي قايىرۋعا بارعاندا ابدەن ميى اشىپ، باسى قاتىپ قالجىراپ قايتتى. شارشاپ كەلگەن تۇندەرى ءتۇساۋلى تۇرىپ، ەكى كوزىن ءزىل باسىپ، سىلەسى قۇرىپ قالعىپ كەتەدى. كوز جۇمۋى-اق مۇڭ ەكەن، كوگال توبە ءورىسى، شۇرقىراي شاۋىپ، بىتىراي جايىلىپ جۇرەتىن ءۇيىرى ورالادى، وپىر-توپىر جوڭكىلە شاۋىپ بارا جاتقان كوپ جىلقىنىڭ اراسىنان جاتاعان تورى بيەنى — ءوزىنىڭ ەنەسىن تانىپ قالادى. بۇل كوزىن ساتىپ تۇرا بەرەدى. ءۇيىر بۇعان قايىرىلمايدى. قارا جوننان اق قۇيىن تاسپا ءتىلىپ قۇيعىتىپ بارا جاتادى. قىلت-قىلت سۋساعان سۋ جۇقپاس سەمىز ساۋىرلار ءبىر جولا عايىپ بوپ، ماڭايىن اق شاڭىت تۇمان باسادى. وكپەسىنە شاڭ تىعىلىپ، دەمى بىتكەندەي بولادى. ەلەگىزىپ الىستاپ كەتكەن ءۇيىردىڭ سوڭىنان ارقىرايدى كەپ... ءوز داۋىسىنان ءوزى شوشىپ وياندى. ماڭايىندا ەشتەڭە جوق. تەك انادايدا جالعىز جايىلىپ بۋرىل شولاق ءجۇر. ول بۇل كىسىنەدى ەكەن دەپ، باسىن دا كوتەرمەيدى، بۇكىل جەر بەتىنە بىتكەن تۇكتى وسى ءقازىر وبىپ جىبەرەتىندەي تۇقشىڭداي بەرەدى.
II
بۇل قويشى اۋىلدا ءجۇرىپ قانشا قار باسقانىن دا ۇمىتىپ قالدى. قويدىڭ ميمىرت جۇرىسىنە دە ۇيرەنىپتى. ەن دالادا وزىنەن باسقا قارا ۇشان-توعايدا ءبىر ۇشىراسادى؛ ەشكىم اسىقتىرىپ كەۋدەڭنەن تەپپەيدى، سانىڭدى سابالامايدى. جانعا جايلى تىنىش تىرلىك. جازدا وت-سۋىڭ ءازىر. قىس بولسا قورانىڭ قاسىنا ۇيگەن تاۋ-تاۋ قوس مايادان كۇنى-تۇنى تۇمسىق ايىرمايسىڭ. قويشى اۋىلدىڭ بويكۇيەز تىرلىگىنە ءىشى ءتىپتى دە پىسپايدى. ءبىر كوزىن اق شۇبەرەكپەن تاڭىپ، قارا كوزىلدىرىك كيىپ، قاشان دا قاباعىنان قار جاۋىپ، سازارىپ، سىزداپ جۇرەتىن قويشىنى، ونىڭ كۇن-تۇنى كۇركىلدەپ جۇرەتىن دىمكاس جاداۋ سارى كومەكشىسىن، ەكى ءۇيدىڭ دە ايەلىن، بالا-شاعاسىن — ءبارىن تانىپ الدى. ءتىپتى وسى وتاردىڭ باقتاشى يتتەرى — قاراالا مويىن توبەت پەن ۇزىن تۇرا قىزىل قانشىقتى دا جەر تۇبىنەن ءازىمسىنىپ تۇرادى. يەسى قوي تۇنەتۋگە بارعاندا، وتاردىڭ ءبىر شەتىندە تاڭ اتقانشا ەر-تۇرمانىن شىر اينالىپ، تۇساۋسىز جايىلىپ شىعادى. بۋرىل شولاق سياقتى بۇ دا قاسىنان ءۇيىر-ۇيىر جىلقى وتكىزسەڭ دە مىڭق ەتپەيدى، ال ەندى قورا ماڭىنان يت-قۇستىڭ سەسىن سەزىپ قالسا شۇقىرانىپ، كىسىنەپ، جەر تەپكىلەپ، ۇيگە سۇيكەنىپ، قولدى-اياققا تۇرمايدى. ومىراۋىن جەل قاۋىپ، كوسىلە شابۋدىڭ نە ەكەنىن دە ۇمىتتى. اندا-ساندا ات سۋارۋعا بارعاندا قويشىنىڭ بالاسىنىڭ ساپالاعىمەن سانىن شىپىتىپ، تەكىرەكتەيتىنى بار. سوعان بولا ونى كورسە قىرجىڭداپ تۇرادى.
ءبىر جازدا قويشى اۋىل بۇرىن بۇل ءجۇرىپ، بۇل كورمەگەن ءبىر سونى جايلاۋعا كوشتى. ماڭاي كوز تالدىراتىن كول-كوسىر جازىق. قويدىڭ ءورىسى جەر تىستەپ وسكەن جاتاعان قوڭىر جۋسان. ءبىر كۇنى يەسى قۇدىقتان مال سۋارىپ، شاي ىشۋگە اۋىلعا كەلە جاتىر ەدى، قالىڭ قارا بۇتا جاقتان وسكەن شولاق سامال قولقاڭدى قابار كۇڭىرسىك جيىركەنىشتى ءيىس اكەلدى. قۇلاعىن قايشىلاپ، وسقىرىنىپ، الگى ماڭايدان تەزىرەك كەتكىسى كەلدى. يەسى بۇنىڭ قاشقاقتاعانىنا قارامادى، قالىڭ قارا بۇتاعا بۇردى. ءتيىپ كەتسەڭ تىرسەگىڭدى ءتىلىپ تۇسەتىن پىشاقتاي قاپ-قارا بايالىش. بۇل قۇلاعىن قاقشاڭداتىپ، ۇركە-سوقتاپ، ازەر ءجۇرىپ كەلەدى. جاقىنداعان سايىن الگى ءبىر وتكىر جات ءيىس كەڭسىرىگىن كەسكىلەپ بارادى. بايالىشتاردىڭ باسىنا ءىلىنىپ قالعان شاكىم-شوكىم جاباعى جۇندەر كوزگە ءتۇستى.
بۇلار كىلت بۇرىلىپ، اۋىلعا تارتتى. اۋىلعا موينىنا جەم دوربادان كىشىلەۋ قارا كەنەپ قالتا اسىنعان بىرەۋ كەلىپتى. بەلدەۋدە اياعى سەرەيگەن قۇلا قاسقا ات بايلاۋلى تۇر. يەسى اتتان تۇسە سالا الدىنان قارسى شىعىپ كەلە جاتقان كەنەپ قالتا اسىنعان تاپال سارىمەن سويلەسە كەتتى. قارا بايالىش جاققا قولىن قايتا-قايتا سىلتەيدى. تاپال سارىنىڭ اۋىزى اڭقايىپ قالىپتى. ولار ۇيگە كىردى. ەكەۋى ەكى سويىل تاۋىپ الدى. اتتارىن ءمىنىپ قالىڭ قارا بايالىش جاققا بەت قويدى.
قالىڭ بايالىشقا كىرە بەرە ەكىنشى شەتتەن سۇمەڭدەپ ەندى ەنىپ كەلە جاتقان تۇز تاعىسىن كوزدەرى شالىپ قالدى. جەر باۋىرلاپ، قالىڭ بۇتاعا ءسىڭىپ جوعالماق، كوك جۇلىن جەركوكتى دۇڭكىلدەتىپ كەلە جاتقان قوس اتتىڭ دۇبىرىنە شىداپ جاتا المادى. بۇتانى تاستاپ، ماڭ جازىققا قاراي بەزە جونەلدى. قۇلا ات ويناقتاپ شىعا كەلدى. تاپال سارى قامشىسىن كوتەرە بەرىپ ەدى، قۇلا ات سىزدىرا جونەلدى. بۇل قاپەلىمدە نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەي كىبىرتىكتەي بەردى. بۇنىڭ يەسى دە قامشى باستى، قۇلا ات قۇيعىتىپ بارادى، كوك جۇلىن دا ءالى ءورى تايا قويماعان ماقارا جۋساننىڭ ارا-اراسىنان ەمىس-ەمىس بوزاراڭداپ، جۇلدىزداي اقتى.
كوپتەن بەرى شابىس كورمەگەن بۇنىڭ تۇلا بويىنىڭ ءزىلى تارار ەمەس. قارا قاتقىل جازىققا تيگەن تۇياق ءدۇسىرى دە كەلى تۇيگەندەي دۇڭك-دۇڭك ەتىپ، تىم ەرسى ەستىلەدى. قۇلا سوناۋ كوز ۇشىنداعى كوك جۇلىننىڭ سوڭىنان توتەلەپ سالدى. ءبارىنىڭ الدىنان تاعى دا قالىڭ قارا بايالىش جولىقتى. قۇلا بايالىشتىڭ ىشىنە كىرە الماي، اۋماقتى بۇتانى انادايدان وراعىتىپ وتپەك. يەسى بۇنى تەبىنە ءتۇستى. بۇ دا قۇلاعىن جىمىپ الدى. تاڭ اتقالى كوكىرەگىنەن يتەرىپ كەلە جاتقان قارسى جەل استىنا اۋناپ، باۋىرىن جەلپىدى. مانادان بەرى ومبى قارعا مالتىققانداي اۋىرلاعان قول-اياعى ەندى-ەندى جەڭىلدەگەندەي. شاپقالى بەرى كوزىنىڭ ۇستىنە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان ءزىل باتپان دا سەيىلەيىن دەدى.
قالىڭ بايالىشقا بۇلار دا ىلىكتى. جازىق دوڭگە ويدىم توعاي بوپ بىتكەن قالىڭنىڭ ءبىر پۇشپاعى ۇرى بۇيەندەنىپ، سوزىلىپ كەتەدى ەكەن. سول پۇشپاقتان امان شىقسا، ءبورىنىڭ جال اسىپ، اداستىرىپ كەتەرى ايدان انىق. ال ەندى بايالىشتان شىقپاي قالسا، بۇتانىڭ ىشىمەن ات شابا المايدى. قۇلا ات ۇرى جىراعا ءبىر شالعايلاپ، ارعى بۇيىردەن ءتيىستى. ءبورى ساسايىن دەدى، ەلەرمەندىككە باستى. بايالىشتى تاستاي بەرىپ، بەل اسىپ كەتپەككە جانتالاسىپ، تىكە اعىزدى. وكپە تۇستا ءۇستىرتتىڭ تىك قۇلايتىن قۇز شىڭى بار. توتەلەپ سالعان سوڭ، اتتىڭ اتىنا بولماسا، شامالىعا شالدىرتپاي ورنەك اسىپ كەتۋىنە بولادى. ەرنەككە ءبىر ىلىكسە، ار جاعى بوستان. ات قۇلاتپاس اق شىڭنىڭ قارناۋ قولتىعىنا تۇسەدى دە، قياعا وسكەن قارا اعاشقا، نە قارناۋدىڭ ونە بويىندا ۇڭىرەيىپ-ۇڭىرەيىپ تۇراتىن كەۋەك ۇڭگىرلەردىڭ بىرىنە پانالايدى. قۇلا ات بايالىشتى وراعىتام دەپ ءجۇرىپ ءبىر قيان قالاتىن بولدى.
يەسى شابىس كەرمەگەن بۇنىڭ وكپەسىن قىسىپ تاستامايىن دەپ تەبىنبەي، تاقىمىن قىسا بەرەدى. بۇل دا قۇلاقتى جىما ءتۇستى. كوك جۇلىننىڭ دا بەلى ويىس تارتىپتى. جال باسىنا بۇدان بۇرىن شىقتى. الىستان كولەگەيلەپ، كەلدەنەڭ ءتۇسىپ جاتقانمەن اياق قاعار، وكپە وشىرەر ءورى جوق تەگىس دوڭەس. جالعا بۇ دا ىلىكتى. بەرى قارا ءۇزىپ كەتە الماپتى. الدى كوكجيەككە بارىپ كىلت سۇرىنەتىن — قارا ءۇستىرت. ار جاعى — وڭشەڭ قۇز. جاعالاي شىڭنان ءبولىنىپ شىعاتىن اپپاق-اپپاق سەڭگىر تۇمسىقتار جەر تۇبىنەن اتوي سالىپ تۇر. ءبورى بايعۇس باۋىرىمەن جەر سىزىپ بارا جاتقانداي. سوزىلىپ شابادى.
بۇنىڭ وسى دۇنيەگە كەلگەلى تاپ وسىنداي شابى قىزىپ كورگەن ەمەس. كوك ءبورىنى ءتىپتى تۇمسىعىنىڭ تۇبىنەن كورگەن سوڭ، ەمىنە ءتۇستى. ەرنەكتىڭ الا بوتەن جەلى بارتىن. تۇياقتارىنىڭ اراسى زۋىلداپ كەتتى. ءبورىنىڭ كەك شۋلان جونىن انىق كوردى. شابىسىنان تانعىسى كەلگەنمەن، ءبۇيىرىن سوعىپ قالىپتى. تەك ەرنەككە قۇلاپ كەتپەسە ەكەن. يەسى تاقىمىن جىمىپ الدى. قۇلاق شەكەسىنەن مۇزداي تەر شىقتى. ەرنەكتىڭ بيىگىنە كوتەرىلدى. ار جاقتاعى قارا باۋىر ادىرلار كورىندى. كەك ءبورى دە بارىن سالدى. ءبىراق بۇل ەندى قۇتقارىلماسىنا كامىل سەندى. تاعىنى تاپتاپ كەتەردەي تىم جاقىن كەلدى. اڭ اقىرعى ايباتىن شەكتى. موينىن بۇرىپ اپ، ارس ەتە ءتۇستى. شويىنداي ءزىل سويىل شەكەدەن سالىپ ءوتتى. ءبورى اناداي جەرگە وماقاتا قۇلادى، باسىن قايتىپ كوتەرە الماي شوڭقايىپ قالدى. بۇل ەكپىنىمەن زۋلاپ ءوتىپ، اناداي جەرگە بارىپ، كەرى بۇرىلدى. يەسى سويىلىن تاعى ءبىر سەرمەدى. قاسقىر قيراڭ ەتىپ، ءبىرجولا سۇلادى. يەسى سەكىرىپ ءتۇسىپ، قىنىنان ساپى سۋىردى. تۇياعى قىزعان بۇل تىنشي الماي، ءبورىنىڭ ۇستىنە قونجيا قونعان يەسىن اينالسوقتاپ قىدىرىپ ءجۇر. قۇلا قاسقا ءتىپتى قارا ءۇزىپ قالعان ەكەن، اڭدى سويىپ، تەرىسىن وڭگەرىپ اپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا قارسى جولىقتى. تاپال سارىنىڭ بورىمەن ءىسى جوق، بۇنىڭ بىرەسە الدىنا شىعىپ قاراپ، بىرەسە ارتىنا شىعىپ قاراپ، اۋىلعا جەتكەنىنشە اۋىز جاپپاي قاۋقىلداۋمەن بولدى. قانشا جىل استىندا جۇرسە دە، سەرىگىمەن ءدىن اشىسىپ، ءتىل قاتىسقانىن كورمەگەن بۇنىڭ يەسىنىڭ دە بۇگىن تيەگى اعىتىلىپتى. اۋىلعا جەتكەن سوڭ ەكى ءۇيدىڭ قاتىن-بالاسى دا قاسىنان شىقپادى. كورشى قويشى اۋىلداردىڭ كىسىلەرى دە ۇستى-ۇستىنە شاۋىپ كەلىپ جاتتى. ەرتەسىندە قۇدىق باسىندا دا جۇرتتىڭ قاۋمالاعانى وسى بولدى. قويشى اۋىلداردى ارالاپ جۇرگەن تاپال سارى قۇدىققا ەرە كەپ، بۇنىڭ يەسىمەن كوپ سويلەستى. كەتەرىندە جالىن تاراپ، تۇمسىعىنان سيپادى. بۇل بولسا بىرنەشە كۇنگە دەيىن تاقىم ەتى جىرتىليش، تۇلا بويى الدىرتپاي زورعا ءجۇردى.
بىردە كەشقۇرىم قويشىنىڭ بالاسى بۇنى قۇدىققا اپارىپ سۋارىپ قايتتى. بەلدەۋدە بوتەن ات تۇر. بۇل ءۇي ىرگەسىنە جەتە بەرە قاسىنا بوتەن كىسى ەرتكەن يەسى قارسى شىقتى. بوتەن كىسى بۇنى كورىپ، قاسىنا كەلدى. و دا الدى-ارتىنا شىعىپ كوردى. ءتۇقشيىپ، شاشاسىن، تىلەرسەگىن ۇستادى. ەرىنەن قاقتى. قولىنان بۇعان ەتەنە تانىس، ءبىراق ۇمىت بولا جازداعان ءبىر ءيىس شىقتى. بوتەن كىسىنىڭ الاقانىن قۇشىرلانا يىسكەدى. تانىدى. ساۋمال ءيىسى. قۇلىن كەزىندە وزەگى تالىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتكەندە ەنەسىنىڭ باۋىرىنا باس سۇعاتىن ەدى، سوندا باسىڭدى اينالدىراتىن وسىنداي حوش ءيىس اڭقۋشى ەدى. بوتەن كىسىنىڭ قولىندا بۇل كورىپ جۇرگەن ادامداردان الا بوتەن سول ءجۇپار ءيىستىڭ سەسى قالىپتى. ارينە، ەنەسىنىڭ باۋىرىنداعى ءيىس بۇدان تىم كۇشتى، كەڭسىرىگىڭدى ءتىلىپ جىبەرە جازدايدى، بىردەن باسىڭا شابادى. بوتەن كىسى بۇنىڭ يەسىنە بىردەڭە ايتىپ كۇلدى. داۋسى دا تانىس. سول قارلىعىپ، قىرىلداپ شىعادى. ە... باياعىدا ەنەسىنىڭ ساۋۋلى كەزىندە بۇل نوقتاسىن جۇلقىلاپ، تىنىش تۇرا الماۋشى ەدى. سوندا تۋ سىرتىنان وسى ءبىر داۋىس شىعىپ، زەكىرەتىن. باسقا، مىناۋ بوتەن كىسى بۇنىڭ ءبىرىنشى كورگەن ادامى ەكەن. بۇنىڭ تۇڭعىش سەزگەن بوتەن ءيىسى دە وسىنداي ەدى.
ءسويتىپ، سەيىستىڭ قولىنا قايتا ءتۇستى. ول ەرتەسىنە بۇنى جەتەگىنە اپ، قويشى اۋىلدان ەرتە اتتاندى. ايدالادا وقشاۋ وتىرعان ەكى ءۇيدىڭ بار ادامى سىرتقا شىقتى. ءبارى دە قيا الماي قاراپ قالدى. ءۇيدىڭ وڭ جاعىنداعى شي كۇركەنىڭ ىشىندە بۇنىڭ تەر ءيىسى اڭقىپ ەر-تۇرمانى جاتىر. ەكى يت تە ءبىراز جەرگە دەيىن سوڭىنا ەردى. كۇن باتىس بەتتەگى قارا دوڭگە جەتكەن سوڭ، ەكەۋى شوڭقيىپ جول ۇستىنە وتىرا كەتتى. بۇل ارتىنا بۇرىلدى. كوز ۇشىندا ەمىس-ەمىس بۇلدىراپ ەكى ءۇي قالىپ بارادى...
III
سەيىستىڭ ءۇيى شوقى-شوقى قاراتاۋدى قاق ايىرىپ قۇلايتىن ءبىر قارا قاپى اڭعاردىڭ تابانىندا ەكەن. تاۋ جاقتا سىلدىر-سىلدىر سۋدىڭ داۋىسى. ەسىكتىڭ الدىندا اناداي جەردە ويماقتاي ەگىس جاتىر. ولاي قاراي مال بالاسىن اتتاتپايدى. ءتۇن بولسا سول ويدىم ەگىس جاقتان كوك بالاۋسا ءيىس شىعادى. سەيىس باياعىسىنداي قۇرىق اسىنبادى. تاڭەرتەڭ، سوسىن ءتۇس اۋىپ، ىستىق قايتا قولىنا كۇرەك ۇستاپ ەگىس جاققا كەتەدى. ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى كەلتە جەلىدە شابدار بيە بايلاۋلى، ونىڭ ءدال وزىنەن اۋمايتىن شابدار قۇلىنى نوقتاسىن جۇلقىپ تۇر. سەيىستىڭ ءۇيىنىڭ ءتۇرۋلى ىرگەسىنەن ادەمى ساۋمال ءيىسى اڭقيدى. بۇنى كەلگەن كۇن-اق، اڭعاردىڭ اۋىزىنداعى كىشكەنە توعاننىڭ قاسىنا وسكەن ولەڭ شوپكە ءتۇساپ جىبەردى. تاۋ جاقتان ەكى جاعاسىنا جال توپىراق ۇيگەن سالما ارىق قۇلاپ جاتىر. ارىقتىڭ ءۇستىن ءيىسى مۇڭكىگەن تۇيە جاپىراق باسىپتى. استىندا كۇنى-تۇنى سۋ سارقىرايدى. ولەڭ ءشوپ، اعىن سۋ. بۇل ءۇشىن ءبىر ەمىن-ەركىن بوستان داۋرەن باستالدى. ەشكىم تاڭ اتار-اتپاستان ەرتتەپ اپ، قوي قايىرتپايدى. كۇندىز-تۇنى اۋىلدىڭ قاسىندا، سۋدىڭ قاسىندا.
سەيىس بۇنىڭ جالىنان اسار-اسپاس بويى بار، جۇقالاڭ سارى كىسى. كىشكەنە كوگىلدىر كوزدەرى كۇلىمدەپ، ءار ءسوزىنىڭ ءدامىن الىپ تۇرعانداي، ىلعي جاي سويلەيدى. اياعىن دا جاي الىپ، جاي باسادى. قيمىلىنىڭ ءبارى مايدا، بيپاز. كۇنى بويى كۇرەك ۇستاپ جۇرگەنمەن قولى جۇمساق، الاقانىنداعى، ساۋساعىنداعى كۇستەرىنە شەيىن شاعىپ الماي، مۇنىڭ موينىن، ساۋىرىن قىدىقتاي سيپايدى. بۇل مىناداي ماپەگە قاپەلىمدە ۇيرەنىسە الماي ءجۇردى. قويشى اۋىلدا جۇرگەندە قىر ارقاسىن ەر قاجاعان، جاۋىرى اق قىلشىقتانىپ جازىلىپ ەدى. قولىن سوعان اپارا ما دەپ، ماڭىنا جولاپ كەتسە، ءدىر-دىر ەتەدى. سەيىس بۇنى ءالى تاقىمىنا تيگىزگەن جوق. ارقاسىنداعى، تىرسەگىندەگى توقىم ويعان، ءشوپ جىرعان جاراقاتتارىنىڭ بارىنە دە ۇشكىرىپ، ءار ءتۇرلى ءشوپ تاعىپ ەدى، ءدال ءقازىر تۇلا بويىندا اۋىرسىناتىن جەرى جوق. سەيىس كۇنىنە بىر-ەكى رەت كەلىپ، و جەر، بۇ جەرىن كورگەننەن باسقا سالماق سالمادى.
تەرىسى جىلتىراپ سەمىرەيىن دەدى. ەندى-ەندى قازى جيا باستاعاندا، سەيىس بۇنى شۇيگىن شوپتەن ايىرىپ الدى. كيىز ءۇيدىڭ كۇن باتىس قاسىنداعى بۇلتىق-بۇلتىق بۇجىر تاستان قالاي سالعان تاپەلتەك ۇيگە كىرگىزدى. ۇستىنە قىز-قىز قايناعان زىلدەي جابۋ جاپتى. شىلدە تامىزدا كومىلتىپ قىمتاپ قويدى. ونە بويى تەر الىپ ەرىپ بارادى. سيراعىنان سۋ ساۋلاپ، ماڭايىنىڭ ءبارى كۇڭىرسىپ كەتتى. سۇيەگىنە دەيىن بالقىپ بارا جاتقانداي. سەيىس شارا تاباقتى باداناداي-باداناداي اق جۇگەرىگە تولتىرىپ اكەلدى دە، اياعىنا دەم تۇسەر دەپ قورقىپ، شەتىنەن الاقانىنا ساپ، تام-تۇمداپ اساتادى. كەيىن جۇگەرىنى شيكىلەي ەمەس، قۋىرىپ اكەپ، اق ۇلپىلدەككە بايلادى. بىرەر كۇننەن سوڭ اعىل-تەگىل تەرى تىيىلدى. ونە بويىن ۇساق جابىسقاق الىپ، دىمدانادى دا تۇرادى. ءالسىن-الى توپاتايعا سۋ قوسقان ءسۇت قۇيىپ اكەپ قىلق-قىلق جۇتقىزادى. تويعىزا جەمدەمەيدى، قاندىرا سۋارمايدى.
كەشكىعۇرىم بالا مىنگىزىپ، اۋىلدىڭ الدىنداعى قوڭىر جالعا الىپ كەتەدى. سەيىس ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعىپ اپ قاراپ تۇرادى، بۇل جىن قاققانداي جاپادان-جالعىز شاپقىلايدى دا جۇرەدى. ارلى-بەرلى شاپتىرىپ-شاپتىرىپ اۋىلعا الىپ قايتادى. تەر قاتىپ قالادى دەپ، سۇمەڭدەتىپ قىدىرتا بەرەدى. باياعى قارنى شەرميگەنشە استاۋداعى سۋدى اياماي ءىشىپ، قوڭىر شوپكە قۇنىعا تيىسەتىن قويشى تورى كۇنىن اڭسادى. زىلدەي جابۋدىڭ استىندا تۇرىپ، مەڭ-زەڭ قالعىپ كەتەدى. ەن دالادا ەكى ءتۇتىن قىلت-قىلت ۇشىپ، وڭاشا وتىرعان ەكى ءۇي ەلەستەدى. قىزىل قانشىق پەن قارا الا توبەت شاپقىلاپ، الدىنان شىعىپ جۇرەدى. بۋرىل شولاق بايعۇس قاسىنا مۇنىڭ كەلگەنىمەن شارۋاسى جوق، باسىن جەردەن كوتەرمەي قۇنجىڭداپ جاتادى. ويانىپ كەتەدى — اۋزىندا جەم دورباسى.
ءبىر كۇنى سەيىستىڭ ۇيىنە ءۇش-تورت اتتى كەلىپ ءتۇستى. ىستىق قايتقانشا ۇيدە جاتتى. كۇن سالقىنداعان سوڭ، اتتارىنا ءمىنىپ، ورتالارىنا بۇنى الىپ، اۋىلدىڭ الدىنداعى جالعا تارتتى. ءبارى سەيىستىڭ قاسىندا قالىپ، قاراپ تۇردى. بۇل تاعى دا جالعىز شاپتى. تاقتايداي تەگىس جازىقتىڭ ۇستىندە جاپادان-جالعىز قىلاڭىتىپ تۇراتىن ءتورت قۇلاقتى سارى تام بار. بۇل سول سارى تامعا دەيىن ءۇش رەت شاۋىپ بارىپ ورالۋى كەرەك. ءۇش اينالىمنىڭ ۇشەۋىن دە اينالىپ كەلدى. شاباندوز بالا اياڭداتىپ قىدىرتىپ، سۋىتىپ ءجۇر. سەيىستىڭ قاسىنداعىلار قاۋقىلداسىپ جاتىر. قۇلا ات مىنگەن تاپال سارى قايتا-قايتا كەۋدەسىن ۇرىپ، كوپىرىپ تۇر. ەندى ءبورى بۇعان بەتتەدى. قولدارىن تالاسا سوزىپ، جالىنان سيپادى؛ شەكەلىگىن، كوز اڭعارىن، تاناۋىن، القىمىن، ەرنىن، ساعاقتىقتى تۇك قالدىرماي تىنتە قاراسىپ شىقتى. اتتارىنان تۇسە-تۇسە قالىپ، قۇيرىعىن، تىرسەگىن، شاشاسىن، قولتىعىن دىم قالدىرماي كوردى. بىرەۋى، ءتىپتى اناداي جەرگە بارىپ، قالپاعى جەرگە تۇسكەنشە ەڭكەيىپ، بۇنىڭ شابىنا سىعالاپ قارادى.
ءۇش-تورت كۇننەن سوڭ سەيىستىڭ ۇيىنە قۇلا اتتى تاپال سارى دالاقتاپ تاعى شاۋىپ كەلدى. اتىنان تۇسپەي ءداۋىستاپ سەيىستى سىرتقا شاقىردى. اسىعىپ-ۇسىگىپ الدەنە ايتتى. سونان سوڭ مۇنىڭ جانىنا كەپ، كوزىنىڭ الدىن قاسىپ، جالىن تارادى. ءسويتتى دە، كەلگەن ىزىمەن كەرى قاراي شاۋىپ الا جونەلدى.
ەرتەڭىنە سەيىس بۇعان بايگە بالانى مىنگىزىپ جولعا شىقتى. جاتاعان تاۋدىڭ باۋىرىندا كوزدەرى جىلتىراپ، ون-ون بەس تاس ءۇي تۇر. قۇبىلا بەتتەگى توبەسىنە قىزىل تۋ بايلاعان بىرەۋىنىڭ قاسىنا كەلگەن سوڭ، سەيىس بۇنى توبەسى ىزىڭداپ تۇرعان باعانا اعاشقا بايلادى. سىلاعىن جاڭبىر شايعان شابدار ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە قاۋقىلداسىپ وتىرعان كوپ ادام بۇنى كورىپ، ورىندارىنان ورە تۇرەگەلدى. ورتاسىندا تاپال سارى دا ءجۇر. ول بۇنىڭ قاسىنا جەتىپ كەلىپ، و جەر، بۇ جەرىن كورسەتىپ كوپىرىپ جاتىر. بۇتىنا جارعاق شالبار كيگەن ءبىر جاربيعان شال مىناۋ شۋىلداق توپقا قوسىلماي، اناداي جەردە وسقىرىنىپ تۇر. دارىدەن بوساعان شىنى شاقشانىڭ تىعىنىن تاڭق ەتكىزىپ اشىپ، تىرناعىنا ناسىباي ءۇيىپ، تاناۋىنا اپارا بەرىپ، تاپال سارىنىن ءسوزىن شەكەسىنەن تىڭداپ مىرس ەتىپ قويدى. تاپال سارى بۇعان باسىن تاڭدانىپ شايقاسا، ول كۇماندانىپ شايقايتىن سياقتى. جۇرت قايسىسىنا يلانارىن بىلمەي، ەكەۋىنە الما-كەزەك جاۋتاڭدايدى. سونىڭ اراسىنشا شابدار ۇيگە كىرىپ كەتكەن سەيىس قايتا شىقتى دا، بۇنى اۋىلدىڭ كۇن شىعىس شەتىندەگى وڭاشا داربازاعا الىپ كەلدى. بۇ جەردە ونى ابدەن جەلكىلدەتىپ جاساۋلادى. سەيىستىڭ الاقانىنان دا جۇمساق جاڭا جابۋ ساۋىرىن قىدىقتايدى. ءتۇس قايتا ىشىندە تاپال سارى مەن سەيىس بار تورت-بەس اتتى بۇنى ورتاعا الىپ تاعى دا جول شىقتى. كوشەدە جۇرگەن، ۇيلەردىڭ كولەڭكەسىندە وتىرعان كوپ ادام تۇرا قاپ قارايدى، تاڭىرقاپ باستارىن شايقايدى. تاپ سولارعا نە قىلا قويعانىن كىم ءبىلسىن، اۋىلدىڭ شاۋىلدەك يتتەرى دە كوپ دۇبىرگە ورە تۇرەگەلىپ، جالپ-جالپ ءۇرىپ جاتىر.
ولار جارتى كۇنشىلىك جول ءجۇرىپ، قاراتاۋدىڭ ءبىر اسەم قويناۋىنا جەتتى. ءار جەر-ار جەردە اسەم كوگەرىش، اعىپ جاتقان سۋى دا مول. كەڭ قويناۋعا قاتار-قاتار ءتىزىلىپ اق ۇيلەر تىگىلگەن. ۇيلەردىڭ ماڭى جەر قايىسقان حالىق؛ جىلقى بالاسى دا جەتەرلىك. بۇنىڭ الدىنان تورت-بەس ادام جۇگىرە شىعىپ، اۋىلدان وقشاۋ قويناۋ كوگالعا الىپ كەتتى. ءتۇنى بويى سەيىس باستاعان ءبىر توپ ادام توڭىرەگىندە ءجۇردى. تاڭەرتەڭ جيىن باستالدى. اۋىلدىڭ جەلكەسىنە ورناتىلعان ۇستىنە شىمقايى قىزىل ماتا جابىلعان اعاش تۇعىرعا شوشايىپ-شوشايىپ ون شاقتى ادام كوتەرىلدى. ىشىنەن قالقيىپ قالپاق كيگەن بىرەۋى ىلگەرى شىقتى. جۇرتتىڭ دىبىرى تيىلا قالدى. ىلگەرى شىققان كوزىلدىرىكتى كۇجبان قارا گۇرىلدەگەن جۋان داۋسىمەن قولىنداعى بۋما قاعازدىڭ كوپ پاراعىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سىرعىتىپ اۋدارىپ، سايراي جونەلدى. بۇل اياعى تالىپ قوزعالاقتاي بەردى. كۇجبان قارا ءالى سويلەپ تۇر. كەنەت جۇرت دۋ قوزعالدى، قۇلاعىن جارىپ شاتىر-كۇتىر دىبىس شىقتى. جالت قارادى. كۇجبان قارا قاعازدان كوزىن ەندى كوتەرىپ، اسپانعا قاراي باقشاڭداپ، الدەنەنى ايتىپ، ايقاي ساپ تۇر. بۇنىڭ تۇلا بويىنا ءدىرىل جۇگىردى، قۇلاعىن قايشىلادى. جۇرتتا ەس جوق. دۋىلداسىپ، بار الاقاندارىن اياماي-اق ساباپ جاتىر. ىلگەرىگە تاعى بىرەۋ شىقتى. و دا قولىنداعى ءبىر جاپىراق قاعازدى تۇقشاڭداپ وقىپ بەردى. جۇرت تاعى دا شاتىر-شۇتىر شاپالاق ساباستى. ورامالى يىعىنا ءتۇسىپ كەتكەن ءبىر ايەل الدەنەنى باستاپ كەلە جاتىر ەدى، ءسوزىن ۇمىتىپ، ءمۇدىرىپ تۇردى-تۇردى دا، قولىن ءبىر سىلتەپ ءتۇسىپ كەتتى. جۇرت قىران-توپان كۇلكىگە باتتى. العاشقى سويلەگەن كوزىلدىرىكتى قارا قايتا شىعىپ، بىرەۋلەردىڭ اتاقتارىن ايتىپ، شاقىرا باستادى. اتى اتالعاندار اعاش تۇعىرعا شىعىپ، كوزىلدىرىكتى قولىن الدى. ول الگىلەردىڭ ومىراۋىنا جارقىراۋىق مونشاقتار تاعادى، نە قولتىعىنا قاعازعا وراۋلى بىردەڭە قىستىرادى. ولار ەكى ەزۋى ەكى قۇلاقتارىندا، اعاش تۇعىردان ءتۇسىپ كەلە جاتادى. وسى ءبىر الاباجاقتان كوزى بۇلدىراپ، باسى زەڭگەن سوڭ تاناۋىن جەلگە بۇرىپ، كەرىلىپ ءزار جىبەرىپ الدى.
جيىن تارادى. اتى بارلار اتتارىنا ءمىندى. جەر قايىسقان كوپ حالىق جاپاتارماعاي كەڭ قويناۋدىڭ قاق الدىنداعى جازىققا بەتتەدى. بالالار جاعى قويناۋدىڭ ءبىر ۇشىنداعى تاستاق توبەشىككە قاراي جۇگىرە جونەلدى. اپ-ساتتە توبەشىكتىڭ ونە بويىندا ينە شانشار جەر قالمادى. سەيىس بۇنى ۇستىنە بايگە بالانى مىنگىزىپ، جۇرتتىڭ الدىنا كوگالدىڭ ۇستىنە جيىلىپ جاتقان ۇركەردەي ءبىر شوعىر اتتىڭ ىشىنە اپارىپ قوستى. قاسىنداعى اتتاردىڭ بارىنە دە باستارىن ورامالمەن تاڭىپ العان، وڭشەڭ ءبىر اتقا جەڭىل قۇباشاپ بالالار ءمىنىپتى. ءبارىنىڭ دە تىزگىندەرىنە جابىسىپ اپ، الدەنەلەردى سىبىرلاپ ءبىر-بىر شال ءجۇر. قارىنا قىزىل بايلاپ، اق بوز اتقا مىنگەن بىرەۋ كەپ، شالداردى توبەشىككە قاراي قۋىپ جىبەردى. اق بوز اتتى بۇلاردى توبەشىكتىڭ شىعىس بەتىندەگى كىشكەنە قىزىل جالاۋ كوتەرگەن ادامداردىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرعىزدى. بۇل اينالاسىنا الاقتاپ قاراي بەرەدى. مىنا جۇرت وسىنشاما نەگە توپىرلايدى؟ انە ءبىر الدىنا تەمىر تاياق شانىشقان ادام، تاياقتىڭ باسىنداعى جۇدىرىقتاي قارا تەمىرگە اۋزىن توسەپ، نەگە وزەۋرەيدى؟ ۇستىندەگى بايگە بالا تىزگىنىن قايتا-قايتا تارتا بەرگەنى نەسى؟
قۇلاق شەكەسىن شىمىرلاتىپ، الدەنە زىڭ ەتە قالدى. ۇزەڭگى قاعىسىپ قاتارىندا تۇرعان اتتار العا قاراي اتىپ-اتىپ شىقتى. بالا تەبىنىپ قالدى. وزگە اتتاردىڭ سوڭىنان بۇ دا سالدى. جۇلىنىپ بارا جاتقان ءبىر ات. تاڭەرتەڭگى جىم-جىرت القاپ توبەدەن تاس بۇرشاق جاۋعانداي دۇرسىلدەپ كەتتى. قاپتالىنداعى قالىڭ جۇرت ىسقىرىپ، گۋىلدەپ جاتىر. باسقا اتتار ىلگەرى كەۋدەلەپ، ەمىنە بەرەدى. بۇل جىرىلىپ، وڭاشا قالعىسى كەلەدى. توڭىرەگىنە توپ-توپ تۇسكەن تۇياقتار جەرگە تيمەي، قۇددى ءبارى جابىلىپ بۇنىڭ تاس توبەسىن تومپەشتەپ جاتقانداي، ميى زەڭىپ بارادى. ۇستىندەگى بالا تاقىمىن قىسا تۇسەدى. وعان قايتا وسى جاقسى ەمەس پە؟ اناۋ قارا شاڭىت قالىڭ تاسىر-تۇسىردىڭ اراسىندا سونشاما ولىپ-وشكەندەي نە بار دەيسىڭ؟ اتتار مۇنىڭ انا قاپتالىنان دا، مىنا قاپتالىنان دا زۋ-زۋ اعىزىپ، ىلگەرى وزادى، ءالى توپ جازعان جوق. بۇنىڭ شامالىدا باۋىرى جازىلار ءتۇرى جوق. ىلگەرىدەگى قارا سەلدىر توزاڭ الىستاسا ەكەن دەپ كەلەدى. الدىنان سوققان ەتكىر جەل تۇياق ۇشىرعان شاڭ مەن توپىراقتى، كەيدە تۇيدەك-تۇيدەك ءتۇيىر سازداردى ايداپ اكەپ بەتىنە ۇرادى. كوز الدى اشىپ، قىشىرلاعان قيىرشىققا تولىپ، تۇماندانىپ بارادى. دۇنيەنىڭ ءبارى بۇلدىراپ، لايىتىپ كەتكەن. جاپ-جاڭاعى كوكپەڭبەك اسپان دا شاڭعا اۋناپ تۇرعان اتتىڭ جابۋىنداي ساتپاق-ساتپاق. كوز الدىنداعى لاي بۇلدىر ىدىرار ەمەس. ۇستىندەگى بالا دەگبىرسىزدەنىپ، قوزعالاقتاي بەرەدى. الدە بۇنىڭ شابىسى جايسىز بولدى ما؟ تاقىمىن قىسا تۇسەدى. شاپ دەيدى. كوزى قۇرعىر بىتەلىپ قالدى. مىنا ءبىر قىزىل شۇبەرەك كوتەرگەن ادام مۇندا نە ءبىتىرىپ تۇر؟ جاڭا ءبىر ازىردە دە وسىنداي بىرەۋدىڭ تۇسىنان وتكەن سياقتى ەدى عوي. قىزىل شۇبەرەك كوتەرگەن ادام بايگە بالاعا بىردەڭە دەپ اقىردى. بالا مۇنىڭ موينىنان قولىن سوزىپ، جۇپ-جۇمساق ورامالىمەن كەزىنىڭ اينالاسىن ءسۇرتتى. كوزى ەندى اشىلدى. ماناعى قالىڭ شوعىر ىدىراپتى. ءبىراق ءالى دە ەكىدەن-ۇشتەن توپ-توپ بولىپ بارادى. شوعىر بىتىراعان سوڭ الگى جاباعىداي ۇيىسقان اق شاڭىت تا سەيىلىپتى. ءار كىشكەنە توپتىڭ سوڭىندا شۇيكەدەي ەسىلگەن شوكىم توزاڭ بار. اۋا تازارىپ كەلەدى. بۇنىڭ دەنى ەندى جايىلايىن دەگەندەي. الاباجاق توبە الدىنان شىقتى. ءبىر اينالما ءبىتىپ قاپتى. توبە باسىنداعى جۇرت تۇسىنان وتكەن اتتىڭ بارىنە دە باقىرىپ-شاقىرىپ شۋلاپ جاتىر. سەرەيگەن تەمىر تاياقتى قىلعىندىرا قۇشاقتاعان ءبىر ادام تارعىل داۋسىن اياماي سوزىپ، ايقايدى سالىپ تۇر. انە ءبىر كوك اتتى كىم؟ سەيىس قوي. اتتىڭ جولىنا ول نەگە وسىنشا ەلىمىن سالىپ ۇمتىلادى؟ قارىنا قىزىل بايلاعاندار ونى كەۋدەسىنەن يتەرىپ، نەگە جىبەرمەيدى؟ بۇل سەيىسىنە بۇرىلعىسى كەلىپ ەدى، ۇستىندەگى بالا كونبەي قويدى. سەيىس تە بۇعان بىردەڭە دەپ ايقايلادى. جۇرت دۋ كۇلدى، ىسقىردى. مىنا ءبىر ۋ-دۋ باسىن داڭ قىلدى. قويشىتورى كەزىندە بۋرىل شولاقتىڭ اياعى اقساپ قاپ، شىعىرعا بۇنى سالعاندا دا باسى ءدال مىناداي اينالماعان سياقتى ەدى. گۋىلدەسكەن الاباجاق قالىڭ توپىر ارتتا قالدى. ۇستىندەگى بالا تەبىنە ءتۇستى. مىنانداي جەردە تۇياعى قىزىپ، باۋىرى جازىلىپ ات شابا الاتىن با ەدى، ءتايىرى. ىڭ-جىڭ. ىسقىرعان، ەجەڭدەسكەن، ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، كەرىلدەسكەن جۇرتتىڭ نە دەيتىنىن، نە تالاپ ەتەتىنىن ەش تۇسىنە المايسىڭ. شىركىن، باياعى ءبورى قۋعان الا ءدوڭىن ايتسايشى. الاڭدايتىن ەشتەڭە جوق، تاقىمىڭ جىرتىلعانشا تارتاسىڭ-اي كەپ.
تۇلا بويىندا ءبىر تامشى تەر جوق، بەدىرەيگەن قالپى. ءار نارسەگە ءبىر الاڭ بوپ، باسى قاتقاننان با ەكەن... ۇستىندەگى بالا اتتاردىڭ جەل جاعىن الۋعا تىرىستى، تاقىمىن قىسا ءتۇسىپ، تىزگىندى بوساتىڭقىراپ، «بول، شاپسايشى» دەگەندەي بەلگى قىلادى. جەل اڭقي سوقتى. ەكىنشى اينالما دا ءبىتىپ قاپتى. الاباجاق توبەشىك ءالى داڭ-دۇڭ. سوڭعى ءۇش-تورت اتپەن قاپتالداستى. كوپ شۋىلداق وڭ جاق شەكەسىنە شەگەدەي قادالىپ، ميىن جەپ بارادى. وسى ءبىر قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي كۇج-كۇج توبەنىڭ قاسىنان تەزىرەك ءوتىپ كەتسە ەكەن. قارسى الدىندا قۇيرىق تىستەسىپ قوس باران ات كەتىپ بارادى. قۇيعىتىپ ولاردىڭ دا جەل جاعىنا شىقتى. ءوزارا ەگەسىپ بارا جاتقان ەكى اتتىڭ ەكەۋى دە بۇعان قان تولىپ قىزارىپ كەلە جاتقان كوزدەرىمەن الايا قاراپ، توزاڭعا مالتىعىپ قالا بەردى.
بۇل ورتادا وقشاۋ كەلەدى. قىز-قىز دۋدىڭ كوبى ارتتا. قۇلاعى ەندى تىنشىدى. مانادان بەرى اڭىزاق قۇساپ ورتتەي جالانعان قارسى جەل ەندى بويىن شاعىپ سالقىن ءتيدى. قۇلاق ءتۇبى شىمىرلادى. بويىن بۋىپ كەلە جاتقان تەر ءقازىر شىعايىن دەدى. تاعى دا الدىنان ءۇش-تورت ات قاباتتاسقان ۇلكەن شوعىر كورىندى. ەڭ الدىنداعى ەكى ات ءالى قۇيرىق تىستەسىپ ءجۇر. ودان كەيىنگى جيرەن دە ءۇشىنشى قاراقشىنىڭ تۇسىنا بارىپتى. ىلگەرىدەگى ءۇش اتتىڭ ۇشەۋى دە ابدەن باۋىر جازىپتى. بالا تاعى دا ورامال اكەپ، كوزىن ءسۇرتتى. تىزگىنىن ەركىنە جىبەرىپ، تىنىش كەلەدى. الدىنداعى ايعىر شوعىر دا تىم جاقىن قالدى. شوعىردىڭ وكپە تۇ-سىنداعى قىلاڭ ات بۇنى جەل جاققا شىعارعىسى كەلمەدى. قالىڭ شوعىردىڭ ىشىنە بۇ دا كىردى. توپ-توپ تۇياق دىبىسى. قاسارىسا يتەرگەن جەل بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى. كوزىن جۇمىپ الدى. ەكى جاعىنداعى دۇڭك-دۇڭك ءدۇرسىل بىرتە-بىرتە شەگىنەيىن دەدى. كەۋدەدەن يتەرگەن جەل دە باسەڭدەپتى. تەك قىلاڭ ات قانا ءقۇيرىق تىستەرگە كەلىپ قاپتى. بايگە بالا ساۋىرىن قامشىمەن تاعى ءبىر سيپاپ ءوتتى. قۇلاعىن جىما ءتۇستى...
تاڭ اتقالى قۇلاق شەكەسىندە گۋىلدەپ كەلە جاتڭان جەل استىنا اۋدى. اياقتارى دا دىڭىلداپ جەڭىل سەزىلدى. تۇلا بويىندا سىرەسىپ تۇرعان قالىڭ ءزىل ىدىراي باستادى. توڭىرەگىنە كوز سالعان جوق. سارعىش جولاق... كوكشىل جولاق. قارا قوشقىل جولاق... الا تەڭبىل جەر استىندا شىر اينالىپ قالىپ جاتىر، قالىپ جاتىر. الدە ءبىر ۋاقىتتا ءدال كوزىنىڭ تۇبىنەن ءبىر جيرەن نوقات زۋ ەتتى دە، عايىپ بولدى. وڭ ءقۇلاعىنا تاعى دا گۋىلدەگەن ءۇن جارماستى. ول تاراپقا كوز سالعان جوق. ءۇشىنشى اينالما دا ءبىتىپتى. بايگە بالا بۇنىڭ جاس تولىپ، بۇلدىراپ كەتكەن كوزىن ءسۇرتىپ، قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسيدى. بۇل سوناۋ تۋ-تۋ الىستا، كوز ۇشىندا كەتىپ بارا جاتقان ەكى نوقاتتى بايقادى. ولاردىڭ اراسى ءالى الشاقتاي قويماپتى. ءبىراق ماناعىداي ەمەس، قارالارى دارالانىپتى. ەكى وزعىن نوقات ءۇشىنشى قاراق-شىعا تاياپ قالىپتى.
ءبىراق سول ەكەۋىنەن وزسام ەكەن دەپ، وكپەسى ءوشىپ كەلە جاتڭان بۇل جوق. ماناعىداي ەمەس، باسى دا سەيىلدى، ءوزىنىڭ شاپقانىن جەرگە تەك جاناي ءتيىپ، جاناي ءتيىپ قالقىپ بارا جاتقان ۇشقىر تۇياقتارىن، قاۋىرسىنداي جەپ-جەڭىل دەنەسىن قىزىقتاپ، راقاتتانىپ كەلەدى. بۇعان تەك وسىنداي بوستان دالا، اياعىڭا جىعىلىپ، شابىڭنان وبەر مايدا سامال بولسا بولعانى. ەشكىممەن تايتالاسپاي-اق، ەشكىمنىڭ شاڭىن جۇتپاي-اق وزىمەن ءوزى بوپ، ساۋىرىن جىبەكتەي سيپاعان بەيپاز جەل مەن تۇياعىنان كوتەرىپ، شاشاسىن سۇيگەن ساف اۋادان ءلاززات الىپ شابا بەرەدى. گۇج-گۇج ءۇرىستىڭ دا قاجەتى جوق. بۇنى تەك شاپتىرسا بولدى. باياعى قۇلىن كەزىندە دە شابىسقا قۇمار ەدى. قويشىتورى تىرلىگى بۇنىڭ بويىنا تۋا بىتكەن سول قۇشتارلىقتى، شولدەگەندە سۋ تىلە-گەندەي، قارنى اشقاندا جەم تىلەگەندەي، ارا-تۇرا قانى قوزىپ ەلەگىزگەندە قۇمارىن تارقاتاتىن شابىستى ۇمىتتىرا جازداپتى. وتكەندە ويدا جوقتا جولىعىپ، اجالىن بۇدان تاپقان اڭ تۇقشاڭداعان تۇعىر مىنەزدەن قۇتقارىپ، تامىر-تامىرىنا سارىسۋ ۇيىتقان سامارقاۋ قاندى قايتا قوزدىرىپ، جاراتىلىسىنا بىتكەن اتا ءقۇلىق، ءتۇس مىنەزىنە قايتا تابىستىردى. ەندى، مىنە، قۇلاعىن تىگەدى: ءدۇرس-دۇرس... ءدۇرس-دۇرس... بۇل نە ءۇن؟ الدە جەرگە توپىتىپ ۇستى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتقان تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى مە، الدە ونە بويىنا قان ايداپ، مىناۋ دارقان تىرلىكتىڭ، داڭعىل دالانىڭ ءلاززاتى مەن جۇپار اۋاسىن جۇتقىزىپ كەلە جاتقان تىرشىلىك باسى — جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى مە — ايىرىپ بولار ەمەس.
بۇ شابىسىنا بالانىڭ دا كوڭىلى ءبىتىپ كەلە جاتقان ءتۇرى بار، تىپ-تىنىش. ءتورتىنشى اينالىمنىڭ دا بەل ورتاسىنان اۋدى. تاڭ اتقالى بىرەسە ارتىندا قاپ، بىرەسە قاپتالىنان جالت-جۇلت كوزگە ءتۇسىپ كەلە جاتقان الاباجىر توبەشىك ەندى الدىنا شىقتى. سوڭىندا جاقىن جەردە ءدۇسىر جوق. شاماسى بۇل دا قارا ءۇزىپ كەتپەسە كەرەك. الدىنداعى ەكى نوقات ءالى الىس. دەگەنمەن ەكى اتتىڭ ءتۇر سيپاتى ايقىندالىپ قالدى، سوڭعىسى باران ات، الدىڭعىسى بوزاراڭدايدى — نە بۋرىل، نە اق بوز. بالا ساۋىرىنان تاعى دا ءبىر سيپادى. الاباجىر توبەشىكتىڭ ايقاي-شۋى ەستىلدى. الدىڭعى اق بوز قارا ۇزە ءتۇستى، سوڭعى باران قۇرىق تاستام جەرگە كەلدى. جۇرت ۋ-دۋ. ايقاي. ىسقىرىق. الدىڭعى ەكى اتتىڭ ۇستىندەگى بالالار قامشىلارىن كوتەرىپ، قىزىل جالاۋ كوتەرگەندەردىڭ تۇسىنان اعىزىپ ءوتتى. بۇل باران اتتان ءبىر كەۋدە كەيىن ەتتى. بايگە بالالار تىزگىن تەجەدى؛ اتتار ءبىراز جەرگە دەيىن تەكىرەكتەپ بارىپ، اياڭعا زورعا كوشتى. بوز باران كىلت بۇرىلىپ، بايگە توبەگە بەتتەدى. بۇل بولسا، اناۋ ىزى-قيعى الاباجىر جيىننىڭ ايقاي-شۋىنا ءالى بەتتەي الماي ءجۇر. تاپال سارى مەن سەيىس بۇعان قاراي دالاقتاپ شاۋىپ كەلەدى. كەلە شىلبىرىنان سۇيرەلەپ توبەگە قاراي جەتەكتەدى.
IV
بايگەتورىنىڭ ومىرىندە ءبىرىنشى رەت شاپقان بايگەسىندە ەكى اتتان كەيىن كەلگەن حابارى اۋىلعا وزدەرىنەن بۇرىن جەتىپتى. قىرات باسىنا شىعا كەلۋلەرى-اق مۇڭ ەكەن، شابدار كەڭسەنىڭ قاسىنداعى قارا-قۇراڭ كوبەيە ءتۇستى. كەڭسەگە جاقىنداي بەرگەندە، جۇرت توپىلىپ الدارىنان شىقتى. ءبارى دە كەزدەرى جىلتىراپ، ەنتەلەي قارايدى. تاپال سارى قۇلا اتىن تەبىنىپ، تاعى دا ىلگەرى وزدى. جولدىڭ شاڭى قونىپ ساتپاقتانىپ قالعان تور-تور قاعاناق قالپاعىن قولىنا الدى. ۇشىن ۋىسىنا جيىپ ۇستاعان شولاق قامشىسىن ەربەڭدەتىپ ساۋلاي جونەلدى. جۇرتتىڭ اۋزى اڭىرايىپ قالعان. كومەكەيلەرىنە بوگەلەك كىرىپ، شاعىپ السا دا بىلەر ەمەس. اناۋ كۇنى وسقىرىنىپ تۇرعان جارعاق شالبارلى جاپىرىق شال بۇگىن شىنى شاقشاسىنىڭ تىعىنىن اشپاعان كۇيى ەلتىپ قالىپتى. بۇنىڭ بەلى تالىپ، تىپىرشي بەردى. سەيىس سەرىكتەرىنە جۇرەيىك دەگەن راي بايقاتتى. بۇلار ءجۇرىپ كەتىپ ەدى، قالىڭ توپىر قۇددى بۇل التىن تەزەكتەپ بارا جاتقانداي سوڭىنان كوز الا الماي قاراپ تۇر. كەڭسەدەن بەس-التى قالپاقتى شىعىپ اتقا قوندى. تاپال سارى كوشەنى بويلاپ اۋىلدىڭ ەكىنشى شەتىنە قاراي شاۋىپ الا جونەلدى.
بۇلار كەڭسەنىڭ كولەڭكەسىنەن اتتانعان بەس-التى اتتىنى ەرتىپ، سەيىستىڭ اۋىلىنا بەتتەدى. جالعىز ءۇيلى سەيىستىڭ اۋىلىنا ەندى جەتە بەرگەندە جال باسىنان قۇلا ات تا قىلتيدى. بۇلار ءۇيدىڭ تۋ سىرتىنا كەلىپ، ەندى قاڭتارىلىپ جاتقاندا و دا جەتتى. تاپال سارى اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ەردىڭ باسىنان سىلدىر ەتكىزىپ ءبىر قالتانى اپ، بايگە بالادان ۇيگە بەرىپ جىبەردى. ءۇيدىڭ ءىشى ابىر-سابىر. قاۋقىلداسقان اڭعىمە كوبەيدى. ءبۇل بەس-التى اتتىڭ ورتاسىندا بەلدەۋدە قالدى. قالپاقتىلار قايتا-قايتا قارق-قارق كۇلەدى. گۇرس-گۇرس پىسكەن سابانىڭ داۋسىنا ىلەسە، ءتۇرۋلى ىرگەدەن قىمىزدىڭ حوش ءيىسى اڭقيدى. سىرتى كۇيە-كۇيە كەبەجە قارىن ءپۇشىق شاينەك موسىعا ءىلىندى. ۇيدەن ەندى سىرت-سىرت سۋسىپ ءتۇسىپ جاتقان قاعاز داۋىسى شىقتى. بايگە بالا بەلىن شەشپەستەن ءۇيدىڭ جەلكەسىندەگى تاۋعا كوتەرىلدى، ۇشپا تاستىڭ كولەڭكەسىندە جاتقان قوزى-لاقتى ۇركىتىپ، ىشىنەن قۇرت ءمۇيىز قوڭىر مارقانى ۇستاپ اپ، بەرى سۇيرەلەدى.
قوزى سويىلىپ، قازانعا ءتۇستى. قارا شاينەك سارقىلىپ، داستارقان جيىلدى. ۇيدەن دىڭ-دىڭ دومبىرا ءۇنى كەلدى. بۇنىڭ بەلى سوندا شەشىلدى. ەرىن الىپ، جەلەڭ جابۋمەن تاۋ جاقتاعى قالىڭ ءشيدىڭ ىشىنە تۇساپ جىبەردى. بايگە بولعان جەردە ەكى-ۇش كۇن جاتىپ سۋىتىلعان. ىردۋ-دىردۋدان قۇلاعى بوساپ، وتقا ءتيىستى. ءشيدىڭ ارعى باسىنان، اڭعاردىڭ اۋىزعى قالتارىسىنان جىلقى پىسقىردى. شابدار قۇلاننىڭ شىڭكىلدەپ كىسىنەگەنى ەستىلدى.
بۇل سۋ اعىپ جاتقان ارىققا بەتتەپ جايىلدى. جىلقىنىڭ پىسقىرعانىن ەستىگەن سوڭ اسىعا شاپشىدى. قالتارىس جارتاستىڭ ارعى تاساسىندا شابدار بيە كولەڭكەلەپ تۇر ەكەن. بۇنى كورىپ و دا ۇساق تاستاردى شاقۇر-شۇقىر قۇلاتىپ، تومەنگە بەتتەدى. شابدار قۇلىن شابىن ءتۇرتىپ قايتا-قايتا مازاسىن الا بەرگەن سوڭ، كىلت بۇرىلىپ، ءتىسىن ىرسيتىپ، وسقىرىنىپ قويادى. بۇنىڭ قاسىنا جەتتى. كەكىلىنىڭ اراسىندا زىڭىلداپ جۇرگەن بوگەلەكتەن قاشىپ، باۋىرىنا تىعىلدى. بوگەلەك شىم ەتكىزىپ شاعىپ العاندا، شابدار بيە سارت ەتە قالىپ، تىسىمەن جاسقاپ ۇركىتىپ جىبەرەدى. بوگەلەك وعان قونسا بۇل قۋادى، بۇعان قونسا ول قۋادى. ۇيىردەن اجىراعالى جىلقى اتاۋلىنىڭ ماڭىنا جاقىن كەلىپ تۇرعانى وسى. شولاق بۋرىل ەلىپ بارا جاتسا دا بۇعان جولامايتىن. سەيىستىڭ قولىنا كەلگەسىن دە العاشىندا مۇنىڭ قارامەن ءىسى بولعان جوق، كەيىن كۇنى-تۇنى بايلاۋلى تۇردى، بايگە بالانىڭ تاقىمىنان تۇسپەدى. جەلىدە جاتقان شابدار بيەنى كۇندە كورىپ جۇرگەنمەن، ماڭىنا جولاۋعا مۇرشاسى بولمادى. شابدار بيە بىرەر عانا قۇلىنداسا كەرەك، بالعىن ءمۇسىنىن ءالى جوعالتپاپتى. بۇل ساۋىرىنا باسىن سالىپ ەدى، جىپ-جىلتىر جونى ءدىر-دىر ەتتى. بۇل جىپ-جىلتىر، جۇپ-جۇمساق باۋىردان باسىن الىپ كەتە المادى. تۇمسىعىنا كوپتەن ساعىنا اڭساعان، ەندى بولماسا ۇمىت بولا جازداعان ءبىر تاڭسىق ءيىس كەلىپ، باسى اينالدى. شابدار بيە دە بوگەلەكتى ۇركىتكەن سايىن بۇنىڭ ساۋىرىن جىپ-جىلى ەرنىمەن جۇمساق ۇيپاپ وتەدى. السىرەپ تىلەرسەگى قالتىرادى، بويىنا سۇيەك-سۇيەگىن ۇگىپ بارا جاتقان جۇمباق ءدىرىل جۇگىردى. بيەنىڭ شابىن تۇرتكىلەپ جۇرگەن شابدار قۇلىندى تىستەلەپ، بىلاي قۋىپ تاستادى.
سوڭعى كەزدە بۇنىڭ شابدار بيەگە تىم ۇيىرسەك بولىپ كەتكەنىن سەيىس تە بايقاپ قالىپتى. شابدار بيەنى تاۋ ۇستىنە تۇساپ جىبەرىپ، بۇنى ءۇيدىڭ قاسىنداعى شيدەن شىعارمادى. بۇرىنعىداي ەمىن-ەركىن جايىلا الار ەمەس. ارا-تۇرا باسىن كوتەرىپ، اڭعار بويىنان ەسكەن تاۋ سامالىنا تاناۋىن توسىپ، شابدار بيەنىڭ تانىس ءيىسىن ىزدەيدى. سەيىس سونىڭ ءبارىن اڭدىپ، ءبىلىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى ول تاعى اتقا قونىپ، بۇنى جەتەككە الدى. جىلقىشى اۋىلعا اكەلدى. جىلقىشىعا بۇل تۋرالى ۇزاق اڭگىمەلەيدى. ءتۇس قايتا اتىنا ءمىنىپ، اۋىلىنا جالعىز قايتتى. جىلقىشى بۇنى جەتەلەپ اكەپ، جىلقىعا قوستى. كوك قۇراقتى كۇرت-كۇرت سىندىرىپ جاتقان كوپ ءۇيىر بۇعان تاڭىرقاي قاراستى. ەكى-ۇش كۇنگە دەيىن شەتتەپ جايىلدى. كوپ جىلقى نەنى ىستەسە، سونى ىستەدى. كوپ جىلقى جوڭكىلىپ سۋعا قۇلاسا، مۇنىڭ قۇدايى بەرەدى. اعىزىپ الدىنا شىعادى. جەر تاعى دا سار جولاق، كوك جولاق بوپ، تۇياعىنىڭ استىندا شىر-كوبەلەك اينالادى. كوك جەلكەسىندە — كەپ ءدۇسىر. بۇل ءدۇسىر جاقىنداعان سايىن قۇلاعىن جىما تۇسەدى. ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ ءۇيىر بۇعان ۇيرەنىسەيىن دەدى. اۋەلى بۇنى جاباعى تايلار توڭىرەكتەدى؛ كەلە-كەلە كەيبىر ماما بيەلەر دە قاسىنا جايىلىپ قالاتىندى شىعاردى. وندايدا قازانباس بۋرىل ايعىر انادايدان ازىناپ كىسىنەيدى. جاباعى تاي جاعى جىمىپ، بىردەن زىتا جونەلدى. سارى قارىن سامارقاۋ بيەلەر كوپ سەلت ەتە قويمايدى. وندايدا بۋرىل ايعىردىڭ ءوزى وسىلاي سالادى. ءالى كۇنگە جىلقى بالاسىمەن كىرجىڭدەسىپ كورمەگەن بۇل كىجىنىپ كەلە جاتقان ايعىردى كورگەندە، تايقىپ شىعا بەرەدى. بۋرىل ايعىر سوڭىنا ءتۇسىپ قۋالامايدى؛ سەس كورسەتىپ كىسىنەيدى دە، بيەلەردى قايتادان ۇيىرىنە قۋىپ تىعادى.
قويشىتورى بولىپ قالعان ءبۇل ساۋرىكتىك جاساپ، بۋرىل ايعىرعا ازۋ كورسەتە الماي ءجۇر. سونى بايقاعان جىلقىشى كەيدە جىلقى قايىرعاندا بۇنى ەكى-ۇش بيەمەن ءبولىپ تاستاپ كەتەدى. بۋرىل ايعىر ازىناپ قويا بەرسە، بۇل سەرىكتەرىنەن تاعى ايىرىلىپ قالادى.
كۇندەر وتە بەردى. مىناۋ كوپ دۇسىردەن جىلقىلاردىڭ ىزى-قيقى شۇرقىرىنان دا جالىقتى. ساياق كۇنىن ساعىندى. ساۋىرىن، جالىن سيپاعان جۇمساق الاڭانداردى اڭسادى. اڭعار بويىنىڭ سالقىن سۋى، ولەڭ ءشوبى، سامال جەلى ەسىنە ءتۇستى. شابدار بيەنى كورگىسى كەلدى. ادەمى ساۋىرى بۇلت-بۇلت ەتىپ قاسىندا جايىلىپ جۇرسە، شىركىن. اياق استىنان جىلقى پىسقىردى. باسىن كوتەرىپ ەدى، ءۇيىر اناداي جەردە تەپسەڭدە جاتىر. بۋرىل ايعىر ويپاڭعا شىققان قالىڭ قۇراققا سۇعىنا كىرىپتى. بۇعان ءبىر دونەجىن بيە ىلەسە جايىلىپ كەلەدى. بۇل ونىڭ قاسىنا كەلگەنىن توسىپ، جايىلىپ تۇرا بەردى. بوز دونەجىن قۇراقتى سىرت-سىرت قۇلاتىپ، جاقىنداي ءتۇستى. بۇل وڭ قاپتالىندا قالىپ بارا جاتقان قالىڭ قۇراققا باس سالىپ ەدى، بوز دونەجىننىڭ دە كوزدەپ كەلە جاتقانى سول ەكەن. باستارى ءتۇيىسىپ قالدى. بوز دونەجىن قۇراققا تالاسقان بوپ، سۇيكەنىپ ءوتتى. بۇنىڭ دا ەرىنى ۇپ-ۇلپا. بۇنىڭ دا ءالى قۇلىن مۇشەسى قاز-قالپىندا؛ ساۋىرى دا شابدار بيەنىڭ ساۋىرىنداي جىپ-جىلتىر. بايگەتورى باسىن جەرگە سالماي، بوز دونەجىننىڭ شوقتىعىنا سۇيكەندى. دونەجىن ءتىسىن كورسەتىپ، باسەڭ وقىرانىپ، شوپكە تيىسە بەردى. بايگەتورى-نىڭ ەرنىنە بيەنىڭ ساۋىرى جىبەكتەي ءتيدى. باسىن سالىپ تۇرىپ الدى. دونەجىن دە باسىن قۇراقتان كوتەرىپ، بۇنىڭ جالىن قاسىدى. سول-اق ەكەن ساۋىرى قارش ەتە قالدى. بوز دونەجىن ىتقىپ كەتتى. سوڭىنان بۋرىل ايعىر قۋىپ بەردى.
سودان بىلاي بۇل قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن ىلعي بوز دونەجىندى ىزدەپ جۇرەتىن بولدى. بوز دونەجىن دە ۇيىرسەك بوپ بارادى. بۋرىل ايعىردىڭ كوزىن الا بەرىپ، بۇعان قاراي ىعىسا جايىلادى. كورىپ قالسا بولدى، بۋرىل ايعىر دا اتوي بەرەدى. تىستەسىپ قالىپ، تەبىسىپ قالىپ جۇرگەندەرى بولماسا، ءازىر شىنداپ شايقاسا قويعان جوق.
جاز ءوتتى. قوڭىر كۇز ءتۇستى. بۇل ەندى بۋرىل ايعىردان كوپ قايمىعا بەرمەيتىن بولدى. بوز دونەجىن جايىلىپ جۇرگەن جەرگە شاۋىپ جەتىپ بارادى. ايعىردىڭ ابدەن زىعىردانى قايناپ ءجۇر. بۇگىندە بۇعان تيىسپەي دونەجىندى قۋالايدى؛ ءسال شەت شىقسا ۇيىرگە قۋىپ تىعادى.
الاكوزدىك ولاردى اقىرى شايقاستىرىپ تىندى. بۋرىل ءۇيىردىڭ سوڭىندا ءتىسى سارعايعان كارى ايعىر ەكەن؛ كەيىنگى كەزدە ۇيىرىنە يە بولا الماي، قىرقىلجىن قىرشاڭقىعا اينالىپتى. كۇنى-تۇنى ازىناپ جۇرگەنى، قۇلىن-تايلارمەن دە تىستەسىپ قالىپ جاتادى. ۇيىرىنە بۇل كەلگەلى ءتىپتى دەگبىرى كەتتى. بىردە قۇدىق باسىندا استاۋعا سىيماي شەتكە شىعا بەرگەن بوز دونەجىندى شايناپ تاستادى. بۇرىن ول بۋرىل ايعىر ءوز ۇيىرىنە نە ىستەپ جاتسا دا ارالاسپاي شەت تۇراتىن. بوز دونەجىننىڭ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا جەتىپ، شىڭعىرعانىن ەستىگەندە شىداي المادى، كوزىنىڭ الدىنا لىقسىپ كەپ تەنتەك قان تەۋىپ ءوتتى. استاۋدى تاستاي ساپ، كوپ جىلقىنى كيمەلەپ بارىپ، بۋرىل ايعىردى شوقتىقتان الا كەتتى. ءتىسى قارش ەتىپ قاتتى ءتيدى. ەرنىنە جىلىمشىلاپ، اپ-اششى قان اقتى. تىجىرىنىپ اۋزىن تارتىپ الا بەرىپ ەدى، ءبىر ۋىس جال اۋزىندا قاپتى. بۋرىل ايعىر دا بۇنىڭ شوقتىعىنا جارماستى. بۇل اسپانعا شاپشىپ، بۇيىردەن تەۋىپ ەدى، كارى ايعىردىڭ قاۋساپ تۇرعان جاعى قايدان شىداسىن، اۋزىنان شىعارىپ الدى. بۇنىڭ كوزىنە قان تولىپ، الدىنداعى بۋرىلعا باس-كوز دەمەي ءتىستى سالىپ ءوتتى، ايلاكەر كارى تابان استىندا تايقىپ كەتتى دە، ادۋىن ايعىردىڭ تۋ سىرتىنان وراعىتىپ، قۇلاق شەكەگە باس قويدى. قۇلاعىن قايزالاپ جاتىر. بۇ دا جان-دارمەن باسىن كەكشەڭدەتىپ بۋرىلدىڭ جاق سۇيەگىن ساق ەتكىزدى. ءالسىز ءتىس قۇلاعىن جۇلىپ اكەتە الماپتى. ءبىراق، وڭ جاق شەكەسى بەبەۋلەپ بارادى. سول ەكى ورتادا جىلقىشىنىڭ اقىرعان داۋىسى شىقتى. قاۋعاسىن شوشاڭداتىپ، قاسىنا كەلىپ ەدى، كوزىنە قان لىقسىپ، دولىرىپ العان بۇل قارامادى. جىلقىشى ساۋىردان ساباپ، جالما-جان ارا-شالاپ الىپ بارا جاتقان بۋرىل ايعىردى قىل قۇيرىقتان جوعارى تاعى ءبىر تىستەپ قالدى.
ەتىنە جاراقات تۇسكەن سوڭ، بۇرىن توبەسىنە تاۋ قۇلاپ جاتسا دا مىڭق ەتپەيتىن بۇل قاتتى اشىندى؛ ونە بويى قالش-قالش ەتىپ، توڭىرەگىنە دە كوز سالماپتى. قۇلا ات مىنگەن تاپال سارى مەن سەيىس كەلىپ تۇر ەكەن. تاپال سارى جاراقاتتارىن ۇستاپ كورىپ، كۇيىپ-پىسىپ، ايكەلدە تۇرعان جىلقىشىعا جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، شىجبالاقتاپ جاتىر. سەيىس جايباراقات. قايتا «وسىنىسى دۇرىس بولدى»،— دەگەندەي ىرجيىپ كۇلە بەرەدى.
بايگەتورى بۇ جولى ۇيىردەن ىزالى كەتتى. سەيىستىڭ جەتەگىندە بارا جاتىپ سۋ باسىنداعى بۋرىل ايعىرعا كىجىنە كىسىنەدى.
سەيىس سول الىپ قايتقانىنان بۇنى ەكى اي جاراتتى. ەكى اي بويى بايگە بالا مەن مۇندا تىنىم بولعان جوق. شابداردى كەڭسەنىڭ كوپ قالپاقتىسى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەپ كورىپ كەتىپ ءجۇردى. سەيىس بۇنى بۇرىنعىداي وقشاۋلاپ باپتاماي، كوبىنە كوپ اتقورادا ۇستادى. كەيدە بۇنى بولمەسىنەن وڭاشا الىپ كەتىپ، كوپ جىلقىنىڭ ىشىنە اپارىپ قامايدى. ءقازىر جىلقى كورسە قاسىنا بارعىسى كەپ ەمە-شەگىن ۇزبەيدى، قايتا قىرجىڭداپ، شامدانىپ قالاتىندى شىعاردى. سەيىس تە ول قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن شەكىسىپ قالسا، ۇرسىپ، جاسقامايدى، قايتا كىشكەنە كوگىلدىر كوزى كۇلىمدەپ رازى بوپ قالادى.
ون شاقتى تاس ءۇي اسىعىس اعارتىلدى. شابدار كەڭسەنىڭ توبەسىندەگى كۇن جەپ وڭىپ كەتكەن شۇبەرەك الىنىپ، ورنىنا نارت قىزىل تۋ ءىلىندى. كەڭسەنىڭ قاسىنداعى ۇيلەردىڭ دە الەكەي-كۇلەكەيى كوبەيدى. اۋىلدىڭ قارا-قۇراسى دا مول. وسىنداي ابىر-سابىر كۇندەردىڭ بىرىندە اتقوراعا تاپال سارى باس سۇقتى. قاسىندا ەكى ايەل بار. ولار مۇنىڭ و جاق، بۇ جاعىن ءبىر-بىر قاراپ شىقتى دا، اناداي جەردەگى ساباننىڭ ۇستىنە بارىپ وتىرىپ الدى. تاپال سارى قويىنىنان اق جىلتىر ماتا سۋىردى. ەكى ايەل ماتانى تىستەرىنە الىپ دار-دار جىرتتى. تاپال سارى جالتىراعان جاڭا جابۋدى بۇنىڭ ۇستىنە ءوز قولىمەن جاۋىپ كوردى. سوسىن ونىڭ بۇ جاعىنان ءبىر، و جاعىنان ءبىر سىعالاپ، قىدىڭداپ ءبىراز ءجۇردى.
ەرتەڭىنە بۇل تاعى دا قاسىنا كوپ قوشامەتشى ەرتىپ، كوشەگە شىقتى. تىزگىندى تاپال سارى سەيىسكە بەرمەي، ءوزى الىپ ءجۇردى. جازداعى جاربيعان قالپاعىن تاستاپ، باسىنا كوك ەلتىرى بورىك كيىپتى. ۇستىندە دە سۋ جاڭا سىرت كيىم. موينىنداعى قارا كەنەپ دوربانى دا كۇندەگىدەي قالاي بولسا سولاي ەمەس، سانمەن اسىنىپتى؛ قۇر باۋىن ەش جەردە بۇرالتپاي، ءدال قامشىلار جاق مىقىندىعىنا تاستاپتى. ساعاعىنا جالتىر ساقينا سالىپ، شاشاقتاپ تاستاعان قامشىنى جۇرت كورسىن دەپ قۇلانىڭ ساۋىرىنا تيگىزبەي، اۋەگە قالقىتىپ، جاناي سىلتەدى.
بۇلار كەشتەتە ەكى تاۋدىڭ اراسىنان باقشاڭ ەتە تۇسكەن كىشكەنتاي اپپاق قالاشىققا جەتتى. و دا قىپ-قىزىل، ءۇي بولسا — توبەسىندە ءبىر تۋ. ەرتەڭىنە ساسكەدە بايگە باستالدى. اق شاڭقان قالانىڭ الدى ءار جەر-ار جەرىنەن ءبىر كەزدەگى تاستاق جوتانىڭ تۇقىل جارىقشاق تاستارى قىلتيعان جار قاباق ەكەن. جار قاباق پەن قالانىڭ اراسى ميداي تەگىستىك. بۇلاردى الىپ كەلگەندە جار قاباقتىڭ ءۇستى ادامعا لىقا تولىپتى؛ ءيىسىن بۇرقىراتىپ ماشينا دا كوپ كەلىپتى. بۇرىن قاراسى كورىنگەننەن ۇركۋشى ەدى. ءقازىر تۇمسىعى جىبىرلاي بەرگەن سون، قاسىنداعى ماشينانىڭ ءبىر تەمىرىنە سۇيكەپ-سۇيكەپ الدى. بايگە اتتار ءبولىنىپ ورتاعا شىعا باستادى. سەيىس ءبۇنى دا سولارعا قاراي جەتەلەدى.
بۇ جولى كوتەرمەدە تۇرعانداردىڭ سانى كوپ، اراسى دا الشاق-الشاق. بايگەگە شاباتىن اتتاردىڭ قاراسى دا وتكەن جولعىدان مولىراق. قوڭىراۋ قاڭعىر ەتتى. بۇل سۋىرىلىپ العا شىعىپ ەدى. بايگە بالا تىزگىندى تۇقىرتىپ كەلەدى. ءالى توپ ىدىراعان جوق. جان-جاعىنان زۋىلداپ بوتەن اتتار ءوتىپ جاتىر. كۇزدىگۇنى تۇگىنەن ايىرىلىپ، تىر جالاڭاشتانىپ قالعان جاس قۋاڭ جەر كوپ تۇياققا توتەپ بەرە المادى. بۇرق-بۇرق شاڭ كوتەرىلدى. ءبىر شاڭقان بوز شانشىلىپ ىلگەرى شىقتى، ودان كەيىنگى كەپ ءدۇسىردىڭ ىشىندە بۇ دا بار. ەكى جاعىنداعى ەرەڭ-سەرەن كوپ سيراقتاردى جامان كوزىمەن اتىپ-اق كەلەدى. ءبىراق بايگە بالا تىزگىندى جىبەرەر ەمەس. ەكى كوتەرمەنىڭ تۇسىنان ءوتتى. بالانىڭ سول سەلسوق قالپى. بۇ دا ءولىمىن ساتىپ ۇمتىلمايدى. سوڭىندا كەلە جاتقان بىر-ەكى ات زۋىلداپ ىلگەرى وزدى. اتتىڭ الدى بايگە توبەگە قايتىپ باردى. بايگە توبە ءدۇر سىلكىندى. مىنە، بۇ دا ورتادا وقشاۋ شاۋىپ ءوتتى. جۇرتتىڭ كوزى ءالى دە بۇدان ەكىنشى اينالىمعا كەتكەن اتتاردىڭ سوڭىندا. بايگە بالا ءالى ەش بەلگى بەرمەدى. بۇ دا بۇرىنعى شابىسىنان ۇدەگەن جوق. تاعى دا ەكى-ۇش شاڭ بوراتىپ ەتتى. اتتىڭ الدى تۋ سوناۋ كوز ۇشىندا. بايگە بالا تىرپ ەتپەيدى. بۇنىڭ سوڭىنداعى قالىڭ ءدۇبىر دە جاقىنداپ كەلەدى. انە ءبىر وقشاۋ ءدۇبىر تاپ مۇنىڭ قۇلاعىنىڭ تۋبىنەن شىقتى. شەلتەڭدەگەن ءبىر قىزىل ات اتاناقتاپ وزىپ بارادى. قاپ، مىنا جاماننىڭ قۇتىرۋىن-اي! سيراعى دا سيراق ەمەس ەكەن. جەرگە بۇلعاقتاپ اۋىپ-اۋىپ تۇسەدى. قۇلاعىن جىمىپ، باسىپ وزايىن دەپ ەدى، بايگە بالا جىبەرمەدى. وتكەن جولى ۇستى-ۇستىنە تاقىمىن قىسۋمەن بولعان، بۇگىن ءتىپتى جايباراقات قالعىپ كەلە جاتقاننان ساۋ ما ءوزى؟
بۇگىن بويى جەپ-جەڭىل. باسىن قويا بەرسە، كوسىلەر ەدى. تاعى دا بايگە جاقىنداپ قالىپتى. الدىڭعى شاڭقان بوز وتكەندە جۇرتتىڭ ءبارى جىرتىلا ايقاي سالدى. وزعان اتتىڭ تۇسىندا جان الار كەلگەندەي ىشقىنعان داۋىستار كەيىنگى اتتاردىڭ تۇسىندا تۇسىنىكسىز بالدىر-بۇلدىرعا اينالدى.
بايگە بالا ءالى تاقىم قيمىلداتقان جوق. بۇدان ءارى شىداي الار ەمەس. تويتاڭ-تويتاڭ تاپىراقتاپ بارا جاتقان شەلتەڭباي قىزىلدى قۋىپ جەتتى. شالتىك قىزىل دا قالىسقىسى كەلمەدى، اۋىزدىعىن شايناپ، ءبىراز تايتالاستى. ءبىراق قىسقا ادىم، كەلتە توپشى قانشا جانتالاسقانىمەن بولا ما، قايرانى قۇرىپ، اقىرى قالدى.
ول ەندى الىس قالدى. الدىندا كەتىپ بارا جاتقان ءۇش اتتى شوعىر دا بىت-شىت ىدىرادى. بايگە بالانىڭ تاقىمىنان بولار-بولماس قيمىل سەزىلدى. بۇ دا ۇدەي شاپتى. الدىنداعى ۇشەۋگە دە شاڭ اساتىپ كەتتى. تاعى دا اتتاردىڭ قۇيرىق ۇزىسكەن وڭاشا اراسىنا ءتۇستى. بالا تاعى دا جايباراقات تارتتى. ەندى بۇنىڭ الدىندا بەس-التى ات بار. الدىڭعى شاڭقان بوزدىڭ سوڭىنا ءبىر جيرەن ەمىنىپ ءتۇسىپتى. ودان كەيىنگى اتتاردىڭ دا شابىسى تىڭ. سىر بەرە قويعانى بايقالمايدى. ءۇشىنشى اينالىم دا ءبىتتى. شاڭقان بوزدان ءبىر كەۋدە كەيىن جيرەن كەلە جاتقانىن كورگەن سوڭ، جۇرتتىڭ ۋ-دۋى بۇرىنعىدان دا كۇشەيىپتى. جىرتىلا ايقايلاپ، ىسقىرىپ، دۋىلداپ جاتىر. وسىنشا كوپ جىلقىنىڭ ساۋىرىن سابىنداپ سابىلتقاندا مىنا ەكى اياقتىلارعا كەرەگى دە وسى شىعار.
جۇرتتىڭ دۋىن ەستىگەن سوڭ جيرەننىڭ دە ارقاسى قوزدى. جيرەننىڭ شابىسى بۇرىنعىدان دا شيراي تۇسكەنىن كورىپ، توبەدە تۋراعانداردىڭ ءتىپتى ەسى قالمادى. مۇنىڭ ميى دىڭىلداپ كەتتى. اينالىم ءتىپتى ۇزاق ەكەن. ءۇشىنشى اينالىمنىن وزىندە سىر الدىرعاندار كوپ. كەيبىرەۋى جول-جونەكەي جايىلىپ قالدى، ەندى بىرەۋلەرى تەك قاراعا سان بوپ، بوكسە سۇيرەتىپ بارادى. بايگە بالا قوپاڭداي باستادى. تاڭ اتقالى بۇل ماڭدايىنان يتەرگەن جەلدى ومىراۋلاپ كەسىپ كەلە جاتقان. ەندى تۇياقتارىن جەل كەۋلەدى. مانادان بەرى ءار نوقاتىنا دەيىن اپ-ايقىن جاتقان بۇلدىراعان شەكسىز جولاققا اينالدى. ءتورتىنشى اينالىم دا ءبىتتى. قاراقشىنىڭ قاسىنان تاعى دا زۋلاپ ءوتتى. كوزىنەن جاس ەندى پارلادى. بالا ورامالىن اكەپ ءسۇرتىپ قويدى. الدىندا ءۇش ات بويى جەردە ءبىر قۇلا قاسقا كەتىپ بارادى. ودان ارمان شاڭقان بوز. ءقازىر العا جيرەن شىعىپتى. ارتتا شامالى جەردە ءدۇسىر جوك،. بالا تىزگىندى ابدەن ەركىنە جىبەردى. مىنە، قۇلا قاسقامەن قاتارلاستى. و دا مىقتاپ شاۋىپ كەلەدى ەكەن. جەلى بۇنى بۇيىرىنەن تەۋىپ ۇشىرىپ بارادى. بۇ دا بارىن سالدى. قاپتالىنان قاسارىسا يتەرگەن قايسار جەلدەن قۇتىلدى.
بايگەتوبە شۋىلداپ تاعى ارتىندا قالدى. التىنشى اينالماعا كەتتى. بايگو باسىنداعى باسەكەلەس ەكى ات ءبۇدان كاش ىلگەرى ءجۇر. ءاپ دەگەننەن الدان تۇسپەگەن شاڭقان بوزدىڭ شابى سوزىلش قالعانداي. ءبىراق شابىستىڭ جىلڭىسى ەكەن. الدىنا ات ءتۇسىپ كەتكەنمەن سىر الدىرماي بارادى. اياق الىسىنان ءالى جاڭىلىسقان جوق. بۇل ءالى ماڭايلاي الماي كەلەدى. تۇمسىعىن جەلگە توسەي ءتۇستى. بالا ورامالىن كوزىنە تاعى اكەلدى. شاڭقان بوز جيرەنمەن تاعى دا قۇيرىق تىستەسىپ قالىپتى. ەكى جىلقىنىڭ ەسەگىن كورىپ بۇ دا كىجىندى.
اپ-اشىق اينالا سۋ تۇبىندەگى نارسەدەي الاشابىرلانىپ، بۇرىنعىسىنان دا بۇلدىراي ءتۇستى. بايگە توبەنىڭ ايقاي-شۋى قۇلاق جارىپ بارادى. ەندى بۇعان دا قوشامەتشى كوبەيىپتى. بۇل وتكەندە باقىرعان، ىسقىرعان داۋىستار كۇشەيمەسە، باسەڭدەگەن جوق. جەتىنشى اينالىمعا كەتتى. بۇلدىراپ كورىنسە، الدىنداعى تايتالاس ەكى اتتان كوز جازىپ قالماۋعا تىرىستى. انە شاڭقان بوز قايتادان جيرەنمەن قاپتالداستى. تەك قۇيرىعى كەيىن. قاتارىنا باردى. مويىنى وزدى. ەندى قۇيرىقتى جيرەن تىستەدى. بۇ دا قۇلاقتى جىما ءتۇستى. كەۋدەدەن سوققان جەل بارعان سايىن كۇشەيىپ، قىرىنداتىپ الىپ بارادى. اراسى تاقاۋ قوس اتقا بۇ دا جەتىپ قالدى. بالا جەل جاقتى الا شاپتى. كوز الدى بۇلدىراپ، لەپىرە تاسىپ جاتقان لاي اعىنعا اينالدى. بايگە توبەنىڭ دۋىلى تاعى دا قاق ماڭدايىنا شىقتى. بالا تاعى دا كوزىن ءسۇرتتى. الدىندا ات جوق. جالعىز كەلەدى. كوك جەلكەسىندە كۇشتى ءدۇسىر بار ەكەن. ارتىنا تۇسكەن ەكى اتتان ءالى الىستاي قويماپتى، قۇلاقتىڭ تۇبىنەن شىم-شىم مۇزداي تەر شىققانىن ەندى بايقادى. مىنە بايگە توبەمەن قاپتالداستى. سوڭىنداعى ەكى اتتىڭ ءدۇسىرىن تىڭداپ قۇلاق ءتۇرىپ كەلەدى. ارتىنان ات ەمەس، ءبارى قۋىپ كەلە جاتقانداي قاتتى قورىقتى. ەكى اياقتىلاردا ەس جوق. جان ۇشىرىپ ايقايلاپ جاتىر. قىزىل جالاۋ كوتەرگەندەردىڭ تۇسىنان اعىپ ءوتتى.
ەلدىڭ ايقاي-شۋىندا ەسەپ جوق. بايگە بالا بۇنى اناداي وقشاۋعا اپارىپ سۋىتقالى قىدىرتىپ ءجۇر ەدى، قارا ءنوپىر حالىق جولداعى قولىنا قىزىل بايلاعان كوك جاعالى ادامداردىڭ ەسىن كەتىردى. ات مىنگەندەردىڭ ءبارى الىنىپ-بەرىنىپ بۇعان ۇمتىلعانداردىڭ جولىنا توسقاۋىلعا تۇردى. نە ىستەگەلى جۇرگەندەرىن انىق بىلمەگەنمەن، بۇل جولى ولاردان بۇرىنعىداي سەسكەنگەن جوق. مىناۋ ىزى-قيقى، قىم-قۋىت، ايقاي-شۋ دا، الاباجىر توپ تا بۇرىنعىداي باسىن داڭ قىلمادى. قايتا قۇلاعىنا جاعىپ بارا جاتقان سياقتى.
ءبىر كىشكەنە ماشينا تولى ادام زۋلاپ كەپ مۇنىڭ قاسىنا توقتادى. سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇسىپ جاتىر. قولىندا كوزى جالتىراعان بىردەڭە ۇستاعان بارماق مۇرتتى بىرەۋى بۇنى شىر اينالىپ ءجۇر، انا جەرگە توقتاپ تا ءبىر شىرت ەتكىزەدى، مىنا جەرگە توقتاپ تا ءبىر شىرت ەتكىزەدى. ماشينادان تۇسكەندەر بايگە بالانىڭ شىلبىرىنا جابىلىپ، بىردەڭە قولقالايدى. بالا نە ىستەرىن بىلمەي ارتىنداعى قالىڭ توپ جاققا ايقاي سالدى. تاپال سارى سەيىستى قولىنان جەتەلەپ بۇعان قاراي ەكى ەتەك بوپ شاۋىپ كەلەدى. موينىنداعى قارا كەنەپ دورباسى سانىن ساباپ كەلەدى. تاپال سارىنىڭ ونىمەن شارۋاسى جوق. ەندى الگى كىسىلەر بالانى تاستاي ءبورىپ، تاپال سارىعا جابىستى. ولار بىردەڭە سۇراپ ەدى، تاپال سارى ميىعىنان كۇلىپ، راقاتتانىپ قالدى. شىرتىلداق تەمىرى بار كىسى دە سوعان جۇگىردى. كەلە تىزگىندى تاپال سارىعا ۇستاتىپ تۇرعىزىپ قويدى. قالعان جۇرتتى كەيىن ىسىردى. ءوزى تەمىرىن سىعالاپ اناداي جەرگە شەگىنىپ كەتتى. ماشينامەن كەلگەندەردىڭ ىشىندەگى كەلتە شاشتى كەلىنشەك تاپال سارىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتكەن قارا كەنەپ دورباسىن تۇزەپ، ءبىر قاپتالىنا شىعارىپ قويدى. سىعالاپ جاتقان كىسى تاعى ءبىر سىرت ەتكىزدى. ەندى تاپال سارىنىڭ ورنىنا سەيىس تۇردى. جارعاق قۇلاعى وت بوپ جانىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاي بەرەدى. ەندى قاسىندا تۇرعان ادام بايگە بالانى جەرگە ءتۇسىردى.
مۇنىڭ ۇستىنە كوزىندە كولتابانداي كوزىلدىرىگى بار ءبىر جۋان قارىن قوس قولتىعىنان ءتورت جىگىتكە دەمەتىپ، ىرسىلداپ كۇرسىلدەپ زورعا ءمىندى. بارماق مۇرت ونى دا ءبىر شىرت ەتكىزدى. ودان كەيىن الگى كەلتە شاشتى كەلىنشەكتى ءبىر ەركەك لىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ اكەپ، ەر ۇستىنە قوندىرا قويدى. جىلتىراق تەمىر تاعى دا شىرت ەتتى. ءبىر ماشينا ادام بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءمىنىپ ءتۇسىپ جاتىر. جىلتىراق تەمىر دە ۇستى-ۇستىنە شىرتىلداي بەرەدى.
بۇل جالىعىپ كەتتى. تىپىرشىپ، سەيىسكە قاراي ءبىر وقىرانىپ قويىپ ەدى. ەكى اياقتىلار دا قىزىق حالىق قوي، قۇددى اكەسى اقىرىپ، جاسقانشاق بوپ قالعان بالالارداي بۇدان قىمسىنىپ، كەيىن شەگىنە بەردى.
ءبۇنىڭ بايگەدەن وزعانىنا قۋانباعان كىسى جوق. كەيبىرەۋلەر شاپقانىن كەرسە ءبىر ءسارى؛ سىرت قاراسىنا-اق ءعۇمىرى جىلقى كورمەگەندەي باس شايقاپ، تاڭداي قاعىستى. بارىنەن دە تاپال سارىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. ءبىر كۇنى سەيىستىڭ ۇيىنە تاعى دا تاسىرلاتىپ شاۋىپ كەلدى. ەكى ەزۋىن جيناي الار ەمەس. قولىندا بىردەڭە اعاراڭدايدى. انادايدان الدەنە دەپ ايقايلاپ كەلەدى. كەلە سەيىسكە جابىسا كەتتى. قولىنداعى توقىمداي شۇبار قاعازدى جايىپ جىبەردى. قاعازدىڭ قاق ورتاسىنداعى تايدىڭ ءتۇياعىنداي قارا تاڭبانى كورسەتىپ، اۋزى جالپىلداپ سەيلەپ جاتىر. سەيىستىڭ دە كوزى كۇلىمدەپ كەتتى. ۇيدەن ايەلىن شاقىرىپ، وعان كەرسەتتى. تاپال سارى قاعازدى قولدارىنان جۇلىپ اپ، بۇعان اكەلدى، ساتىرلاعان داۋسىنان جاسقانىپ، باسىن قاشىرىپ تەك يىسكەپ كورىپ ەدى، ودان سەيىستىڭ ءۇيىنىڭ بەلدەۋىندە ءىلۋلى تۇراتىن قي مايى قۇيعان قارا شەلەكتىڭ ءيىسى شىعادى ەكەن.
ەندى بۇل وڭىردە ات شاپتىراتىنداي شارۋا شىعا قالسا، الدىمەن بۇنىڭ سەيىسىنە حابار تيەدى. جۇرت بۇنىڭ شاپقانىن ءبىر كورۋگە قۇمار-اق. بۇل قايدا بارسا دا قاسىنان تاپال سارى قالمايدى. سەيىس ەكەش سەيىسكە دە سەنبەي، جەم دوربانى ءوزى تولتىرىپ، ءوزى اكەلىپ ىلەدى. قايدان تاپقانىن قۇداي ءبىلسىن، وسىعان بەر دەپ، بۇل وڭىردە وسپەيتىن تارىنىڭ دا ەكى قابىن تاۋىپ اكەلدى. ونى سەيىستىڭ ايەلىنىڭ قولىنا جارماسىپ ءجۇرىپ، كەلىگە ءوزى ءتۇيدى، ءوزى اقتادى. تاۋ الدىندا وتىراتىن سيىرشىلار اۋلىنان ءسۇتتى دە شاۋىپ بارىپ ءوزى اكەلدى. مارجانداي قىپ اقتاعان اق تارىنى جەم دورباعا سالىپ، اۋزىنا كيگىزىپ بەرىپ، اناداي جەرگە بارىپ وتىرىپ، «ۋھ!» دەپ دەمىن ءبىر الادى. قاشان جەم جەپ بولعانشا قاسىنان كەتپەيدى. تارىنى بۇل ەمەس ءوزى جەپ وتىرعانداي كوزى كۇلىمدەپ، بەتى نۇرلانىپ راقاتتانىپ قالادى. بۇنىڭ ماڭىنا سەيىستەن باسقانى جۋىتپايدى. انە ءبىر جولى كورشى اۋىلدان تارت-بەس اتتى ادام بۇنى كورمەككە كەلىپ ەدى، تاپال سارى انادايدان الدارىنان شىعىپ، شاڭقىلداپ ۇرىسىپ، كەرى قايتارىپ جىبەردى. ءوزى بىر-ەكى كۇن كەلمەي قالسا، بۇنىڭ اياعى، تۇياعى امان با ەكەن دەپ، كوش جەرگە جورتقىزىپ قارايدى. قاشان كەلسە دە قارا كەنەپ دورباسىنا قانت سالا كەلەدى. اتىنان تۇسە سالا، بۇنىڭ اۋزىنا الاقانىن ۇستاپ، قول باسىنداي قانت اساتادى. بۇ دا وعان ابدەن داندەپ الدى، ماڭىنا كەلسە الاقانىن جالايدى.
تاپال سارى بۇنى ادامنان قىزعانعانى ءبىر ءجون، جىلقىدان دا ءولىپ-وشىپ قوريدى. وتكەن جىلى قالاعا بايگەگە بارعاندا ءتۇن ورتاسىندا بۇل تۇرعان قورانىڭ ەسىگى سىقىرلادى. الدەكىمدەر ۇرلانىپ كىرىپ كەلەدى. تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. وقىرانىپ كورىپ ەدى، كىرىپ كەلە جاتقاندار ەركەلەتە ءتىل قاتتى. ادامدار. ءبىراق مۇنىڭ سەرىكتەرى ەمەس. ولار قاراڭعىدا مىقشىڭداپ ءجۇرىپ ەسىكتەن بىردەڭە ىزدەدى. ەسىكتىڭ ەكى جاقتاۋىن اڭقيتىپ اشتى. اسپاندا بۇلت بار قاراڭعى ءتۇن ەدى. كىرىپ كەلە جاتقان نارسەنىڭ نە ەكەنىن انىق كورە المادى. ايتەۋىر، ادام ەمەس، قاراسى ۇلكەن. ول شەگىنشەكتەپ كىرىپ بولمادى. الگىلەردىڭ بىرەۋى وعان سىبىرلاپ جەكىپ قويدى. ەرەسەن قارا ەسىكتەن بەرى اتتادى. ەكى ادام ەسىكتىڭ جاقتاۋىن سىقىرلاتىپ المايىق دەپ، ەپپەن ىشكە تارتتى. ەسىك سىقىرلاڭقىراپ بارىپ جابىلدى. ەشكىم سەزبەسە كەرەك. ماڭايدا ەشقانداي دىبىس جوك،.
ادامدار اينالاعا قۇلاق ءتۇرىپ، بوساعادا ءبىراز تۇرىپ قالدى. سوسىن سەرەيىپ تۇرعان الگى قارايعاندى بۇعان قاراي سۇيرەلەدى. يسىنەن تانىدى — جىلقى. بۇنىڭ قۇلاعى تىكىرەيىپ كەتتى. سونىڭ اراسىنشا ءبىر جۇمساق قول بۇنى جاعىنان سيپادى. بۇل ماڭايىندا نە بولىپ جاتقانىنا تۇسىنە المادى، ءبىراق ۇندەمەي تۇرا بەردى. ادامدار ەسىكتەن جاسىرىپ كىرگىزگەن جىلقى مۇنىڭ جانىنا جاقىنداي ءتۇستى، بۇل تىستەيىن دەپ اۋزىن الا جۇگىرىپ ەدى، اناۋ تىرسەگىنەن جۇمساق ۇيپالادى. ەركەك جىلقى بولسا، و دا ەدىرەڭدەپ شىعا كەلەر ەدى. بۇل موينىن سوزىپ شوقتىعىنان يىسكەدى. اناۋ دا بۇنىڭ بەتىن جالادى. تۇلا بويىنان تانىس ءبىر ءيىس اڭقىپ تۇر. بۇعان ءبىر ءازازىل ءدىرىل شاپتى. ۇرلانىپ كىرگەن ەكى ادام سەس شىعارماي، بۇلاردى اڭدۋدا. بۇل ەكى قۇلاعىن الما-كەزەك قايشىلاپ، ەلەڭدەپ تۇرعان-مەن، بەيتانىس بيەنىڭ سۋسىلداق ساۋىرىنا تۇمسىعىن تىعا ءتۇستى. كوز الدى مۇنارلانىپ، كەۋدە تۇسى دۇرسىلدەپ الا جونەلدى. بۇل تىعىنشىقتاي سەمىز بيەنىڭ شوقتىعىن جانتالاسا ىزدەپ ەدى، سۋسىما ساۋىردان قايتا-قايتا تايىپ ءتۇسىپ اداسا بەردى. اقىرى شوقتىقتى تاپتى، قىرشي تىستەپ الدى، بيەنىڭ بوكسەسى بۇگىلە بەردى...
بۇل سۇلدەرى قۇرىپ، سۇلق تۇر. قاراڭعى قورانىڭ ىشىندە ەكى ادام ەكى جاعىنا شىعىپ، جاعىنان قاقتى، جالىنان سيپادى. سوسىن بيەلەرىن جالما-جان ەسىككە قاراي جەتەلەدى. قاراڭعىدا بىر-بىرىنە قۋانا سىبىرلايدى. ەسىك شيق ەتىپ قاتتى اشىلدى. ار جاعىنان تاپال سارىنىڭ ايقايى شىقتى. باجىلداپ جۇگىرىپ كەلەدى. ەكى ادام قاشا جونەلمەك بولىپ ەدى، ۇركەك بيە جەتەككە ەرمەي تۇرىپ الدى. تاپال سارىنىڭ ىزىنشە سەيىس، بايگە بالا، بۇنىمەن بىرگە كەلگەن اۋىلدىڭ تاعى بىر-ەكى ادامى كورىندى. تاپال سارى شالبارىنىڭ قالتاسىنان شىجىلداتىپ بىردەڭە سۋىردى، بۇنىڭ كوزىن ۇيالتا جارق ەتە قالدى. الگى ەكى ادام الا بيەنىن شىلبىرىنان ۇستاعان كۇيلەرى سوستيىپ-سوستيىپ تۇرا قالىپتى. تاپال سارى قالش-قالش ەتەدى. شاڭقىلداپ جاتىر. الا بيە جەتەلەگەن ەكەۋ اۋەلى مىڭگىرلەپ تۇردى. تاپال سارى شاپىلداي بەرگەن سوڭ، ولاردىڭ دا داۋىسى شىعايىن دەدى. تاپال سارى اتقورانىڭ بوساعاسىندا تۇرعان ۇزىن سىرىقتى الىپ اپ، بيە جەتەلەگەن ەكەۋگە تۇرا ۇمتىلدى. اراگا سەيىس ءتۇستى. تاپال سارى قولىنداعى سىرىقپەن الا بيەنى ساۋىردان سالىپ-سالىپ قالدى. بيە بايعۇس ىشقىنىپ، اناداي جەرگە ىتقىپ كەتتى. بيە جەتەلەگەن ەكەۋى اۋلانىڭ قاقپاسىنا بەتتەدى. ارتتارىنان تاپال سارى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، بالپىلداپ جاتىر. تاپال سارىنىڭ سوندا نەگە شابالانداعانىنا، بايعۇس الا بيەنى نەگە ساباعانىنا بۇل ءالى تۇسىنبەيدى.
بايگەتورى تالاي جارىستا قاراقشىعا الدىنا جان سالماي كەلدى. بايگە العان سايىن بۇنىڭ سەلدىرلەۋ قاراقوشقىل جالىن ءبىر سيپاۋعا قۇمارلار كوبەيە بەردى. ادامدار نەعۇرلىم سىلاپ-سيپاعان سايىن بۇنىڭ دا كوڭىلى وسە ءتۇستى. بايگە توبەگە جيىلعان جۇرتتىڭ ۋ-شۋى دا ميىنا ينەدەي قادالمايتىن بولدى. قايتا جۇرت شۋىلداڭقىراعان سايىن تاقىمى قىزادى. جارىس جوقتا دا ول جىلقىدان گورى ادامعا ءۇيىر. ماڭىنا جىلقى جولاپ كەتسە، ەدىرەڭدەپ اۋزىن الا جۇگىرەدى.
بايگەتورى بارىنە ۇيرەندى. بىر-ەكى رەت بارجامەن ۇلكەن قالاعا بارىپ بايگەگە شاۋىپ قايتتى. وندا اۋىلداعىداي كول-كوسىر تەگىستىكتە ەمەس، جان-جاعىن قورشاعان كەڭ اۋلاعا قاماپ قويىپ شاپتىرادى ەكەن. سامساعان حالىق ەكى بۇيىردە اعاشقا ءمىنىپ تۇرادى. كوزدەرى توستاعانداي-توستاعانداي ءبىر جىلتىلداق تەمىرلەر بۇنىڭ ءار ادىمىن اڭدىپ سىر-سىر ەتەدى. تىعىنشىقتاي بۇيرا شاش قارا جىگىت قولىنداعى ءبىر ۇشىندا قامشىنىڭ سابىنداي تەمىرى بار ارقانىن سۇيرەتىپ كەلە جاتىر. بۇل ۇركىپ وقىرانىپ قويدى. اناداي-اناداي جەرلەردە اعاش باسىنا ىلىنگەن داڭعىرلاق اق شەلەكتەر دە بۇنىمەن جارىسا وقىرانىپ-وقىرانىپ جىبەردى. بۇيرا شاش سيقىر تەمىردى بۇنىڭ تۇمسىعىنان جۇلىپ اپ، ەزىنىڭ اۋزىنا اپارىپ، بىردەڭە دەپ ەدى، جينالعان حالىق دۋ كۇلدى.
بايگەتورى ۇستىندەگى شاباندوزدىڭ تاقىمىنىڭ ءار قيمىلىن، تىزگىندەگى ءار ءدىرىلدى قالت جىبەرمەيدى. بايگە جولىنىڭ دا ءبىراز قۇپياسىن ءبىلىپ بولدى. كەي اينالمالى ۇزاق شابىستاردا باسەكەلەس اتتاردىڭ شاماسىن ابدەن ءبىلىپ العانشا، كۇش ساقتاپ شابۋعا دا توسەلدى. بۇگىندە ول الدىندا كەتىپ بارا جاتقان اتتان كوپ قورىقپايدى. ىلعي قاراقشىعا بۋرىن كەلە بەرگەن سوڭ، جۇيرىكتىڭ جاۋى سوڭىندا بولاتىنىن دا ۇعىپ قالدى. ىلگەرىگە ءبىر شىعىپ السا، ارتىنداعى ءدۇبىردى اڭدىپ، ەلەڭدەپ شاباتىن بولدى. بۇرىنعىداي بايگە جولىندا ءوزىنىڭ جەپ-جەڭىل ۇشقىر تۇياقتارىن، قوينىنا كىرىپ بارا جاتقان باۋىرمال قوڭىر سالقىن سامالى، شىر كوبەلەك اينالىپ، بۇلدىراپ قالىپ جاتقان جەر بەدەرىن قىزىقتاپ، وزىمەن-وزى راقاتقا باتىپ، ەلىگىپ شابۋدى قويدى. ىلعي كوزى الاڭداپ، توڭىرەككە قۇلاعىن تىگىپ، شەكەسى شانشىپ، جۇرەگىنىڭ دە ءدۇرسىلى كوبەيىپ، قينالىپ شابادى. بايگەدەن سوڭ اياعى تىڭ، ءجۇرىسى مىعىم بولعانمەن ءبىر ءتۇرلى قالجىراپ قالعانىن سەزەدى. قانشا شاپسا دا باياعىداي ءلاززات الا المايدى. ونە بويىندا سىرقاپ-سىزدايتىن دا ەشتەڭە بايقالمايدى، دەنى ساۋ، سۋ مەن وتقا دا تابەتى جاقسى؛ سەيىس بابىن بۇرىنعىدان دا جاقسارتتى. ءقازىر قاڭباقتاي قالقيدى. انشەيىندە قىزىقتاۋشى قۇمارپازداردىڭ ءىقىلاس-ىلتيفاتىنا ىلىعىپ، سەرگەك تە سەرى سەزىنەتىن بۇل بايگە ءدۇبىرى شىعىسىمەن قۇتى قاشىپ، جۇلىن-جۇيكەسى شيرىعىپ، ورىنسىز وقىرانىپ وڭدى-سولدى كىجىنىپ، كىنامشىل بولىپ كەتەدى. بايگە جولىندا باياعىسىنداي جاقسى شاباتىنىنا ماشىقتانىپ ەمەس، قاسىنداعى اتتارعا ەرەگىسىپ تاقىمى قىزاتىن بوپ ءجۇر. بۇنى تاقىمدايتىن جۇيرىكتەر دە كوبەيىپ كەلەدى. بارعان سايىن بۇنىڭ دا ءىشى تارىنىپ، بايگە توبەدە ماڭىنا ات جۋىسا، قۇلاق شەكەدەن اۋىزدى سالعىسى كەپ، زىعىردانى قايناپ تۇرادى. بۇرىن مۇنىڭ توپتان ءبولىنىپ جالعىز شاپقانىنا ەستەرى كەتىپ داۋرىعاتىن جۇرت ەندى مۇنىمەن باسقا اتتار تاقىمداسسا ەستەرى قالماي ەلىرەتىن بولدى. وندايدا ول بايگە جولىن تاستاي بەرىپ، مىناۋ نەگە قۇدايلارى بەرگەنىن وزدەرى دە بىلمەي ونەشتەرى جىرتىلعانشا وكىرىپ جاتقان كوپ شۋىلداقتى تۇياققا جانشىپ، تاپتاپ وتكىسى كەلەدى.
كەيىنگى كەزدە ءبىر كوكتەڭبىل ات قىرىنا ىلىكتى. اقىرعى اينالماعا كەلگەندە قايدان ساپ ەتە قالاتىنىن بىلمەيدى، ءبىر قاپتالىنان شىعا كەلەدى. بۇل ونداي كەزدە ابدەن ەرەگىسىپ، تىستەنىپ شابادى. ءازىر الدىنا تۇسىرگەن جوق. ءبىراق تەڭبىل كوك قايتا-قايتا قۇيرىق تىستەسىپ كەلە بەرەتىن بولىپ ءجۇر. كۇنى كەشە عانا تەك مۇنىڭ ماڭىنا جينالاتىن كوپ شۋىلداقتىڭ جارتىسى ەندى كوك تەڭبىلدى قورشاپ الاتىندى شىعارىپتى.
بايگەتورىنى اقىرى قۇرتقان سول كوكتەڭبىل ات. سوڭعى بايگەلەردىڭ بىرىندە كوك تەڭبىل شۋ دەگەننەن بۇدان ءبىر ادىم ىلگەرى دە شىقپاي، كەيىن دە قالماي، وكشەلەدى دە وتىردى. سودان اقىرعى اينالماعا دەيىن قۇيرىق تىستەستى دە ءجۇردى. تاپ كوك جەلكەسىنەن ءدۇرس-دۇرس ەتكەن قانىپەزەر ءدۇرسىل جۇيكەسىنە ءتيىپ، ەمىن-ەركىن كوسىلىپ شابا المادى. اقىرعى اينالمادا بايگە توبەنىڭ تۇسىنان وتە بەرە كوكتەڭبىلدىڭ ءدۇرسىلى جۇدەمەلدەپ كەتكەنىن اڭعاردى. بۇ دا اعىزدى. اينالما ورتالاي بەرە مۇنىمەن قاتارلاستى. ەكەۋى دە اۋىزدىق شايناسىپ، ارپالىسىپ كەلەدى. كوكتەڭبىلدىڭ مويىنى ىلگەرى تۇسە بەردى. بايگە توبەگە ءتىپتى جاقىن قالعاندا كوكتەڭبىل ساۋىرى كوز الدىنان كولەڭدەدى.
بايگە قىزىقتاۋشىلاردا ەس جوق. كوكتەڭبىلگە لاپ قويدى. سول كۇنى ول قول-اياعى قالتىراپ ىزامەن اتتاندى. ەندىگى جىلى كوك تەڭبىلدى سوڭىمدا سۇمەڭدەتەرمىن دەپ كەتتى. سول جىلعى كۇزدە تاعى شاپتى. كوك تەڭبىل قاراقشىعا قارا ءۇزىپ كەلدى. بۇل جولى بايگەتورىنىڭ قاسىندا بايگە بالا مەن سەيىستەن باسقا جان قالمادى. تاپال سارى ەكەش تاپال سارى دا كوك تەڭبىلگە كيمەلەگەن جۇرتتىڭ يىعىنان مويىنىن اسىرعىسى كەپ، وكشەسىن كوتەرىپ، كەڭىردەگىن سوزىپ، ءولىپ بارادى.
بايگە جولى سيرات كوپىردەن وتكەن سىڭار اياق سىن جولى ەكەن؛ وندا قاتار كەلەر، قوسار جۇرەر باسى ارتىق سوقپاق اتىمەن جوق بوپ شىقتى. بايگەنى قىزىقتاپ، قىز-قىزعا قۇمارتاتىن جۇرتتىڭ تەك توپ جارعان داراعا عانا جانى قالماي، بىلايعىنى قانشا اسىل بولساڭ دا كوزگە ىلمەيتىنىن دە سول جولى ءبىر جولاتا ءبىلىپ كەتتى؛ ءبۇرىن دۋ كورگەندە تىقىرشىپ تۇرا المايتىن، اعىن سۋداي اسىپ-تاساتىن كوڭىلى ەندى جيىن كورسە جان شىداتپاي شامىرقاناتىن ماڭگىلىك شور جارا ءتۇيىپ كەتتى.
سول كۇنى اتقوراعا اكەپ قامادى. كەشقۇرىم سەيىس سىرتىنا بۇرقىراپ شاڭى ۇشقان قاۋدىرلاق جەم دوربانى موينىنا ءىلدى. بۇل قىس تۇسكەنشە ات قورادا قالا بەردى. قىس تۇسە تاپال سارى سەيىستى قاسىنا شاقىرىپ اپ كوپ پىش-پىشتادى. ەرتەسىنە سەيىستى ەرتىپ ءبىر جاققا اتتانىپ كەتتى. ارادا ءبىر اپتاداي ۋاقىت وتكەن سوڭ، قايتىپ ورالدى. اناداعى كوكتەڭبىل ايعىردان اۋمايتىن كوك الا جاباعى تايدى اكەپ، بۇنىڭ قاسىنا بايلادى. تاپال سارى كوك الا تايدى بايلاپ تاستاپ، ىرجالاقتاپ بۇنىڭ قاسىنا كەلدى. بۇل مەكىرەنىپ تۇمسىعىن ۇسىنىپ ەدى، تۇمسىعىنا قولىن توستى. ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان الدەنەنى قىلتيتتى. ءتاتتى نارسە اكەلگەن ەكەن دەپ، اساپ قالىپ ەدى، ءتىسى كىرش ەتە قالدى. تاپال سارى باجىلعا باستى. سونىڭ اراسىنشا وڭ جاق شەكەسىن قامشى كومە جونەلدى. ءبىرجاق كوزى اناداي جەرگە ۇشىپ كەتكەندەي بولدى. ەستەن تانىپ، ميى زەڭىپ قيرالاڭداپ جىعىلا بەردى. كوز الدىن قان جۋدى. سول جىعىلعاننان قانشا جاتقانىن بىلگەن جوق. ەسىن جيسا، سەيىس كۇپ بوپ ءىسىپ كەتكەن وڭ كوزىن جۋىپ وتىر ەكەن.
سودان قايتىپ سەيىستى كورىپ تۇرعانى وسى. سودان بەرى بۇنىڭ وڭ جاق قاپتالى سۋ قاراڭعى قارا تۇنەك. كوزى جوق جاعىنان سىبدىر شىقسا، قاسقىر شاپ بەرگەندەي زارە-قۇتى قالماي، تۇلا بويى شىمىرىگىپ كەتەدى. سودان بەرى اسپانداعى اي مەن كۇن دە جارتىكەش، اياعىنىڭ استىندا جارقىراپ جاتقان ايدىن كول دە جارتىكەش، بۇرىن قانشا شاپسا دا شەگىنە شىعا المايتىن بايتاق الەم دە جارتى-كەش، ءتىپتى قىبىر-قىبىر ءجۇرىسى دە، ءومىر ەمەس، جاي انشەيىن جارتىكەش جانباعىس، يتشىلەگەن قۇر اۋرە-سارساڭ. سودان بەرى ءبۇل كىمنىڭ تاقىمىنا تۇسپەدى! ەڭ اۋەلى ءبىر ەگىنشى ءمىندى. سوسىن قورىقشى ءمىنىپ، مال قايىردى. شيكى كىرپىش سوعاتىندارعا ساز بالشىق باسىپ تا كوردى. ەڭ سوڭىندا پوچتا تاسىپ ەدى، پوچتاشى جۋىردا وسى اۋىلدىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، جول-جونەكەي ماشيناعا وتىرىپ، بۇنى تاستاپ كەتتى. قايتىپ سوققان جوق. شاماسى، باسقا كولىك تاپقان شىعار. انادا قىرقىم كەزىندە باياعى شولاق بۋىرىلدى كوردى. ول ءالى قارتايماپتى. بۇنداي سۇيەگى ساۋدىراپ، سۇمىرەيىپ تۇرعان جوق؛ تويناقى جىلت-جىلت ەتەدى. ۇندەمەس قويشىنىڭ دا يىنىنەن قارا الا شەكپەن ءتۇسىپتى، ومىراۋىندا كۇن نۇرىمەن تايتالاسقان جالتىراۋىق تاي تۇياق مونشاق. ءوزى كۇيلەنگەن سوڭ، استىنداعى اتىنىڭ دا بابىن كۇشەيتىپتى.
ۇيدەن شاي ءىشىپ، ءقىزارا-بورتىپ سەيىس شىقتى. وعان ىلەسكەن ەكى-ۇش ادام كوك الا دونەننىڭ قاسىنا كەلدى. ار جاق-بەر جاعىنا الما-كەزەك شىعىپ قاراپ، اۋىزدارى جالپ-جالپ ەتەدى. بۇلاردىڭ نە ىستەگەلى جۇرگەنىن بىلمەي كوك الا دونەن دىرىلدەپ تۇر. سەيىس اتىنىڭ تىزگىنىنەن ۇستاپ، قىزىقتاۋشىلارعا كۇلىمسىرەي قارايدى. بۇل وقىرانىپ قويدى. سەيىس جالت قارادى. تۇردى-تۇردى، سوسىن بارىپ تانىدى. قاسىنا كەلدى. بۇ دا ۇمتىلىپ موينىن سوزدى. سەيىستىڭ ءار كۇس، ءار مۇيىزىنە دەيىن تانىس ايالى الاقانى ماڭدايىن، قۇلاق شەكەسىن، جاعىن، جالىنىڭ ورنىن سيپاپ كوردى. ءوزى قارتايايىن دەگەن بە، الدە بۇنىڭ مىنا ءتۇرىن كورىپ، كوڭىلى بۇزىلىپ كەتتى مە، تودىرايىپ تۇرعان سوقىر كوزىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە قولى قالتىراپ كەتتى. كوپتەن بەرى بۇنىڭ ەتىنە تيگەن ايالى الاقان. بايگە تورى قيماي تۇر. ءبىراق سەيىس بۇنىڭ جاعىنان ەركەلەتە قاقتى دا، كوك الا دونەنگە قايتىپ باردى. ءتۇساۋىن الىپ، اتىنا ءمىندى. سوسىن بۇل جاققا ءبىر قارادى دا ءجۇرىپ كەتتى.
كوك الا دونەن سۋرەتتەي. ءمۇسىندى جىلقى ەكەن. تويناقى دەنەسىن ۇيىعان قاتىقتاي دىرىلدەتىپ، اياعىن دا سۇلۋ الادى. اۋىلدان بىلاي شىعا اياڭعا باستى. بۇل قىلت-قىلت ءجۇرىستى، سۇلۋ كوك دونەننىڭ سوڭىنان سۇيسىنە دە، مۇسىركەي دە قاراپ ءبىراز تۇردى. كوك دونەن كوكجيەككە بارىپ ءسىڭدى. بايگەتورى قۇلاعىنداعى ءدۇبىردىڭ نە ءدوڭ اسىپ كەتكەن بايگە دونەننىڭ ءدۇسىرى ەكەنىن، نە كۇننەن-كۇنگە مەڭىرەۋ تارتىپ بارا جاتقان، قالجىراعان كارى جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ەكەنىن اجىراتا المادى.
6alash ۇسىندى
