مۇحتار ماعاۋين. ءبىر اتانىڭ بالالارى

---

ون سەگىزدەن ءتىرى قالعان ۇشەۋ تۋرالى ورىس ءانى كوپكە ءمالىم. تاريحىن ەستىگەن جۇرتتىڭ ءبارى كوزىنە جاس الادى.

مەن جالعىز بالاسىنان سوعىستا ايرىلعان كەمپىر-شالدىڭ ۇيىنەن 1942 جىلى كوكتەمدە تۇسىرىلگەن سۋرەت كوردىم. اسكەرگە جاڭا الىنعان اۋىل جاستارى. قاساپ قىرعىننان الپىس جەتىنىڭ ۇشەۋى عانا امان قايتىپتى...

مەن ولاردى كورگەم جوق، ولارمەن بىرگە جۇرگەم جوق. ولار تۋرالى جازا المايمىن. ءبىراق مەن سول قىرشىن ەرلەردىڭ پاناسىز قالعان كارى اتا-انالارىن بىلەم، جەتىم قالعان جاس بالالارىن بىلەم. تۋىپ ۇلگەرمەگەن نارەستەلەرىنىڭ ءقازىر نەشە جاسقا كەلەتىنىن، قانداي ازامات بولاتىنىن بىلەم...

وسى شاعىن دۇنيەنى فاشيزم قۇرباندارىنىڭ تۋىپ جەتىم قالعان، تۋماي جارىعى وشكەن سابيلەرىنىڭ رۋحىنا ارنايمىن. ولگەندەرىنە تاستاعان ءبىر ۋىس توپىراعىم، تىرىلەرىنە جانىن جۇباتار ءبىر شۋماق جىرىم.

اۆتور

---

باستاۋ

— ال، اعايىن، تەگىس جينالساڭ، سوزىمە قۇلاق سال، — دەدى باسقارما. — وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، مەن جۇمىسشى اكەلەم دەپ كەتتىم. اقىرى بىلاي بولدى. ۇكىمەت ءبىزدىڭ بۇلعىرتاۋ اۋدانىنىڭ توعىز قالقوزىنا ەلۋ ءتورت بالا جىبەرگەن ەكەن. جەر اياعى شالعاي، مەن بارعانشا ەرەسەكتەرىن ءبولىسىپ اكەتىپتى. سونىڭ ءوزى جاقسى بولدى. جەتىسىپ وتىرعان ەشكىم جوق، تۇگەل كەم-كەتىكپىز. تورت-بەس جۇمىسشى قوسىلعاننان ازاماتتىڭ ورنى تولماس دەپ، ەڭ ۇساعىنان تاڭداپ الدىم.

جۇرت دابىرلاپ كەتتى. باسقارما مەن ەسەپشى ەكەۋى شۇپىرلەگەن ءبىر اربا بالا اكەلدى دەگەندى مانا، جۇمىس باسىندا ەستىگەن. راس بوپ شىقتى.

— سابىر، اعايىن، سابىر، — دەدى باسقارما قولىن كوتەرىپ.

— مەنىڭ اكەلگەنىم التى-اق بالا. بارىڭە جەتپەيدى. جانە، ءقازىر باۋرىما سالدىم دەپ الىپ، ەرتەڭ وگەيسىتىپ جۇرسەك تاعى قازاقشىلىققا جاتپايدى. مۇمكىن، ۇكىمەت ءالى دە جىبەرەر، سوندا قالعانىڭا تيەدى. ءازىر قولدا بارىن قۇداي جولىمەن بولەم. اي، بايبىشە، — دەدى سودان سوڭ داۋىستاپ.

— تاماعىن ءىشىپ بولسا بالالاردى الىپ شىق.

— ءقازىر، اقساقال، — دەگەن داۋىس ەستىلدى كيىز ءۇي ىشىنەن،

— ال، بىلايىراق تۇرىندار، بالالارعا ورىن بەرىڭدەر، — دەدى باسقارما.

جۇرت جاپىرىلا شەگىنىپ، ەسىك الدىڭ قورالاي تۇردى. ورتالارىن اشقانمەن، كيمەلەسىپ، مۇمكىندىگىنشە العا شىعۋعا تىرىسادى. ءبىرى قىزىق كورمەك، ءبىرى ءۇمىت جەتەگىندە.

اقىرى باسقارما ايەلىنىڭ اق شارشىسى كورىندى. ءبىراق سىرتقا شىقپاي، كوتەرمە كيىز ەسىكتى جامىلعان كۇيى بوگەلە بەردى.

— جۇرىڭدەر، اينالايىندار، بەرى جۇرىڭدەر.

اپپاق قازدىڭ باۋرىنان تۇرعان سارى ۇرپەك بالاپانداي، ساپ-سارى شاشتى ساپ-سارى بالا كورىندى. جۇرتتىڭ دابىرى پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. ارتىنشا ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ، قارا شاشتى، قوڭىر شاشتى، جيرەن شاشتى بالالار ءورىپ شىعا باستادى. كۇنگە كوزدەرى شاعىلىستى ما، الدە جاداۋ كيىنگەن جات توپتان يمەندى مە، ءبارى ەسىك الدىڭدا ۇيلىعىپ قالدى.

— ءوي، قالقاباستار، قورىقپاڭدار، بەرى جۇرىڭدەر، — دەدى باسقارما. قولىنان بىر-بىرلەپ جەتەكتەپ اكەپ، كيىز ءۇيدىڭ كۇنەس جاق قابىرعاسىنا قاتارلاپ تۇرعىزدى.

جاڭا سىلتىدەي تىنا قالعان جۇرت بادالاردىڭ ىشىندە قوڭىرقاي ءوڭدى، قارا كوزدىلەرى بارىن اڭداعان سوڭ قايتادان كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ، گۋىلدەپ كەتكەن.

— ال، داۋرەنبەك، — دەدى باسقارما، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، الدىڭعى قاتاردا سىرەسىپ تۇرعان قارا عاليفە شالبار، اسكەري گيمناستەركالى جىگىتكە قاراپ. — دۇكىمەتىڭدى وقى، بالالاردىڭ ءمان–جايىن ايت.

داۋرەنبەك سالدات ەتىگىمەن سارت-سۇرت باسىپ، ەكى-ۇش قادام العا شىقتى دا، باس بارماعى مەن جارتى شىناشاعى عانا بار سول قولىمەن قارمالاپ، ءتوس قالتاسىنان ءتورت بۇكتەلگەن ءبىر جاپىراق قاعاز الدى. بەس ساۋساعى دا ءبۇتىن وڭ قولىمەن قاعازدىڭ بۇكتەمەسىن جازىپ، ەرنىن جىبىرلاتىپ، ىشىنەن وقىپ از بوگەلدى. سودان سوڭ مولاق قولىنىڭ كەمىس شىناشاعىمەن بالالاردى ساناپ شىقتى. قاعازىنا تاعى ءبىر قارادى دا بالالاردى ورنىن الماستىرىپ، قايتا تۇرعىزدى. تاماعىن كەنەپ ەكى-ۇش مارتە جوتكىرىنىپ الىپ، قاعازدى مۇقيات بۇكتەدى دە قايتادان قالتاسىنا سالدى.

— باسەكەڭ دۇرىس ايتادى، بالانىڭ سانى التاۋ، — دەدى سودان سوڭ. — سميرنا تۇرىپ، ۆنيماتەلنا تىڭداڭدار. مەن رەتىمەن تانىستىرىپ شىعايىن. تىلداعى ەڭبەكشىلەرگە كومەككە جىبەرىلگەن جولداستار تومەندەگىشە. سترويدىڭ باسىندا تۇرعان ەكەۋ — قازاق بالالارى، ۇلكەنى سەگىزدە، كىشىسى التىدا، مىناۋسى — نارتاي، اناۋسى — ەرتاي، ەكەۋى اعايىندى. بۇلاردان سوڭعى — تاتار بالاسى، اتى ءراشيت، جەتىدە. كوزى سىعىرايعان جالپاق بەت، تاقىرباس قارا — ايەل بالا، قالماق، يا دۇڭگەن، جاسى التىدا. قاسىنداعىسىنىڭ اتى — ياكوۆ، توعىزدا، قولاعاشتاي مۇرنىنا قاراعاندا جويىت ءتارىزدى، ءبىراق دوكۋمەنتتە ورىس دەپ جازىلعان؛ قايدان كەپ، قايدان تۇرعانى بەلگىسىز، ءارى مىلقاۋ. ەڭ سوڭىنداعى — جاڭا الدىمەن شىققان قاسقا، جەتىدە. سىزدەردەن جاسىراتىن نە بار، تەگى جامان — نەمىس. بۇل بالانىڭ ورنى دەتدوم ەمەس ەدى، اكە-شەشەدەن بىردەي ايرىلىپ، پاناسىز قالعان سوڭ الىنعان ەكەن. وكىمەتتىڭ كەڭشىلىگى كوپ. ەندى وسى اراعا كەلىپ تۇرعان جايى بار.

— سوندا قالاي؟ — دەدى بىرەۋ.

— نە قالاي؟..

— مىنا بالا...

— قاي بالا؟

— مىنا بالالار... نە... العان ادام... الام دەگەن ادام... نەتىپ...

— مەن ءبارىن دە ايتتىم، — دەدى داۋرەنبەك. — تاعى قانداي سۇراق بار؟ ەشقانداي سۇراق بولمادى.

— تۇسىنىكتى، — دەدى داۋرەنبەك. — مەن بولدىم. باسەكە، ءسوز وزىڭىزدىكى.

— ءسوز دەيتىن نە ءسوز بار... وسى اۋىلدان سوعىسقا سايدىڭ تاسىنداي قىرىق ءۇش ازامات كەتىپ ەدى. ازىرگە ورالعانى ەكەۋ-اق. داۋرەنبەك قولدان، بەردەن اياقتان ايرىلىپ قايتتى. جيىرما تورتىنە قارا قاعاز الدىق. حابارسىزى قانشاما. تەگىس جەتىمبىز. جەتىم بولماساق، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن توقاجان قالقوز باسقارما ما. جەتىم بولماساق، جەتپىسكە كەلگەن احمەت كۇندىز مال قاراپ، تۇندە كۇشكولىك باعا ما. ايتەۋىر ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن... — كوزى جاساۋراپ سول بوگەلدى دە قايتا جالعاستىردى. — ءسوز دەيتىن نە ءسوز بار، ءبىز بالادان ايرىلساق، مىنا الدارىندا تۇرعان — اتادان ايرىلعان جەتىمدەر. ەكى جارتى — ءبىر ءبۇتىن... — داۋسى جارىقشاقتانىپ، مۇرتى سەلتەڭدەپ، بۇدان ارى سويلەي المادى.

— توقا! — دەدى سول اياعىنا كونەتوز ساپتاما ەتىك، ون اياعىنا بىلعارى تىستى جاڭا پروتەز كيگەن سىرما كۇرتەلى قارامۇرت. بۇل — بريگادير بەردەن ەدى. — توقا، وسى تۇرعان جۇرتتىڭ كوبى بالا العىسى كەلەدى. مەن دە، انا اقان دا، مىنا تىلەۋباي دا. ءوزىڭىز دە قۇر قالماسسىز. تەگىس ءسابي جاسىنداعى كىشكەنتاي بالالار كورىنەدى. شىققان جەرىن ۇمىتىپ، ەرتەڭ-اق ەت-باۋىرىمىز بوپ كەتەدى. ءوز قولىڭىزبەن ۇلەستىرىپ بەرىڭىز.

— ءلابباي، — دەدى قايتادان قاتايىپ العان باسقارما، — مەن بولمەيمىن، وزدەرىڭ تاڭداڭدار. تەك رەتىن ايتايىن. رەنىش-وكپە بولماسىن. اقا! جول سىزدىكى.

تىسى توزعان سەڭسەڭ تىماعىن قۇلاعىن قايىرىپ ءبىر جاق شەكەسىنە قيسايتا كيىپ، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ باسىنان اسا قاراپ، ات ۇستىندە تۇرعان احمەت شال قارىنا قىستىرعان قۇرىعىن لاقتىرىپ تاستاپ، جەرگە ىرعىپ ءتۇستى. قيمىلى شيراق.

— تاڭداعان بالاڭىزدى الىڭىز.

احمەت ىسىرىلا جول بەرگەن جۇرتتى كيىپ-جارىپ بالالاردىڭ الدىڭا باردى دا قالت بوگەلدى. قايسىسىن السام ەكەن دەپ ويلانعانداي. جەتىمدەردى جاعالاي شولىپ شىقتى دا، ەڭ باستا تۇرعان اعايىندى قازاق بالالارىنىڭ قاسىنا كەلدى. ەكەۋى بىرىنە-بىرى تىعىلا قۇشاقتاسىپ تۇرعان. قولدارىنان تارتىپ ەدى، ايرىلمادى. احاڭ تىزەسىن بۇگىپ، ەكەۋىن بىردەي باۋرىنا باستى. كەزەك-كەزەك ماڭدايلارىنان ءسۇيدى. سودان سوڭ ورنىنان كوتەرىلىپ، بالالاردى جاعالاي باستارىنان سيپاپ ءوتتى دە، ەڭ شەتتە تۇرعان نەمىس بالاسىنىڭ قولىنان ۇستادى.

— مەن وسى مىقتىنىڭ ءوزىن قالادىم.

جۇرت دۋ ەتە ءتۇستى.

— ەركىڭىز ءبىلسىن، — دەدى باسقارما.

— بالانىڭ اتى كىم؟ — دەدى احاڭ داۋرەنبەككە قاراپ.

— "جاۋدى اياعان جارالى" دەگەندى بىلمەۋشى مە ەدىڭىز، — دەدى داۋرەنبەك ىزبارمەن.

— ءاي، نە شاتىپ تۇرسىڭ، مەن سەنەن اقىل سۇرادىم با! — دەدى احاڭ دا مورت كەتىپ.

— ساقالىڭىزدىڭ اعىمدا جاڭساق ىسكە اياق باستىڭىز، — دەدى داۋرەنبەك. اقساقالعا ەمەس، الدەقايدا، الىستاعى ەگىن-جايعا قارايدى.

— قۇيىسقانعا قىستىرىلماي، قوي، شىراعىم، — دەدى احمەت. — اكەڭ اتشابار باكىبايدى دا كورگەم، ول دا ماعان قوقاڭداي الماعان. — ەكى بۇكتەپ، بىلەۋلەي ۇستاعان قامشىسىنىڭ سابىمەن تىماعىن تۇزەپ كيدى. — ەمىسكە سەن ءۇش ساۋساعىڭدى بەرسەڭ، مەن ءۇش ۇلىمدى بەرگەم. مىنا جۇرتتى بوگەمەي بالامنىڭ اتىن ايت.

— زيگفريد ۆولفگانگ ۆاگنەر. قارىق بولدىڭىز، — دەدى داۋرەنبەك مىرس ەتىپ.

— زەكپري بولىپكەن... قالاي، قالاي؟..

— زيگفريد ۆولفگانگ ۆاگنەر.

— ە، ءجون-اق، — دەدى احمەت اقساقال. — كەلىستى، جاقسى ات ەكەن. اينالايىن، ءجۇر، ۇيگە كەتتىك. اپاڭ كۇتىپ وتىر. جۇرتتىڭ ءسوزىن ۇرعانىڭ بار ما، ءجۇر ۇيگە.

قىزىققا جيىلعان بالالاردىڭ ەرەسەكتەۋ بىرەۋى شىلبىرىنان ۇستاپ تۇرعان اتىنا باردى دا، زيگفريدتى اياعىن تاربيتا كوتەرىپ الىپ ەرگە وتىرعىزدى. ەڭكەيىپ، جەردەن قۇرىعىن الىپ، سول جاق قارىنا قىستىردى. ۇزەڭگىگە اياعى تيەر تيمەستەن لىپ ەتىپ ءوزى دە ات ۇستىنە قونا كەتتى. كۇمىس قاستى قازاقى ەر كەڭ ەكەن، ەكەۋى دە سىيدى: الدىڭدا — جالبىراعان ۇزىن سارى شاشتى كوككوز سارى بالا، ارتىندا — شيراتىلعان ۇزىن بوزعىل مۇرت، شوقشا ساقالدى، ءوڭى جەل مەن كۇنگە توتىققان اقسۇر شال.

يەسىنىڭ ءجۇرىس باعدارلارىن جاتقا بىلەتىن جيرەنقاسقا ات وڭعا، كولحوزدىڭ سوقاعا، تىرماعا جەگەر، ەگىن شابۋعا، قىرمان ايداۋعا پايدالانار كۇشكولىگى جايىلىپ جۇرگەن قىر جاققا قاراي بەتتەمەك ەدى، شال تىزگىندى تارتىپ، سولعا قاراي بۇردى دا، قاتتى تەبىنىپ قاپ، بۇرىن وزىندە جوق، ءتىپتى، قازاقتا بولماعان ادەتپەن اۋىلدى قاق جارىپ شابا جونەلدى. ابالاي قوسىلعان يتتەردەن ارىلىپ، شەتكە شىققان سوڭ عانا اياڭعا كوشتى. وڭاشاراق تىگىلگەنى بولماسا، احمەتتىڭ ءوز ءۇيى دە وسى اۋىلدىڭ شەگىندە ەدى. توبەسى كورىنىپ تۇرعان.

— ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، — دەدى ۇيىنە جەتىپ، اتىنان تۇسكەنگە دەيىن احمەتتىڭ ارتىنان قاراپ تۇرعان توقاجان.

— شوعىرلى جەردىڭ شوقىسى بولعان ارۋاقتى اتادان قالعان قارا شاڭىراق ەدى. ال، جۇمىسقا شىعۋ كەرەك، تەزدەتەيىك، — دەدى سودان سوڭ. — بوكس، احاڭنان سوڭعى جول دا، ءجون دە سىزدىكى.

— راقمەت، توقاجان شىراعىم، — دەدى بوكەڭ اتالعان كىشكەنتاي قارا شال تاياعىنىڭ ۇشىن شوشاڭ ەتكىزىپ. تىلەپ العان جالعىزدى ماڭدايىما سىيعىزباعان قۇداي باسقانىڭ ءزاۋزاتىنان وپا بەرمەس. راقمەت پەيىلىڭە. كور اۋزىنا تاقاپ وتىرمىز، ءبىر رەت اتا-اناسىنان ايرىلىپ اڭىراعان بالانى ەكىنشى قايتارا جەتىم قالدىرىپ كۇنا ارقالاعىم كەلمەيدى.

وسىدان سوڭ جۇرتتىڭ كوڭلى باسىلىپ قالدى. ابىر-دۇبىرسىز، ۋ-شۋسىز كەلىستى. باسقارمانىڭ ءوزى ادەپپەن كەزەك كۇتكەن سوڭ ەشكىم كەۋدەلەمەدى. بالا العاندار دا، قۇر قالعاندار دا ريزا بولىستى. تەك بولىنەر كەزدە اعايىندى نارتاي مەن ەرتايدىڭ شىرىلداپ جىلاپ، ايرىلماي قويعانى عانا جانعا باتتى. ەرتەرەك ويلاماعان ەكەم، وكپە، ارازعا قارامايتىن ەم دەپ باسقارما وكىندى. ايەلدەر كوزىنە جاس الىپ، ەركەكتەر ءۇنسىز تۇنجىراپ، ۇيدى-ۇيلەرىنە تاراسپاي كوپ تۇردى. ءبىراق ەرتايدى العان بريگادير بەردەن دە، نارتايدى العان وراقشى تىلەۋباي دا بالادان ايرىلعىسى كەلمەدى. قاتتى-قاتتى سوزدەرگە بارىپ، توبەلەسەرمەنگە تاقادى. اقىرى ۇلكەندەر باسۋ ايتىپ قويعىزدى. بالالارىڭنىڭ باۋى بەرىك بولسىن، بۇگىن جىلايدى، ەرتەڭ قويادى، ءبارىن ۇمىتادى دەستى. سول ءسوزدى مەدەۋ قىپ قالعانى دا تارقاستى.

ءبىرىنشى تارماق. زيگفريد احمەت ۇلى

ەرتەڭىنە احمەت كورشى اۋىلدان جاقان مولدانى شاقىرتىپ، نەمىس بالاسىنىڭ ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپتى دەگەن ءسوز تارادى. مولدا سىيعا لاق سۇراعان ەكەن، احان شارت ەتىپ اشۋلانىپ، ءىشىپ وتىرعان شايىنىڭ دا اياعىن كۇتپەستەن، ۇيدەن قۋىپ شىعىپتى. حازىرەتى عالي مىڭ سان كوپىردى دىڭگە كىرگىزگەندە كىمنەن لاق الىپ ەدى، ازعان اتاڭنىڭ اۋزى دەپ بوقتاپ، الدى-ارتىنا قاراتپاي اتىنا مىنگىزىپتى دە، اۋىلدىڭ شەتىنەن اسىرىپ، ايداپ تاستاپتى. اراعا كۇن سالماي كەڭەس باسىنا بارىپ، كوپتەن بەرى سىرتقا شىعۋدان قالعان سەيىتبەك قوجانى الىپ كەپ، بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزعان كورىنەدى. جۇرت تاعى ءبىر سويقاندى كۇتىپ ەدى، ونداي شەتىن حابار ەستىلمەدى. قايتا كەرىسىنشە، احاڭنىڭ ۇيىنە قاتىسى بار ايەلدەر قوجا قوزىلى قوي الىپ كەتىپتى دەستى.

كەشىنە احاڭ بۇكىل اۋىلدى بالاسىنىڭ اسىقجىلىك ۇستار تويىنا شاقىردى. كوپتەن قىزىلسىراپ جۇرگەن جۇرت ۇلكەن-كىشى، كارى-جاس دەمەي، تايلى-تاياعى قالماي تەگىس جينالدى. احاڭ جالعىز سەگىن سويعان ەكەن، باس-سيراق، ىشەك-قارنىنا دەيىن اسىپتى. مولىنان جەتتى. سەمىز ەت پەن ءنارلى سورپاعا لىقا تويعان جۇرت شاي كەلگەندە داستارقانعا توگىلگەن ىرىمشىك، قۇرتقا قاراي المادى. تەك شولدەرىن باسۋ ءۇشىن ءبىر-بىر شىنى اقسۋ ءىشىستى.

استان سوڭ بريگادير بەردەن ەرتەڭ جۇمىس بارىن ەسكە سالىپ ەدى، باسقارما توقتاۋ ايتتى. جاميعات توي كورمەگەلى ەكى-ۇش جىل بولدى، وتىرىپ، كوڭىلدەرىن كوتەرسىن دەگەن.

ايەلدەر جاعى قوسىلىپ ولەڭ ايتتى. "ءبىر بالادان" باستالعان ءان اۋەنى كوپ ۇزاماي مۇڭعا اۋىستى. "... قاي جەرىمنەن كەلەدى ويىن، كۇلكى — جەتى ارال جەرىم-اي، — ساۋىقشىل ەلىم—اي..." وسىدان سوڭ-اق كىم شىعارعانى، قايدان تاراعانى بەلگىسىز، ءسوزى دە قوراش، اۋەنى دە ولاق، ءبىراق جۇرتتىڭ ءدال قازىرگى كوڭىل كۇيىنە سايكەس جاڭا اندەر ايتىلا باستادى.

ەركەكتەر جاعى شىداي الماي سىرتقا شىعىستى. نە ىستەرلەرىن بىلمەي، انانى-مىنانى اڭگىمەلەپ، كۇڭكىلدەسىپ تۇر. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى ءتۇن. بيىكتە سانسىز جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. بۇدان بەس، ون، جيىرما جىل بۇرىنعىداي. جاس. قايعى-مۇڭسىز.

ىشتە ايەلدەر جامىراي سۇڭقىلدايدى. "احاۋ ايداي اقىنىم — ارميادا جاقىنىم، — قولدان كەلەر قايران جوق، — اللا ءبىلسىن اقىرىن..." ءان ەمەس، داۋىس ايتىپ جاتقانداي.

— اۋ، نە تۇرىس، كۇرەسپەيمىسىندەر، — دەدى توقاجان.

بەلسەنۋشى بولمادى. وڭشەڭ كارى—قۇرتاڭ. اقىرى ءبىرىن يتەرىپ، ءبىرىن سۇيرەپ، قاۋمالاپ، ورتاعا ەكى شالدى شىعاردى. اۋەلدە امالسىزدان جاي عانا ۇستاسىپ ءجۇر ەدى، كوتەرمەلەگەن ايعايمەن قىزا-قىزا شىن كۇرەسىپ كەتتى. ءبىرى ىشتەن شالىپ تاستاعىسى كەلدى، ءبىرى جامباسقا سالماق بولدى، ايتكەنمەن ەشتەڭە ونبەدى، ىرسىلداپ، كۇرسىلدەپ، ۇزاق ءجۇردى، اقىرى ەكەۋى دە شارشاپ، تۇرعان ورىندارىندا قۇلاي كەتىستى. قالعاندارى قارقىلداپ كۇلىپ، دابىرلاسىپ بارىپ توقتادى. سول كەزدە عانا اڭدادى، ۇيدەگى ايەلدەر ءالى زار ايتىپ جاتىر ەكەن. داۋىستارى ماناعىداي جامىراپ شىقپايدى. ءبارىنىڭ قايعىسى، ءبارىنىڭ تىلەگى ءبىر ارناعا قۇيىلعان.

— بالالاردى كۇرەستىرەيىك، — دەدى بىرەۋ.

بالالار ايەلدەردىڭ انىندە دە، شالداردىڭ كۇرەسىندە دە شارۋاسى جوق، ءۇي سىرتىندا اسىر ساپ جۇرگەن. ۇلكەندەردىڭ كەيبىرى سولاي قاراي ويىسىپ ەدى.

— كوكپار تارتايىق، — دەدى الدەكىم. وراقشى تىلەۋباي ەكەن.

— ويباي، جەتىقاراڭعى تۇندە...

— جەر جاعدايى بەلگىلى عوي، ءبىراق، سەركە قايدا، — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.

— اقا، سەكتىڭ تەرىسىن اكەلىڭىز، — دەدى تىلەۋباي.

"بۇگىن تارتىلماعان كوكپار ءسىرادا تارتىلمايدى" دەپ ەشكىمگە ىرىق بەرمەدى. بەلدەۋدە قاڭتارۋلى تۇرعان اتتاردىڭ بىرىنە ءمىندى دە، جاس تەرىنى تاقىمىنا باسىپ الىپ، قىرعا قاراي قيقۋلاپ، تاسىر-تۇسىر شابا جونەلدى.

— قاپ، مىنا جۇگىرمەكتىڭ ىستەگەنى-اي... — بۇل — بريگادير بەردەن ەدى. — ءوزى ولسە ەشتەڭە ەتپەس، اتتى جازىم قىلاتىن بولدى-اۋ. قايت-ەي، قايت كەيىن! — دەدى ايعايلاپ.

تىلەۋباي اۋدەم جەردەگى بەلەسكە شىعا بەرە كولدەنەڭدەپ تۇرا قالدى. جۇلدىزدى اسپاننىڭ اياسىندا سۇلباسى عانا قاراۋىتادى.

— قايتپايمىن-اۋ! — دەدى ول دا ايعايلاپ، — ءبارىڭدى جەرگە قاراتىپ وسى بەتىمدە اۋىلعا تارتام. تەز ەندى. ۇزاتىپ الاسىڭدار!

— شىداپ كور قورلىعىنا، — دەدى بەردەن. — استىنا مىنگەنى قاي ات؟

— كوكدومباق.

— قۇرتقان ەكەن عوي. وعان بۇل ارادا احاڭنىڭ جيرەن قاسقاسىنان باسقا ات جەتپەيدى. اكەل بەرمەن، قاراسىن ۇزبەي تۇرعاندا.

بىرەۋ بەلدەۋدەن جيرەنقاسقانى شەشىپ اكەلدى.

— تەز مىنگىزىپ جىبەرىڭدەر.

ەكى-ۇش ادام سۇيەمەلدەپ، اتقا مىنگىزىستى. بۇل كەزدە تىلەۋباي دا جونەلە بەرگەن ەدى.

— نە ەكى اياقتى بىردەي اعاش قىلام، نە كوكپاردى الىپ قايتام، — دەدى بەردەن. — ايت ءشۇۋ، جانۋار.

كەلەسى ساتتە قىرقادان اسىپ جوعالدى.

كەنەت جۇرت جاۋ شاپقانداي ابىر-سابىر بولدى دا قالدى. ءبىرى بەلدەۋدە تۇرعان اتتارعا، ءبىرى ەرتەمەن جۇمىسقا جەگىلمەك، ءقازىر تاياۋ ماڭدا جۋساپ جاتۋعا ءتيىس جىلقىعا قاراي جۇگىردى.

كەيدە ءور جاقتان، كەيدە وي جاقتان شىققان توپىرلاعان تۇياق داۋسى، قيقۋلاعان ۇزىك-ۇزىك ايعاي ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن باسىلمادى.

جىلى قىمتاۋلى توسەكتە جاتقان، ەت جەلىنىپ بىتپەي-اق ۇيقىعا كەتكەن زيگفريد ۆاگنەر ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ زەكەن احمەت ۇلى بەگىمبەتوۆ بولىپ وياندى.

***

— ەمىس دەپ، ورىس، قازاق دەپ ءبولۋ پايعامبارعا شەت، قۇدايعا كۇنا، — دەدى احاڭ، ءار ۇيدە وتكەن توي ىرىمى تارقاپ، ابىگەر باسىلعان سوڭ، بىردە قىرماندا، جاڭا عانا قۇيىپ وتكەن سوقىر جاۋىننان كەيىنگى راقاتتىنىس ۇستىندە وتىرعان جۇرتقا. — جارىقتىق ۇلكەن اكەم ايتۋشى ەدى، بۇرىنعى جايساڭداردان قالعان ءسوز دەپ... — قونىشىنان كۇمىسپەن ورنەكتەلگەن ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ، الاقانىن تولتىرا ناسىباي اتتى. مۇرتىن شيراتىپ، ساقالىن سالالاپ، ءسال بوگەلدى. — الدىمەن تياناقسىز كوك اسپان، سودان سوڭ تۇرلاۋسىز قارا جەر جاراتىلدى. اسپانداعى اۋا قويىلىپ بۇلتقا اينالدى، بۇلتتان جاۋعان نوسەرمەن يىگەن جەرگە جاسىل ءشوپ، گۇل-بايشەشەك، سايالى داراق، ماۋەلى جەمىس شىقتى. وتتى، سۋدى دالادا، قالىڭ جىنىستى ورمان ىشىندە نەشە ءتۇرلى جان-جانۋار، حايۋانات ءوسىپ-وندى. ەڭ اقىرىندا سولاردىڭ بارىنە يەلىك ەتۋ ءۇشىن ادامزات كەلدى دۇنيەگە. تاعىنى تىزگىندەدى، اساۋدى بۇعالىقتادى، قۇلا ءدۇزدى قان جايلاۋ، مەڭىرەۋدى ەلدى مەكەن ەتتى. ول كەزدە رۋ الاسى، ەل تالاسى بولعان جوق. جۇرت تەگىس شات-شادىمان تۇرمىس كەشتى. ويتكەنى جەر بەتىن قونىستانعان العاشقى ادامداردىڭ بارلىعى ءبىر اتانىڭ بالاسى ەدى.

— مۇنىڭىز بىلاي... زياندى پىكىر، — دەدى جۇرت ىشىندەگى كوزى اشىعى داۋرەنبەك. — ءبارىمىز مايمىلدان شىققانبىز.

— قوي، شىراعىم، مۇنىڭ بوس ءسوز، — دەدى احمەت. — جارىقتىق ۇلكەن اكەم تاعى ءبىر سوزىندە ايتۋشى ەدى، ارعى اتامىز كوك ءبورى ەكەن دەپ. ءبىراق قۇراننان ۇشىراتا المادىم. جەر بەتىندەگى بارلىق جۇرت ادام-اتا مەن حاۋا-انادان تارالعان دەيدى. ەستۋىمشە، ءتىپتى، ورىستىڭ مولدالارى دا مۇنى تەرىسكە شىعارمايتىن كورىنەدى. ادام-اتادان ءابىل مەن قابىل تۋادى. قابىل...

— مۇنىڭ ءبارى ءدىڭنىڭ ساندىراعى، — دەدى داۋرەنبەك شورت كەسىپ. — عىلىمنىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ اتامىز مايمىل. جانە كىم دەپ اتاساڭىز دا ءبىر مايمىل ەمەس. كوپ مايمىل.

قارتتىڭ مىنەزىن بىلەتىن جۇرت ءبىر شاتاقتىڭ شىعۋىن كۇتتى. الايدا، ەشقانداي شاتاق شىقپادى.

— اركىم ءوز اتاسىن ايتادى، — دەدى احاڭ كەڭكىلدەپ كۇلىپ. ءتىلىنىڭ ۇشىمەن تومەنگى ەرنىندەگى ناسىبايىن وڭدادى دا، موينىن بۇرا بەرە شىرت تۇكىردى.

جۇرتتىڭ ءبارى كۇلگەن.

— عىلىمنان حابارىڭىز جوق، سويتە تۇرا داۋلاساسىز، — دەدى بوپ-بوز بوپ كەتكەن داۋرەنبەك.

ەسەپشىنىڭ قاھارىنان حاباردار حالىق تىنا قالدى.

— راس، ورىستىڭ عىلىمىنان قۇر قالدىق، — دەدى احان سالماقپەن. — مۇمكىن، سەن ايتقانداي، مايمىلدان تاراعان شىعارمىز. مۇمكىن، قۇراندا ايتىلعانداي، ءبارىمىز دە ادام-اتانىڭ ۇرپاعى بولارمىز. مەنىڭ توقسان جەتىگە كەلىپ ولگەن بابام ايتقانداي، قازاقتىڭ اتاسى كوك ءبورى، باسقا جۇرتتاردىڭ اتاسى باسقاداي ءارتۇرلى جانۋارلار بولۋى دا عاجاپ ەمەس. كورىپ كەلگەن ەشكىم جوق، ءبارى دولبار. ءبىراق جاڭاعى سەنىڭ عىلىمىڭنىڭ ءوزى قازاقتان ورىس كەم، ورىستان ەمىس جامان دەپ ايتپايتىن شىعار. سىرتقى ءتۇر — پەردە. ءىشىن ايت. جۇرەگى قالاي سوعادى، بۇيرەگى كىمگە بۇرادى — سوعان قارا. ويىن ايت، پيعىلىن ايت.

— ۇلى ورىس حالقىنىڭ ماقالى بار، — دەدى داۋرەنبەك.

— قاسقىردىڭ كۇشىگى قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇليدى ەكەن.

— مەنىڭ بالامدى تۇسپالداعانىڭ عوي، — دەدى احاڭ. — ءالى كورەرمىز، قالاي قاراپ

ۇلىرىن، كىمدى بوكسەرە قابارىن. — ناسىبايشى جۇرتتى تەگىس ارالاپ كەلگەن كوك الا شاقشاسىن قايتادان قونىشىنا تىقتى. — اقىر بوس وتىرسىڭدار، قىرمان سورعىعانشا مەن سەندەرگە ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن. مەنىڭ سەگىزىنشى اتام ايباس، ەستۋلەرىڭ بار شىعار، تۋ كوتەرىپ، قول باستاعان ارۋاقتى باتىر بولعان. جاساق جيناپ، جاۋعا كوپ اتتانىپتى. قۇبا قالماقپەن سوعىس كەزى ەكەن دەيدى، بىردە سوڭىنان ەرگەن قولى ويسىراپ قايتىپتى. ول زاماندا ەر ارمانى — جاۋدان ءولۋ، جىگىت ءشايىت بولسا ارۋلايدى، ازالايدى، ءبىراق بوس جىلاپ-سىقتاي بەرمەيدى ەكەن. ءولىمنىڭ ورنى بولەك قوي، تەك جاۋگەرشىلىك كەزدە قازا — ۇيرەنشىكتى نارسە بولسا كەرەك. ويتكەنمەن دە بىرەۋدىڭ، كىم ەكەنىن ايتپايمىن، بالكي باتىردىڭ جاماعايىن اعاسى شىعار، بالكي، الىس تا بولسا ەل سىيلايتىن اقساقال شىعار، ايتەۋىر ءبىر سىيلى كىسىنىڭ بەس ۇلى بىردەي ساداققا ۇشقانى جۇرتتىڭ جانىنا قاتتى باتىپتى. "ءاي، ايباس، — دەگەن ەكەن سابازىڭ كوڭىل ايتا كەلگەن باتىرعا. — بەس ۇل قاتارىنان جاۋدان ولسە — ءشايىت، اتا-باباسىنىڭ ارۋاعى ريزا، مەن بۇعان جىلامايمىن. ءبىراق تۇگەل كوكورىم ەدى، ەشقايسىسى ارتىنا تۇياق تاستاپ ۇلگەرمەدى، مىنا مەن قۋباس قالدىم، ولسەم شاڭىراعىم قۇلايدى، سوعان عانا جىلايمىن، وسىنى ويلادىڭ با؟" — دەپتى. "ويلادىم"، — دەگەن ەكەن باتىر. "ويلاساڭ، باباڭنىڭ سالتى سول، تەز اتتان، ولسەڭ ارتىڭدا ۇلىڭ بار"، — دەگەن ەكەن قارعىن. باتىر سەلدىرەگەن جاساعىن تاس ءتۇيىن ەتىپ، قايتادان اتقا قونىپ، الدەنەشە كۇن جورىقتان سوڭ، قازاقتى جەڭدىك دەپ قامسىز جاتقان جاۋعا قايتا ءتيىپتى دەيدى. باسىپ، جانشىپ، بوستىرا قۋىپ، التايدىڭ سىرتىنا ىسىرىپ تاستاپتى. مالعا، دۇنيە-مۇلىككە كوز سالماسا كەرەك. بويى اربانىڭ كۇپشەگىنەن اسپاعان كىشكەنە بالالاردى عانا ولجالاپتى. ەلگە اكەلگەن سوڭ قالاي ۇلەسكەنىن كىم ءبىلسىن، جاڭاعى بەسەۋدىڭ ورنىنا كەلگەن بەس ۇلدىڭ ۇرپاعى وسى قالقوزدانۋدىڭ الدىڭدا نەشە اۋىل بوپ، شالقىپ، تولقىپ وتىرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم... — احاڭ قامشىسىنىڭ سابىنا سۇيەنىپ، ورنىنان تۇردى.

— قايدا؟ ءقازىر قاي كولحوزدا؟ — دەستى وتىرعاندار جامىراسىپ.

— ءبىزدىڭ قالقوزدا، — دەدى احان مىرس ەتىپ. — وسى "بەسوبادا".

— كىم؟ — دەدى ءبىرى.

— اقساقال قالجىڭدايدى، — دەدى ەكىنشىسى.

— سول جولى قازا تاپقان ەرلەردىڭ بوداۋىنا كەلگەن بالالاردىڭ ءبىرازىنىڭ ۇرپاعى ءقازىر وسى ارادا وتىر، — دەدى احاڭ اتىنا ءمىنىپ جاتىپ. — مال ەگىنگە تۇسسە بىرگادىر توبەمدى ويار. كەتتىم. — اتىن تەبىنە بەرە ارتىنا بۇرىلدى. — ءبىرىڭنىڭ بەتىڭە ءبىرىڭ جاقسىلاپ قاراڭدار. مۇمكىن تابارسىڭدار. — احان باسىنان تىماعىن الىپ، سىلكىپ قايتا كيدى دە، قارق-قارق كۇلىپ، ەگىنجايعا قاراي شوقىتا جونەلدى.

استىنا سابان توسەپ، مالداس قۇرعان، جالداپ ۇيىلگەن بيدايعا شىنتاقتاي قيسايعان، جاي عانا جۇرەسىنەن وتىرعان ايەل-ەركەك، كارى-جاس ۇدىرەيىسىپ بىر-بىرىنە قاراستى. اركىم قاسىنداعى، قارسىسىنداعى، ماڭىنداعى كىسىنىڭ بويىنان بوتەن كەيىپ، وزگەشە سىپات تابۋعا تىرىستى. سالدەن سوڭ ءبارىنىڭ دە شۇباسى قالمادى؛ بۇل وتىرعانداردىڭ ىشىندە قازاق ەمەس ەشكىم جوق ەكەن.

— اقساقال ءبىزدى قاتىرىپ كەتتى، — دەدى الدەكىم اقىرىندا.

ءبىرى قيقىلداپ-شيقىلداپ، ءبىرى ىسىلداپ، ءبىرى قىرىلداپ، تەگىس كۇلدى. جامىراپ ۇزاق كۇلدى. داۋرەنبەكتىڭ:

— جەتەدى ەندى، از وتىرعان جوقسىڭدار، — دەگەن اشۋلى ءۇنى شىققاندا ارەڭ باسىلدى.

سىپىرعىشىن سۇيرەتىپ، كۇرەگىن يىعىنا ساپ اركىم ءوزىنىڭ جۇمىس ورنىنا قاراي اياڭدادى. كۇلكىسىن تيا الماي، ءبىرتالايىنىڭ يىعى ءالى بۇلكىلدەپ بارا جاتتى.

***

— ايتكەنمەن دە، ءدال وسى بالانى تاڭداۋىڭىزعا نە سەبەپ؟ — دەپ سۇرار ەدى كوڭلى جاقىن زامانداستارى.

— راس، — دەيتىن احاڭ. — ويىم قازاق بالالارىندا ەدى. ايىرۋعا قيمادىم. ءارى ۇلكەنى تىم ەستى كورىندى. ۇمىتتىرماس، ءتۇبى ءوزىن تابار دەدىم.

— ال ودان باسقالارى شە؟

— ەڭ ءتاۋىرى وسى زەكەن بوپ كورىندى كوزىمە.

— سوندا دا...

— ماعان ءبارى بىردەي ەدى، — دەيتىن احاڭ. — ايتسە دە كوپ جەتىمنىڭ ىشىندەگى شىن جەتىم وسى ەكەن. وبالىنان قورىقتىم...

كوپ ۇزاماي احاڭ تۇرعىلاستارىمەن باس قوسقان جەردە بوتەن ءسوزدى قويىپ، ۇنەمى بالاسىنىڭ جايىن اڭگىمەلەيتىن بولدى.

— ءوزى ۇعىمتال، — دەيتىن ماقتانىپ. — اسا زيرەك. ءبىراق بيىل مەكتەپتەن قالادى. ءتىلى باستىقسىن. وعان دا قاراماي بەرىپ جىبەرەر ەدىم، كەلمەي جاتىپ كىسى ۇيىندە تۇرعان سوڭ تاسباۋىر بوپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنەم.

— وسى اتاڭنىڭ اۋزىن ۇرايىننىڭ قازاققا ءبىر شاتىسى بولسا كەرەك، — دەيدى تاعى بىردە ناسىبايىن الشىسىنان اتىپ وتىرىپ. — جىلقىعا جانى قۇمار. نوقاي نەمە، الدى، ارتى دەمەيدى، كەشە جيرەنقاسقانىڭ باۋىرىنان ءوتىپ ويناپ ءجۇر.

— ءتىپتى، بوتەندىگى جوق، — دەيدى كەلەسىدە باسىن شايقاي ماساتتانىپ. — العاشقى كۇندەرى ۇركەك ەدى. ءقازىر مەنى مەن شەشەسىن قويشى، وسى بارىڭە، بۇكىل اۋىلعا بويى ۇيرەنىپ قالدى.

ۇلكەندەر احاڭنىڭ ءار ءسوزىن بارەۋكەلدىلەپ قوستاپ، باس يزەپ ماقۇلداعانىمەن، بالا-شاعا جاعى زيگفريدتى بىردەن مويىندامادى. ماڭىنا كوپ جولاي قويمايدى. اكەسىنىڭ قاسىندا جۇرگەن كەزدە عانا دۇشپاندىق نيەت تانىتپايدى. وندا دا بەرىلىپ وينامايدى. ۇلكەندەردىڭ كوزى تايعان ساتتە قازاق بوپ بولىنە كەتۋگە، رەتى كەلسە زورلىق جاساۋعا، بىردەڭەسىن تارتىپ الۋعا بەيىم تۇرادى.

ءبىراق زيگفريد كەكشىلدىگى جوق، جايدارى بالا بوپ شىقتى. كوبىنە جالعىز وينايدى. اكەسىنىڭ تىماعىن اينالدىرىپ كيىپ، كوك شىبىقتى ات قىپ ءمىنىپ، كۇنۇزاق ءۇيىنىڭ قاسىندا اسىر سالادى. تاياۋ ماڭدا بالا كورىنسە بولدى، قول بۇلعاپ شاقىرادى. قاراماسا سوڭىنان جۇگىرەدى. تەك الىسقا ۇزامايدى.

ەپتەپ قازاقشا سويلەي باستاعاننان بەرى اۋىل بالالارىمەن اراداعى الالىق ازايدى. ءبىرلى-جارىم بالالار ءوزى ىزدەپ كەلەتىن بولدى. ولاردى تارتقان زەكەن بە، زەكەننىڭ اپاسى الدارىما قوياتىن توستاعان تولى ماي بيداي ما، الدە تۇلپار داڭقى بار جيرەنقاسقا ات پا — تەك وسى اراسىن اجىراتۋ قيىن ەدى.

زيگفريد كىم كەلسە دە جاقسى قارسى الادى. بار-جوقتىنى ادال ءبولىسىپ جەگەن سوڭ، بەتى سۇيەكپەن زەرلەنگەن قازاقى اعاش توسەكتىڭ باسىنا ءىلۋلى تۇرعان، الا ەشكىنىڭ بىتەۋ سويىلعان، ءجۇنى سىرتىنا قاراعان مويىن تەرىسىنەن جاسالعان ۇزىنشاق دوربانى الىپ، تۇبىنەن كوتەرىپ، ىشىندەگىسىن ساۋ ەتكىزىپ جەرگە توگەدى. اكەسى اتپەن ۇي-ۇيگە ارنايى شىعىپ، ءبىر-اق كۇندە جيناپ، ءوز قولىمەن تامىر دارىگە، قويۋ قىناعا بوياپ بەرگەن سارى الا، قىزىل كۇرەڭ اسىقتار. نەشە جىل جاتقان ساندىق تۇبىنەن اپاسى اپەرگەن، اتىلا-اتىلا ابدەن مۇجىلگەن، ءبىراق ءالى دە قولدا ويناپ تۇرعان ۇلكەن قوڭىر قۇلجا.

— مەندە دە اسىق بار، — دەيدى كوزى جايناپ كەتكەن قوناق بالا.

— جاحسى، — دەيدى زيگفريد. "ق" عا ءازىر ءتىلى كەلمەيدى، "ق" مەن ايتۋدان قاشادى. ۇيرەنىپ ۇلگەرگەن سوزدەرىنىڭ ىشىندە "ق" ءارپى كەزدەسىپ قالسا ۇنەمى "ح" ەتىپ جىبەرەدى. باسقا قازاقى دىبىستاردىڭ ءبارىن دە ايتا الادى. "ع" نى دا، "ءۇ" ءنى دە، "ءا" ءنى دە. ال "ن" دى ورىندى، ورىنسىز، مولشەردەن تىس كوپ قولدانادى: — حانشا اسح سەڭكى؟

قوناق بالا قانشا اسىعى بارىن بىلمەيدى.

— كوپ، — دەيدى ءبىراز ويلانىپ بارىپ.

— جاحسى، — دەيدى زيگفريد سالماقپەن. — مەڭكى كوپ-كوپ. مەڭكى حىرح... حىرح... اپا، حانشا؟

— قىرىق توعىز، جارىعىم، — دەيدى ءجۇن ءتۇتىپ وتىرعان اپاسى.

— مەڭكى حىرح توعز اسح.

— مەنىڭ دە قىرىق توعىز اسىعىم بار، — دەيدى سان بىلمەيتىن قوناق بالا ايتەۋىر كوپتىك ماعىناداعى ءسوز بولار دەگەن شامامەن.

— جاحسى... جاحسى... — دەيدى زيگفريد قوناعىن ارقاسىنان قاعىپ. — سەڭكى حۇلجا بار؟

بالا وتىرىك ايتا المايدى. ۇندەمەي قالادى.

— حۇلجا... ارحار... بلەسڭ؟..

— وسىنداي قۇلجانى مەن دە تاۋىپ الام، — دەيدى جەڭىلگىسى كەلمەگەن قوناق بالا.

— بۇل حۇلجا نارىم... بەت اعامدىكى! ماعان تاستاعان. سوعىستا ولگەن. مەڭكى ءۇش اعا سوعىستا ولگەن. سەڭكى نەشە اعا ولگەن؟

— مەنىڭ اعام ءالى ءتىرى، — دەيدى قوناق بالا.

— ءترى... نە؟ اپا، نە ءترى؟

— ولگەن جوق، اينالايىن. ءبىر جەردە ءجۇر.

— و-و! — دەيدى زيگفريد قۋانىپ. — مەڭكى ولگەن.

قوناق بالا ءبىرجولا جەڭىلىپ، ايتارعا سوز تابا المايدى.

— مەڭكى ءۇش اعا ولگەن... كىممەن سوعىستا، اپا؟

— كارمانمەن، كۇنىم.

— كارمانمەن سوعىستا مەڭكى ءۇش اعا ولگەن.

— مەنىڭ اعام دا ولەدى، — دەيدى اعاسىنىڭ تىرىلىگى زيانعا شىققان قوناق بالا. — ەرتەڭ ولەدى.

— سەڭكى اعا ءترى، — دەيدى ابدەن جەڭىپ العان زيگفريد. — مەڭكى ءۇش اعا ولگەن. — ءۇش ساۋساعىن كورسەتەدى. — كەلىم... بەت... جولىم... بەت... نارىم... بەت... — ءار اعاسىنىڭ اتىن اتاعان سايىن ءبىر ساۋساعىن بۇگەدى. الدىمەن باس بارماق، سودان سوڭ سۇق ساۋساق، ەڭ سوڭىندا ورتان قول. — ەندى مەن بىرەۋ، — دەيدى جۇمىلعان ءۇش ساۋساعىنىڭ ورنىنا جالعىز شىناشاعىن شوشايتىپ. مەن مىناۋ... — سودان سوڭ باس بارماعىن كورسەتەدى. — مىناۋ بولادى. كوكەم ايتحان.

اۋىل بالالارىمەن كەزدەسۋ ۇنەمى ءدال وسىنداي تۇسىنىسكەن دوستىق جاعدايدا وتە بەرمەيتىن. اسىرەسە ەرەسەكتەرىمەن. العاشىندا وزەندى بويلاي تىعىلىپ كەپ، سىرتتا ويناپ جۇرگەن زيگفريدتى جىلقىنىڭ كەپكەن تەزەگىمەن اتقىلاستى. سيىر ساۋىپ وتىرعان اپاسى ورنىنان تۇرعانشا، تالدىڭ اراسىنا ەنىپ، زىم-زيا بولدى. كەلەسى جولى ءۇي ماڭىنان ۇزاڭقىراپ كەتكەنىندە ايتاقتاپ كۇشىك قوستى. ەندى بىردە شومىلىپ جاتقان ۇستىنە بارا قالسا، ۇستاپ اپ، بەت-اۋزىنا قان-قارا ەتىپ باتپاق جاعىن قويا بەرىپتى. زيگفريد ەكى كوزى عانا جىلتىراپ، باقىرىپ ۇيگە كەلگەندە احاڭ قاتتى اشۋلاندى. اتىنا ءمىندى دە، زيگفريدتى سول بالشىق-بالشىق كۇيى الدىڭا وڭگەرىپ اپ، سۋ باسىنا شاۋىپ جەتىپ كەلدى. نەمىس بالاسى بىرەۋدى ەرتىپ اكەلەدى دەپ ويلاماعان، ويلاسا دا اتپەن، ءارى مۇنشا تەز كەلەدى دەپ كۇتپەگەن اۋىل بالالارى تەگىس تىر جالاڭاش تاياز سۋدى شالپىلداتىپ، مارە-سارە بوپ جاتىر ەكەن، تىم-تىراقاي قاشتى. ءبىراق كيىمدەرى جاعادا قالعان، ۇزاي الماي، ارعى قاباقتاعى تالداردىڭ اراسىنا تىعىلدى. اشۋلى اقساقال وزەننەن وتسە، ودان دا ءارى قاشۋعا ىڭعايلانىپ، سۋ-سۋ شاشتارى ءۇرپيىپ، جىلت-جىلت سىعالاسىپ تۇر.

— ءاي، وڭشەڭ قارا سيراق! — دەدى احان ايقايلاپ. — سەندەر كىم دەپ جۇرسىڭدەر! مىناۋ — مەنىڭ بالام. نارىمبەتتىڭ ءىنىسى. — ەرەسەكتەۋ ەكى-ۇش بالانىڭ اتىن اتاپ شاقىردى. — مىنا زەكەننىڭ بەتىنىڭ بالشىعىن جۋىڭدار. سۋعا مالتىتىپ ۇيرەتىڭدەر. — سوزىنە جاۋاپ كۇتپەستەن زيگفريدتى جەرگە ءتۇسىردى. — بار، وينا. — اتىنىڭ باسىن بۇردى دا، ارتىنا قارايلاماستان ايانداپ جۇرە بەردى.

سول كۇننەن باستاپ زيگفريدتى ەشكىم سىرتقا تەپپەيتىن بولدى. ءوزى دە ويىنعا تويمايتىن بالا ەكەن. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن وزەن بويىندا جۇرەدى. بالالارمەن بىرگە ۋ-شۋ بوپ سۋعا تۇسەدى. قۇمنان قورعان سوعادى، بالشىقتان ءۇي قالايدى. جاپىراق جەلكەن كەرىپ، قامىستان قايىق جاسايدى. تاس لاقتىرىپ قايماق جالاتادى. وتىرىك مالتىپ قاق وينايدى. اقىرى كەشكە ۇلكەن جۇمىس باسىنان كەلگەندەي، شارشاپ جىعىلادى. تاڭ اتا تاعى كەتەدى.

ءۇش-تورت اپتانىڭ ىشىندە اياعىن كۇس باسقان قارا سيراق قارا تورى بالا بولدى دا شىقتى. شاشى ۇستارامەن الىنعان تاقىر باسى دا قاراقۇيقا. ءبىراق ءتۇر-تۇلعاسى ءالى دە بولەك. تۇنىق كوكپەڭ كوك كوزى، اقشىل سارى كىرپىگى مەن قاسىنىڭ وزىنەن بۇل بالانىڭ بوتەن ءناسىل ەكەنى ايقىن تانىلاتىن. ايتكەنمەن، بۇعان جۇرتتىڭ كوزى ۇيرەنىپ قالعان ەدى. كوپ ىشىندە بۇرىنعىداي اڭداعايلاپ تۇرمايتىن سياقتى. ءتىلى دە ءبىرشاما باستىققان. بالالاردىڭ اراسىنان جاقىن دوستار عانا ەمەس، التى اتادان، جەتى اتادان تابىساتىن قانداس تۋىسقاندار دا تابىلدى. ەس بىلەتىن ەرەسەكتەرى، ءتىپتى، نارىمبەت اعاعا تارتقان دەسەتىن. احاننىڭ ۇلكەن ۇلى كەلىمبەت سوعىستا نەمىس ايەلىن الىپتى، سودان قالعان بالا ەكەن دەپ تە سوعۋشىلار بولدى. ايتەۋىر كوپ ۇزاماي زيگفريد بالالار مەملەكەتىنىڭ تەڭ مارتەبەلى، حان سايلاۋعا، "ايگولەك" ويناۋعا، الىسۋعا، كۇرەسۋگە تولىق حاقىسى بار قاتارداعى ازاماتى بوپ شىقتى. باسقا بالالارمەن قول ۇستاسا تۇرىپ: "... قانجىعادان قان كەرەك. — تەبىنگىدەن تەر كەرەك، — ماعان اناۋ تۇرعان پالەننىڭ قۋ باسى كەرەك" — دەپ قىزا ايعايلايتىن، يىق تىرەستىرە وتىرىپ "حان جامان" دەپ ەركىن سويلەيتىن دارەجەگە جەتتى.

ويىن ۇزاققا سوزىلمادى. سەنتيابر تۋا مەكتەپ جاسىنداعى، ەگىس جۇمىسىنا جارامايتىن بالالاردىڭ دا موينىنا قۇرىق ءتۇستى. ويىن بالالارىنىڭ ەرەسەگى زيگفريدتىڭ ءوزى بوپ قالدى. ۇيىمداستىرۋشىلارى جوق وڭكەي شيبورباي. ءارى كۇن سالقىنداي باستاعان. اسىق ويناۋدىڭ دا، سۋعا شومىلۋدىڭ دا قىزىعى ازايدى. ونىڭ ەسەسىنە زيگفريد جاڭا ەرمەك تاپقان.

العاشقى كۇندەردەن باستاپ اكەسىنىڭ الدىڭا ءمىنىپ ۇيرەنگەن ەدى، ويىن سۇيىلعان سوڭ مۇلدە اتقۇمار بوپ الدى. احاڭنىڭ ءوزى دە زيگفريدتى جانىنان تاستامايدى. ۇنەمى الدىڭا الىپ جۇرەدى. مال قايىرعاندا دا، قىرمان باسىنا بارعاندا دا. ءتىپتى ءۇي اراسىندا دا. احاڭ تۇسكەندە زيگفريد ات ۇستىندە قالادى. اۋەلدە ەردىڭ قاسىنا جابىسىپ وتىراتىن. كوپ ۇزاماي، تىزگىن ۇستاپ ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ-تۇراتىن دارەجەگە جەتتى. ەكى-ۇش جاسىنان اشامايعا ءمىنىپ، ەرتوقىم ۇستىندە جەتكەن ءوزى قۇرالپاس بالالارداي ات قۇلاعىندا وي-ناماعانىمەن، تۋمىسىندا جۋاس جيرەنقاسقانى سۋارىپ كەلىپ، قىرعا شىعىپ، ارلى-بەرلى اياڭداپ، ءتىپتى، قوپاڭداپ جەلىپ، اجەپتاۋىر بوپ ءجۇردى. كەمپىرىنىڭ قارسىلىق بىلدىرگەنىنە قاراماستان احاڭ زيگفريدتى ەگىندى قاراۋىلداپ كەلۋگە، ءبىرلى-جارىمدى مالدى قايىرىپ تاستاۋعا جۇمساي باستادى. اتا جولى سولاي، ات ۇستىندە ءجۇرىپ ۇيرەنسىن دەگەن. كوپ بولسا جىعىلار. اتتان جىعىلماعان قازاق جوق. اتتان جىعىلىپ ولگەن قازاق تاعى جوق. ايتكەنمەن، جيرەنقاسقانىڭ ايىلىن بەرىك تارتاتىن دا، تارالعىعا اياق سالماۋىن قاتتى تاپسىراتىن. كوپ ۇزاپ شىقپاۋىن، مەزگىلىندە قايتۋىن قاداعالايتىن. كەشىگىپ بارا جاتسا جاياۋلاپ سوڭىنان ىزدەپ كەتەتىن. ونسىز دا مازاسىز جۇمىسىنىڭ ۇستىنە جۇمىس قوسىپ، اي بويى تىنىم تاپپادى. اقىرى ماقساتىنا جەتكەندەي بولدى. زيگفريد سالت جۇرۋگە ابدەن ۇيرەندى. اكەسى قۇساپ ات ۇستىندە ەركىن، وڭ جاق جامباسىنا قاراي قيسايا، نەمقۇرايدى وتىرادى. جەلگەندە ونشا قوپاقتامايدى. ءتىپتى، وي-قىرعا قاراماي، اعىزا شاپقاننان دا قورىقپايدى.

تۇندە كۇشكولىك باعاتىن احاڭ كۇندىز جوندەپ تىنىعا دا المايتىن. ەگىن قورۋ كەرەك. جەگىنگە ىلىنبەگەن نەمەسە كوبەڭ تارتسىن دەپ ەكى-ۇش كۇنگە ارقاسىن بوساتقان ات، ايعىر ءوز الدىڭا. اۋىلدا ءۇي باسى دەرلىك سيىر بار. جاڭا استىققا جەتكەنگە دەيىن، ءتىپتى، جەتكەننەن كەيىن دە قورەكتەرىن ايىرۋى سونىڭ ارقاسى. مولشىلىق كەزدە سيىردى مال دەپ بىلمەگەن قازاق ءقازىر انىق كەدەيدىڭ قولى وسى ەكەنىنە كوزى جەتكەن. ءبىراق احاڭ ءۇشىن بار پالە سيىردان باستالادى. كۇنۇزاق كۇزەتەتىنى وسى ون بەس سيىر.

كۇن شىعار-شىقپاستا كۇشكولىكتى اۋىلعا اكەلگەن بەتىندە، جاڭا ساۋىلعان سيىرلاردى جيىپ الىپ، قىردان اسىرا ايداپ تاستايدى. ۇيگە كەپ، بەل شەشىپ وتىرىپ، شايىن ءىشىپ بىتەر-بىتپەسە: "ويباي، ناكەننىڭ... زەكەننىڭ اكەسى، سيىر ەگىنگە كەتىپ بارادى"، — دەيدى، شاي قۇيا وتىرىپ، ارا-تۇرا سىرتقا شىعىپ، قاراۋىلداپ كەپ جۇرگەن كەمپىرى. "ءاپ-پ، مۇرنى پىسىلداعان اتاڭنىڭ اۋزى..." — دەپ ءبىر سىپاپ الىپ، احاڭ اتقا قونادى. سيىردىڭ الدى وزەنگە جەتىپ قالعان. سول قاباق — توگىلىپ تۇرعان ەگىن. احاڭ بارعانشا سيىرلاردىڭ الدى اۋىز سالىپ ۇلگەرەرى ءسوزسىز. "قايت!" دەيدى احاڭ اقىرىپ. — "قايت كەيىن!" سيىرلار الىستان شىققان جارلىقتى ەستيدى. تىڭداماسا شاتاق بولارىن بىلەدى. امالسىز قارسى الدىڭدا تۇرعان ءتاتتى تاعامنان باس تارتادى. از-ماز اقىلى بارلارى ءوزى بۇرىلىپ، كەيىن قاراي اياندايدى. اقىلسىزدارى كەيىن بۇرىلا قويمايدى. العا دا باسپايدى. قاشان احاڭ ءوزى بارىپ ايداعانشا نە ەگىندى قيماي، نە كەرى كەتە الماي، سىلەكەيى شۇبىرىپ، ءبىر ورىندا تەڭسەلىپ تۇرادى.

احاڭ قامشى ءۇيىرىپ، بار سيىردى جايىمەن ايداپ، — ۇرسا، قۋسا ءسۇتى قاشادى، — تاعى قىردان اسىرادى. بۇل جولى ماناعىدان ۇزاتىڭقىراپ تاستايدى. مەيلى. ارادا بىرەر ساعات وتپەي، بار سيىر وڭكىلدەپ، تاعى دا ەگىن جاققا قاراي بەتتەيدى. سوقا تارتاتىن وگىز، لوبوگرەيكاعا جەگىلەتىن ات، قىرمان ايدايتىن قۇنان، تاي، استىق ارتاتىن تۇيە — ءۇش-تورت تۇلىكتەن قۇرالعان ەلۋ قارالى كۇشكولىكتى ءتۇنى بويى قالت ەتكىزبەي باعاتىن، ارا-اراسىندا ەردىڭ قاسىنا سۇيەنىپ ات ۇستىندە، كەيدە، ءتىپتى، جەرگە ءتۇسىپ، تونىنا ورانىپ جاتىپ تا ۇيىقتاپ، تىنىعىپ الاتىن احاڭ كۇنۇزاققى مىناداي ءونىمسىز تىرلىكتەن ابدەن قاجىپ بىتەتىن.

زيگفريد اتقا ۇيرەنگەننەن باستاپ احاڭنىڭ ارقاسى كەڭىدى.

تاڭەرتەڭ ۇلىن اتقا مىنگىزىپ جىبەرەدى دە، راحاتتانىپ وتىرىپ، شايىن ىشەدى. ءتىپتى، بىرەر ساعات مىزعىپ تا الادى. كۇندىز كەپ قالدى دەگەن قاۋىپپەن قايتا-قايتا اتقا قونبايدى. زيگفريد شوقىتىپ بارىپ، سيىرلاردىڭ قاي شامادا جۇرگەنىن بايقاپ قايتادى. احان توبەسى كوككە جەتكەندەي ءماز بولادى. كەمپىرىنىڭ بالانى پالەگە ۇشىراتاسىڭ دەگەن ءسوزىن تىڭدامادى. قىرىق شاقىرىمدىق بايگەگە شاباتىن كەزى دەدى. مەن ءدال مۇنداي كۇنىمدە قوياندىعا مال ايداسىپ بارعام دەدى. ءوز بەتىمەن وسىلاي ەركىن جۇرسە تەز ەسەيەدى دەدى. ايتەۋىر ءوز ايتقانىن ىستەدى. ءوستىپ تايراڭداپ جۇرگەندە زيگفريد شىنىندا دا پالەگە ۇشىرادى. تەك زيگفريد قانا ەمەس.

اكەسىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا، زەكەن مالدى الىستان عانا قاراۋىلداۋعا ءتيىس ەدى. ەگىنگە قاراي بەتتەسە تەز ۇيگە جەتۋى قاجەت. اتقا احاڭ اۋىسىپ مىنەدى.

الدە تاپسىرمانى ۇمىتتى ما، الدە بالالىقپەن ءوزىمنىڭ دە قولىمنان كەلەر دەپ ويلادى ما، بىردە زيگفريد ەگىنگە تاقاپ قالعان مالدى ءوزى قايىرماق بولدى. قولىنا شولاق قامشى ۇستاعان كىشكەنە بالادان، ونىڭ شىڭكىلدەگەن ايعايىنان سيىرلار ىققان جوق، العا قاراي باسا بەرگەن. جەلە شاۋىپ ءجۇرىپ ءبىرىن قايىرسا، ەكىنشىسى قاشىپ، ەكىنشىسىنە بەتتەسە ءۇشىنشىسى بوي بەرمەي، اقىرى بار سيىر دۇركىرەي شاۋىپ، شاراسى تاۋسىلعان زيگفريدپەن بىرگە ەگىنگە كەپ تۇسكەن. وسى كەزدە لوبوگرەيكاشىلار مەن وراقشىلاردان كەلە جاتقان ەسەپشى داۋرەنبەك تە جەتتى. جاپىرىلعان ەگىنگە دە، جاس بيدايدى قۇنىعا اساعان سيىرلارعا دا قاراعان جوق، جيرەنقاسقانى قامشىمەن ساۋىرىنان تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ، زيگفريدتى الدىڭا سالىپ ايداي جونەلدى. قوس اتتىڭ ءدۇبىرى مەن "اتتان، اتتان! جاۋ شاپتى! نەمىس شاپتى!" دەگەن اششى ايعايدان ۇركىپ دالاعا شىققان احمەت قامشى ءۇيىرىپ، زيگفريدتى تىقسىرا قۋىپ كەلە جاتقان داۋرەنبەكتى كورگەندە ابدىراماي، ايال دا قىلماي قارسى ايعاي ساپ، سويىلعا جارماسقان. جيرەنقاسقا بەلدەۋگە كەپ، تۇمسىق تىرەپ تۇرا قالعاندا، اق سويىلدى كورگەن داۋرەنبەك استىنداعى اتىن جەروشاقتان قارعىتا جالت بۇرىلدى. ايتپەسە اشۋلى شالدىڭ قاعىپ ءتۇسىرۋى كادىك ەدى. سول بۇرىلعان كۇيى قايتادان ەگىنگە قاراي شاپقان. وكسىپ جىلاپ، جيرەنقاسقادان دومالاپ تۇسكەن زيگفريدكە دە قاراماستان، سويىلىن سۇيرەتكەن كۇيى اتقا مىنە سالا جاۋدىڭ سوڭىنان قۋماق بولعان احاڭدى كەمپىرى جىبەرمەدى.

كەشكە ەكەۋى باسقارما الدىڭدا تابىستى. داۋرەنبەك: "قىزمەتىمدى سىيلاماي، سويىل الا جۇگىردىڭ، قانداي حاقىڭ بار؟ كىمگە قوقان-لوقى جاساماقسىڭ؟ ماعان با، الدە ۇكىمەتكە مە؟" — دەدى. احمەت: "قارشاداي بالامدى قامشىنىڭ استىنا الماق بولدىڭ. جەتىم كوردىڭ بە، جەسىر كوردىڭ بە؟ نەگە باسىناسىڭ؟" — دەدى. "زيگفريد ۆاگنەر ەگىنگە مالدى قاستاندىقپەن ءتۇسىردى، — دەدى داۋرەنبەك. — ايداپ اكەلگەنىن ءوزىم كوردىم". احاڭ "استاپىرالدا!" دەپ جاعاسىن ۇستاپ وتىرىپ قالدى. ءسوز تابا الماي، تاڭدايىن قاعىپ، باسىپ شايقاي بەردى. "نەمىستىڭ اتى نەمىس، — دەدى بەل الا باستاعان داۋرەنبەك. — وسىنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سوعىستى شىعارعان كىم؟ سەنىڭ ءۇش ۇلىڭدى بىردەي جالماعان كىم؟" "بالالارىمنىڭ اتىن ارام اۋزىڭمەن بىلعاما"، — دەدى احاڭ. داۋسىن كوتەرمەسە دە ىزبارمەن ايتتى. ءبىراق بۇل كەزدە داۋرەنبەك كۇشەيىپ العان ەدى. "نەمىستىڭ اتى نەمىس، — دەدى باستاپقى سوزدەرىن قايتالاپ. — سەن ولاردى بىلمەيسىڭ. مەن بىلەم. مىنا كوزىممەن كوردىم. ەكى جىل وت كەشىپ، سوعىسقا كىرگەندە، قاتەرگە باس تىگىپ قان توككەندە اۋىلدا الدىمنان نەمىس شىقسىن دەپ ءجۇردى دەيمىسىڭ. جوق، كونبەيمىن بۇعان. كونبەيمىن! جانە جول بەرمەيمىن! اپارىپ قايتا وتكىز. كوزىن قۇرت. ايتپەسە سەن دە جاۋسىڭ. حالىق جاۋىسىڭ!.." احاڭ قالشىلداپ كەتتى. اراعا باسقارما تۇسپەگەندە داۋرەنبەكتىڭ باسىنا قامشى وراتىلارى ءسوزسىز ەدى. ساباسىنا تۇسكەننەن سوڭ دا ىزا بۋىپ سويلەي المادى. "ناعىز حالىق جاۋى سەنسىڭ، — دەدى بار بولعانى. — سەن نەمىستەن دە جامانسىڭ. سەن ناعىز ءپاشيسسىڭ". ەندى داۋرەنبەك كەۋدەلەدى. ءبىراق باسقارما وقىس اقىرىپ قاپ ونى تەز باستى. سودان سوڭ احاڭا كەيىدى. بىردە ۇرسا وتىرىپ، بىردە اقىل ايتىپ، ەكەۋىن دە كىنالى قىلدى. داۋرەنبەك قولما-قول عافۋ ءوتىندى. "قاتەلىك ءوتتى، قىزۋلىق جاسادىم، نەمىسپەن سوعىستا قانىم بۇزىلىپتى، ءوزىمدى-وزىم ۇستاي المايمىن"، — دەدى. "ايتقان ءسوز — اتىلعان وق، قايتپايدى؛ باۋرىما سالعان بالاما ءتىل تيگىزدى"، — دەپ، احاڭ ءوز كەزەگىندە كەشىرىم سۇراماي قويدى. ايتكەنمەن، ەكەۋىنىڭ دە ءجۇزى جىلىپ، تاتۋلاسقان كەيىپتە ايرىلىستى.

بەس-التى كۇننەن سوڭ اۋىلعا قىزىل الا جاعالى ءبىر توپ ادام ساۋ ەتە ءتۇستى. الدەكىم احمەت شالدى سىرتىنان كورسەتىپتى. اتا تەگى قالماق دەپ باسقارمانى، تاعى سول سياقتى ءبىراز ادال سوۆەت ادامدارىن عايباتتادى، ۇلتتار دوستىعىنا قايشى كەلەتىن سوزدەر ايتىپ، ۇگىت تاراتىپ، تىلداعى ەڭبەكشىلەردىڭ اراسىنا ىرىتكى ساپ ءجۇر دەپتى. بۇل تۇك ەمەس-اۋ، ۇيىنە ءبىر ءفريستى پانالاتىپ وتىر، شاشىن العىزىپ، كيىمىن وزگەرتىپ، جۇرتشىلىقتى الداماق، ءتىپتى، ەسىمىنە دەيىن جاڭادان قويدى، ءبىراق ول ادامنىڭ ءاتى-جونى زەكەن ەمەس، زيگفريد ۆاگنەر، نە ورىسشا، نە قازاقشا بىلمەيتىن تازا نەمىس دەپتى. قارۋ اسىنىپ، سايلانىپ شىققان كىسىلەر زيگفريد ۆاگنەردىڭ كىم ەكەنىن كوردى. باسقارما دا، وزگە جۇرت تا احمەت شالدىڭ تەرىس ۇگىت جۇرگىزگەنىن راستامادى. كىسىلەردىڭ قاھارى قايتىپ، اشۋلارى ءبىراز باسىلدى. زيگفريدكە تيگەن جوق، ايتسە دە احاڭدى وزدەرىمەن بىرگە اكەتتى.

احان بەس-التى كۇننەن سوڭ ورالدى. اۋدانداعى دوكەيلەردىڭ ءبىرى ۇلكەن ۇلى كەلىمبەتپەن بىرگە وقىعان، كەزىندە شالدىڭ ءوز ۇيىنەن دە ءدام تاتقان ادام ەكەن. سول شىعارىپ الىپتى. اۋزىڭا يە بوپ ءجۇر دەپ ۇرىسسا كەرەك. پالەلى بالادان دا قۇتىل دەگەن كەڭەس بەرىپتى. احاڭ اۋزىنا يە بولۋعا ۋادە بەرگەنمەن، بالادان ءوز ەركىمەن ايرىلۋعا كونبەپتى. كەمپىرى دە، اۋىل-ايماقتا كارى شالدىڭ اقتالىپ شىققانىنا قۋانىستى. ايتكەنمەن دە، ءسوز زيگفريدكە كەلگەندە، ءبارى دە تىعىرىققا تىرەلگەن. احاڭنىڭ ايتقانىنداي، زاڭنىڭ شەشۋىن كۇتتى.

كەلەر اپتادا اۋداننان ارنايى ۋاكىل كەلدى. زيگفريدتىڭ اكەسى سوۆەتكە قارسى كۇرەسپەگەن كورىنەدى. ونى از دەسەڭىز، قىزىل اسكەردە ۇلكەن كاماندىر بوپتى. قايدان بارعانىن كىم ءبىلسىن، ءىسپان دەگەن ەلدە قازا تاۋىپتى. پاشيستەرمەن سوعىستا. قىرىق ەكىنشى جىلى شەشەسى دە ولگەن سوڭ دەتدومعا الىنىپتى. بالادا كىنا جوق دەپتى ۋاكىل.

"اپىر-اي، — دەستى فاشيست اتاۋلىنىڭ ءبارىن نەمىسكە بالايتىن جۇرت. — نەمىس پەن نەمىس تە سوعىسادى ەكەن عوي. الدە زەكپىرەيدىڭ اكەسى نەمىس ەمەس پە؟.."

جوق، نەمىس كورىنەدى. سوندىقتان زيگفريد ۆاگنەردىڭ بۇل اۋىلدا تۇرۋىنا بولمايدى. ويداعى "قىزىل تۋ" كولحوزىنا نەمىستەر كوشىپ كەلمەك. زيگفريد تە سول اراعا ورىن اۋدارۋى قاجەت. احمەت بەگىمبەتوۆ قوسا كوشەم دەسە قارسىلىق جوق.

كوپ ۇزاماي، قاراشا ۇيىمەن، بارلىق مال-جايىمەن احاڭ تومەنگى كولحوزعا كوشىپ كەتتى.

ەكىنشى تارماق. نارتاي مەن ەرتاي

نارتاي ءاۋ باستان وسىنىڭ بارىنە كۇمانمەن قاراعان. سەنبەگەن. ايتسە دە كوڭىلى تۇيتكىلدى ەدى. ءۇمىتتى تۇيتكىل.

ءوزىن تانىپ العان تىلەۋباي دەگەن كىسى كەيدە قولىنان جەتەلەپ، كەيدە ەركىنە قويماي كوتەرىپ، قىر استىنداعى اۋلىنا اپارعانشا كوپ اڭگىمە ايتتى. قايدا ەكەنىن بىلمەي جۇرەدى ەكەن. ايتپەسە ىزدەپ بارماي ما. اقىرى قايىر بولدى. بالاسىنىڭ ءوزى كەلدى. كورگەن بەتتە مىناۋ مەنىڭ نارتايىم دەپ جىلاپ جىبەرە جازدادىم دەيدى. ول جەردە جىلاعان جوق، ەندى عانا جىلاپ كەلەدى. مەنىڭ كوكەمنىڭ ساقالى جوق، مۇرتى عانا بار بولاتىن. ساقال كەيىن شىقتى دەيدى. اۋەلدە ەشتەڭە بولمايدى. سودان سوڭ مۇرت شىعادى. سودان كەيىن ساقال. راس ايتادى. بۇرىن مۇرتپەن عانا جۇرەتىن. ساقال كەيىن ءوستى. سەنبەسە ءقازىر ۇيگە بارعان سوڭ قىرىپ تاستايدى. سوندا بىلەدى ءوزىنىڭ كوكەسى ەكەنىن. مەنىڭ كوكەم جاس بولاتىن. مەن دە جاس بولعام دەيدى. وسى اۋىلدا ءجۇرىپ قارتايدىم. بەينەتتەن، قايعىدان. ماڭدايعا باسقان جالعىز ۇلدان ايرىلعان وڭاي دەيسىڭ بە. سول ۇلدى قايتا تاپتى. ەندى جاسارادى. ءسوزى دالەلدى ەدى. نارتاي سەنىپ قالدى. قوسىلىپ اڭىراعىسى كەلدى. موينىنان قۇشاقتادى. تەر ساسيدى ەكەن. قايتا قۇشاقتامادى. بەتىنەن سۇيگىزدى. ساقال، مۇرتى جىبىر-جىبىر ەتكىزىپ، قىتىعىن كەلتىردى. ءبىراق كۇلمەدى. كۇلە المادى. ەسىنە ەرتاي ءتۇستى. ونىڭ جىلاعانى. ءوزىنىڭ جىلاعانى. ونىڭ اعاسىنىڭ، ياعني مۇنىڭ، موينىنان تارس قۇشاقتاپ اپ ايرىلماي قويعانى. ءوزىنىن ونىڭ، ياعني ءىنىسىنىڭ، سوڭىنان جۇگىرگەنى. ونىڭ قارا مۇرتى شيراتىلعان اعاش اياق ادامنىڭ موينىندا كەتىپ بارا جاتىپ ارتىنا قايرىلىپ بوزداعانى. ءوزىن الدەكىمدەردىڭ ۇستاپ اپ، مىنا ساقالدى شالعا اكەپ بەرگەنى. ەرتاي مەنىڭ باۋرىم دەدى. ءيا، اينالايىن دەدى. ءوزى ساقالىنان تارام-تارام جاس اعىپ ءالى جىلاپ كەلەدى. ەرتاي كىشكەنتاي، مەن جوقتا ونى بالالار ۇرىپ تاستايدى. ەشكىم ۇرمايدى دەدى ساقالدى. نەگە سەن ونى دا المادىڭ. ءوز اكەسى تابىلدى دەدى ساقالدى. نارتايدىڭ كوڭىلىندەگى كۇمان قايتا ءتىرىلدى. ول مەنىڭ تۋىسقانىم، ەكەۋمىزدىڭ اكەمىز ءبىر دەدى. جىلاماي ايتتى. مەن قايتەيىن دەدى ساقالدى. ول دا جىلاعانىن قويدى. مەن قايتەيىن. جاڭا كوردىڭ عوي. الايىن دەدىم. بەرمەدى. ءوزىمدى ساباپ تاستاي جازدادى. قامشىسىنا قارادىڭ با. قوس ءورىم دىراۋ قامشى. سونىمەن ءبىر سالسا نەم قالادى. قورىقتىم. ءالىم كەلمەيدى. ايتپەسە ەرتايدى تارتىپ الاتىن ەم. نارتاي ۇندەمەدى. وسىعان دا ءتاۋبا دەدى ساقالدى. سەنى تاعى بىرەۋى الىپ كەتكەندە قايتەتىن ەم. راس، دەپ ويلاندى نارتاي. مەنى باسقا بىرەۋ الىپ كەتكەندە قايتەتىن ەم. كوكەمنىڭ... كىمنىڭ... وسى ساقالدىنىڭ... كىمنىڭ... كوكەسىنىڭ العانى جاقسى بولدى.

— مىنە، اۋىلعا كەلدىك، — دەدى ساقالدى كوكەسى.

اۋىل — ساي ەتەگىنە تىگىلگەن جالعىز كيىز ءۇي ەكەن. ءۇي الدىڭدا قۇلىن بايلاۋلى تۇر. انادايدا سيىردىڭ بالاسى مەن بەس-التى قوزى-لاق ءجۇر. تۋرا سۋرەتتەگىدەي. ءمو-و-و!.. ءما-ا-ا!.. سيىردىڭ بالاسى دا، قوزى دا، قۇلىن دا ءما-ا-ا، ءمو-و-و دەمەدى. ەشقايسىسى بۇعان مويىن بۇرمادى. بەرى جۇرمەدى. ونىڭ ەسەسىنە ۇيدەن ءبىر كەمپىر شىقتى. باسىنا اپپاق وراعان. اپپاق بوپ ارقاسىن دا جاۋىپ ءتۇر. تۋرا باعاناعى اپانىكىندەي. سوندا سۇراعان. كيمەشەك-شارشى دەيدى. كيمەشەك-شارشى. كيمەشەك-شارشى تارتقان كەمپىر قولىمەن كوزىن كولەگەيلەي قاراپ ءسال تۇردى دا، بەرى ءجۇردى. بەيتانىس كەمپىر. ول دا مۇنى تانىمايتىن سياقتى. "اكەم-اۋ، مىناۋ مۇسىلمان عوي" دەدى. "جارىعىم-اۋ، قازاق قوي" دەدى سودان سوڭ. سۇيدەدى دە نارتايدى باس ساپ قۇشاقتاپ، اڭىراپ قويا بەردى. ولەڭ ايتىپ جاتىر. جىلاپ ايتىپ جاتىر. ارا-تۇرا: "ارماندا كەتكەن جالعىزىم-اۋ، اھ..." دەپ قايىرادى. مۇنىڭ جالعىزى كىم ەكەن دەپ ويلادى نارتاي. كەمپىردىڭ كوز جاسىمەن بەت-اۋزى تۇگەل سۋ بوپ قالدى. تاماعى مەن موينىنا دەيىن شىلاندى. ءتىپتى، اۋزىنا دا ءتيىپ كەتتى. اششى، كەرمەك ەكەن. نارتاي تۇكىرىپ تاستادى.

كوكەسى بۇل جولى جىلاماپتى. نارتايدى كوتەرىپ، كەمپىردى سۇيەمەلدەپ، كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە كىردى. كەمپىر موينى ۇزىن سارى قۇمان اكەپ كوكەسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيدى. ۇشەۋى دە بەتتەرىن جۋدى. سودان سوڭ كەمپىر ورتاعا دوڭگەلەك ستول قويدى. داستارقان جايدى. ىدىس-اياقتى سالدىراتىپ، بوساعا جاقتاعى شي ىشىنە ەندى.

— اجە نەگە جىلادى، جالعىزى كىم؟ — دەپ سۇرادى نارتاي سوندا عانا كوكەسىنە سىبىرلاپ.

— جالعىزى سەنسىن. سەنىڭ تابىلعانىڭا قۋانعاننان جىلادى، — دەدى كوكەسى. نارتاي ۇعا قويمادى.

— بۇل كىم؟ ءبىزدىڭ تۋىسقانىمىز با؟

— ءيا، — دەدى كوكەسى. — سەنىڭ اپاڭ وسى كىسى.

— مەنىڭ اپام ءولىپ قالعان، — دەدى نارتاي.

— اپاڭ ولگەن جوق، — دەدى كوكەسى. — ولگەن ادام ءتىرى جۇرمەيدى. مىنە، كورىپ تۇرسىڭ عوي. ءتىرى مە؟

— ءتىرى... — دەدى نارتاي.

— مىنە، وسى — سەنىن اناڭ، — دەدى كوكەسى.

— بۇل ءتىرى اپا — مەنىڭ اپام ەمەس. مەنىڭ اپام ولگەن اپا. جەرگە كومگەنىن دە كورگەم، — دەدى نارتاي.

— سوندا ولمەي قاپتى، — دەدى كوكەسى. — ءوزىم قازىپ الدىم. سودان بەرى ءتىرى. قاراشى ءوزىڭ. ءتىرى بولماسا ءوستىپ جۇرە الا ما.

راس. ءتىرى ەمەس، ياعني ولگەن ادام قوزعالماي جاتادى. ولگەن ادامعا قوزعالۋعا، جۇرۋگە بولمايدى. اپاسى قوزعالماي جاتقان. ءالى ۇمىتقان جوق. ودان بەرى ەكى رەت قىس بولدى.

— ءوزىڭ سۇراپ كورشى، ءتىرى مە ەكەن؟ — دەدى كوكەسى.

— اپا، سەن ءتىرىسىڭ بە؟ — دەدى نارتاي.

— نە دەيدى؟

— ءتىرىمىسىڭ، دەنىڭ ساۋ ما دەيدى.

— ءتىرىمىن، شىراعىم، ءتىرىمىن. دەنىم ساۋ. ىرىمشىك جە، اينالايىن. قايماققا قوسىپ جە.

— ەندى ولمەيسىڭ بە؟

— ولمەيمىن، قۇلىنىم، ولمەيمىن. سەن بارسىڭ، نەگە ولەيىن. ەندى ولمەيمىن.

نارتاي سەنەر، سەنبەسىن بىلمەي، ويلانىپ از وتىردى.

— بيداي جوق، اينالايىن. ەندى مىنا اكەڭ تاۋىپ اكەلەدى عوي. قىرمانعا استىق ءتۇسسىن. سوسىن ءبارى دە بولادى. جە، — اينالايىن، قۇرت جە.

نارتاي قۇرت تا، ىرىمشىك تە جەمەدى. نان بولسا دا جەمەس ەدى. ءىشى الاي-تۇلەي.

— الماتىدان قاشان كەلدىڭ؟ — دەدى ءبىر كەزدە.

— ءويبۇۋ، جارىعىم، الماتى مەنىڭ نە تەڭىم. مىنا تۇرعان نارىندى دا كورگەم جوق.

— وتتاپسىڭ، — دەدى تىلەۋباي.

— سەن مەنىڭ اپام ەمەسسىڭ، — دەدى نارتاي. — سەن ءتىرى اپاسىڭ. اجەسىڭ. مەنىڭ اپام ولگەن. ول ءالى الماتىدا تۇرادى. تاۋدىڭ باسىندا. سول جەرگە اپارىپ، شىقپايتىنداي ەتىپ، توپىراقتىڭ استىنا كومگەن. مەنىڭ اپام ولگەن اپا.

ساقالدى كوكە شاي اياعىن كۇتپەي جۇمىسىنا كەتتى. نارتاي دا ورنىنان تۇردى. كيمەشەكتى كەمپىردىڭ ءوزىن بەلىنەن وراي قۇشاقتاعان قولىن جازىپ، سىلكىپ تاستاپ، سىرتقا شىقتى. ءۇي ىرگەسىنە، كولەڭكەگە كەپ ءبىراز وتىردى. ءدال قاسىندا جاتقان، ءتىلى سالاقتاعان الا توبەتكە دە قاراعان جوق. سودان سوڭ توبە باسىنا شىقتى. كوك الا تاۋدان بەرى، بوكتەردە بىتىراپ مال جايىلىپ ءجۇر. كوپ ەمەس. تەگىس ءىرى قارا. ءبىراق كوزگە ارەڭ ىلىنەدى. الىستان قاراعاندا ءبارى سولاي. ۇلكەن نارسە كىشىرەيىپ كورىنەدى. ال كىشكەنتاي نارسە مۇلدە كورىنبەيدى. سول ارادا تۇرسا ەرتاي دا كورىنبەس ەدى. ءبارىبىر تاۋىپ الادى. كورىنبەسە دە. تەك قايدا كەتكەنىن ءبىلۋ كەرەك. جاڭاعى كوپ اۋىلدا بولسا تابۋ وڭاي. راس، اۋىل دا كورىنبەيدى. ويتكەنى قىرقانىڭ استىندا. انا كولدەنەڭ قوڭىر بەلدەن ارى. جاپ-جاقىن. كوككە شيراتىلعان تۇتىندەرىن قاراشى. سول اۋىلدا جۇرسە تابۋ وڭاي. ەرتاي بارعان ءۇيدىڭ اپاسى قانداي ەكەن. ءبىزدىڭ اپامىز سول جاقتان تابىلماس پا ەكەن. جوق. تابىلمايدى. ءبىزدىڭ اپامىز ولگەن. ولگەن ادامدى تۇرا المايتىنداي ەتىپ جەر استىنا كومەدى. ۇستىنە كوپ توپىراق ۇيەدى. ءقايتىپ شىقپايدى ولگەن ادام. شىعۋعا بولمايدى. ەرتاي ءالى جىلاپ وتىر. جىلاپ وتىر. بارعان ۇيىندە قوزى-لاق بولسا عوي. وينار ەدى. جىلاماس ەدى. قايتادان ەتەككە ءتۇستى. ەسىك الدىندا جايىلىپ جۇرگەن بۇزاۋعا ءمىندى. موڭكىپ-موڭكىپ جىعىپ كەتتى. اجەسى قورقىپ قالدى. ءبىراق ەش جەرى اۋىرعان جوق-تى. ۇستاپ اپ قايتا ءمىندى. تاعى جىعىلدى. شىنتاعى سىدىرىلىپ، قىزىلشاقالانىپ قالدى. سوندا دا جىلاعان جوق. كۇلدى. وتىرىك كۇلدى. قوزىعا ءمىندى. كوتەرە المايدى ەكەن. لاققا ءمىندى. ول دا. قۇلىنعا مىنۋگە بويى جەتپەدى. ءارى باتىلى بارمادى. اجەسى ايران اكەپ بەردى. اعاش توستاعانمەن. اعاشتان ويىلعان سىرلى قىزىل توستاعان. ءىشتى. توستاعاننىڭ ايرانى ءتاتتى ەكەن.

اجەسىمەن بىرگە ۇيگە كىردى. جان-جاعىنا باجايلاپ قارادى. وتتى ورتاعا جاعادى. جاڭا كورگەن. توبەدەگى ءتۇتىن شىعاتىن دوڭگەلەك اعاشتىڭ اتى شاڭىراق ەكەن. ۋىق. كەرەگە. شي. الماتىدا مۇنىڭ ەشقايسىسى دا جوق بولاتىن. كيىز ءۇي دە جوق-تۇعىن. جۇكاياق. بەتى قاڭىلتىر ورنەكتى ۇلكەن ساندىق. قايقىباس سۇيەك توسەك. اعاشى ويۋلانعان قارا كەبەجە. ءبارى باسقاشا. ال كىتاپتىڭ ءىزى دە، ءيسى دە جوق. ءبىر دە ءبىر كىتاپ جوق. ساندىق تۇبىندە ءبىر كىتاپ جاتىر دەدى اجەسى. قۇران. كورگىسى كەلمەدى. ەكى كىتاپ ەمەس. ءۇش كىتاپ ەمەس. ءجۇز، ءجۇز، ءجۇز، تاعى نەشە ءجۇز كىتاپ ەمەس. ءبىر كىتاپ. ونىڭ ءوزى ەسكى كىتاپ. جوق! بۇل — باسقا ءۇي. باسقا كىسى. باسقا كىسىلەر. باسقا كوكە.

مەن سەنىڭ كوكەڭمىن دەپ وتىرىك ايتقان ساقالدى اتا كەشكە جۇمىستان شارشاپ كەلدى. نە قاعازى، نە قالامى جوق. جالعىز كىتاپتىڭ ءوزىن قولىنا المادى. كەلەسى كۇنى دە. ارعى كۇندەردە دە. تاڭ بوزىنان كەتەدى. قاس قارايا شالدىعىپ ارەڭ ورالادى. نارتايدى باۋرىنا باسىپ، بەت-اۋزىنان، موينىنان سۇيە بەرەدى. قۋىرىلماعان بيداي ساسيدى. اتا. جاقسى اتا.

وزىمەن بىرگە قىرمانعا، تاعى ءبىر ۇيلەرگە ەرتە بارماق ەدى، اجەسى جىبەرمەدى. شولدەيدى دەدى. ۇيىقتاپ قالادى دەدى. ۇيگە ۇيرەنسىن دەدى. نارتايدىڭ ءوزىنىڭ دە شىققىسى كەلمەدى. ويلانۋى كەرەك ەدى.

نەشە بولمە ەكەنى ەسىندە جوق. ءۇي كەڭ ەدى. بارلىق بولمەلەردىڭ ەدەنىنە كىلەم توسەلگەن. ءساندى. وتىراتىن، جاتاتىن — ساكى مە، توسەك پە، اتىن بىلمەيدى، — تولىپ جاتقان جۇمساق نارسەلەر. الدەنەشە قۇلاقتى شام جارىعىنا شاعىلىسا جارقىراعان نەشە ءتۇرلى اعاش — شكافتار، كەبەجەلەر. شامعا ىلىنگەن شىنى قانشاما؛ كەبەجە، شكافتاردىڭ ۇستىنە قويىلعان قۇمان با، نە مە... الەكەي-شالەكەي دۇنيە قانداي كوپ. ءبىراق بارىنەن كوبى كىتاپ ەدى. ءبىر ءۇي تولى كىتاپ. بۇل — كوكەسىنىڭ كابينەتى. كىرۋگە رۇقسات جوق. ۇنەمى بەرىك. كوكە جۇمىستا جۇرگەندە كەيدە اپا اشادى. قاعاز، نە كىتاپ الادى. قولما-قول قايتا جابادى. كوكە ۇيدە باردا دا بۇل بولمە اشىق تۇرمايدى. كوكە ىشتەن بەكىتىپ الىپ وتىرادى. كىرۋ قايدا. ماڭىنان جۇرۋگە بولمايدى. ءتىپتى، الىستان شۋلاۋعا دا. ءبىراق ەرتاي ەشتەڭەنى تىڭدامايتىن. اقىماق. ءوزى قۇرالپاس بالالاردان ەستى دەيتىن اپاسى. تەك ءالى كىشكەنتاي. ايتقاندى ۇقپايدى. سوندىقتان دا اقىلى از. قالتاقتاپ كابينەتتىڭ الدىڭا جەتىپ كەلەدى. تۇرا قاپ سىعالاي باستايدى. نە كورسىن. ەشتەڭە كورمەيدى. ول تۇگىلى نارتاي دا ەشتەڭە كورىپ تۇرعان جوق. ەسىكتىڭ شىنىلى كوزىنە كوكشىل پەردە تارتىلعان. ءبىر جاق بۇرىشىنداعى ساڭىلاۋدان جازۋ ستولىنىڭ ءبىر سيراعى، كوكەسىنىڭ كەبىس كيگەن ەكى اياعى كورىنەدى. ستولدىڭ سيراعى قوزعالماي ءبىر ورىندا تۇرادى. ال كوكەسىنىڭ اياعى كەيدە قيمىلسىز قالادى، كەيدە ءوزارا ايقاسىپ، تەربەلە باستايدى، ال كەيدە مۇلدە جوعالىپ كەتەدى. ياعني كوكە ورنىنان تۇردى. ءبىراق سىرتقا شىقپايدى. كابينەت ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن دىبىسى ەستىلەدى. وسى كەزدە اقىماق ەرتاي اڭىراپ قويا بەرەدى. كوكە ءوزى قويار دەپ ءبىر ءسات ءۇنسىز قالادى. ەرتاي قويمايدى. جىلاۋىن ۇدەتە تۇسەدى. كوكە سوندا عانا داۋىستايدى. "اپاسى-اي، اكەت مىنا بانديتتەرىڭدى". اپا ەستىمەيدى. اس ۇيدە. شىج-ج... بىج-ج... تاماق ءپىسىرىپ جاتىر. كوكە امالسىز ەسىك اشادى. بۇلاردى ءبارىبىر ىشكە كىرگىزبەيدى. ەسىك ساڭىلاۋىن اياعىمەن كولەگەيلەپ تۇرىپ، قاتتىراق داۋىستاپ اپانى شاقىرادى. الجاپقىشىنا قولىن جۇرە ءسۇرتىپ، اسىعىس باسىپ اپاسى كەلەدى. جىلاپ، كوكەسىنىڭ جۇمىسىنا بوگەت جاساعان ەرتايدى دا، ەشقانداي جازىعى جوق نارتايدى دا جەتەكتەپ باسقا بولمەگە اپارادى. الدارىنا كوپ ەتىپ ويىنشىق ءۇيىپ بەرەدى. ءوزى تاعى دا كۋحنياعا كەتەدى. اپاسىنىڭ كوزى تايسا بولدى نارتاي اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، كابينەتتىڭ ەسىگىنە كەلەدى. ۇزاماي قالتاقتاپ، ايۋىن قۇشاقتاعان، نە ماشيناسىن سۇيرەتكەن ەرتاي دا جەتەدى. تاعى دا سىعالاسىپ جاتقانى.

كوكەسىنىڭ جەكە بولمەدە ءىشى پىسپاي ۇزاقتى كۇن ءوز ەركىمەن قامالىپ وتىرعاندا نە شارۋامەن اينالىساتىنىن ۇقپاعان. سول ۇقپاعان كۇيى قالدى. كابينەتتىڭ ىشىندە ناقتى نە بارىن دا بىلگەن ەمەس-تى. اقىرى ءبىلدى. كوكەسى جوعالىپ كەتكەن سوڭ. اشىق قالعان ءساتىن اڭدىپ ءجۇرىپ، جالعىز ءوزى ارمانسىز كوردى. ءتورت قابىرعا تولى كىتاپ ەكەن. ەدەننەن توبەگە دەيىن. تەگىس شىنى استىندا. نەشە ءتۇرلى ادەمى كىتاپتار. الىپ قاراۋعا باتپادى. ءتىپتى، جەردە، قىزىل الا كىلەم ۇستىندە شاشىلىپ جاتقاندارىن دا سىرتىنان عانا سيپادى. ستول ۇستىندە، ەدەندە قوبىراپ جاتقان قاعازدارعا دا تيمەدى. كەيبىرەۋلەرىن عانا ۇستاپ كوردى. سۋرەتى جوق. ىلعي جازۋ. شيماي-شيماي.

كوپ ۇزاماي بۇلار باسقا ۇيگە كوشتى. ەرتاي دا ۇلكەيىپ قالدى. ءتىلى شىقتى. مۇنىمەن كۇرەسىپ ويناۋعا جارادى. ءوزى مىقتى. تەك اقىلى از. نارتايدان از. باسقا بالالاردان اقىلدى. ءتۇرى كوكەسىنە تارتقان دەيدى اپاسى. نارتايدىڭ اقىلى تارتقان. كوكەسىنە. اپاسى دا جاقسى. ول دا كوكەگە تارتقان. ءبىراق ءولىپ قالعانى جامان بولدى. ماشينا باسپاسا ولمەيتىن ەدى. اقىلسىز ماشينا. جاۋىز ماشينا. اقىلسىز ماشينا ءتۇزۋ كوشەدە دە تۋرا جۇرە المايدى. جاۋىز ماشينا قاشاندا جاقسى ادامدى باسادى. ءبىر ءتاۋىرى بۇل اۋىلدا ماشينا جوق ەكەن. ماشينا جوق. ات بار. اربا بار. سوقا، تىرما بار دەيدى. ولار دا كىسىنى باسا الادى. ءبىر جەردەن، ءتىپتى، توعايدىڭ اراسىنان ماشينانىڭ دا شىعا كەلۋى مۇمكىن. ەرتايدى باسىپ كەتسە قايتەدى. ەرتايدى... جالعىز باۋرىن...

ءۇش-تورت كۇن وتكەن سوڭ اجە كەشكە توي جاسايمىز دەدى. توي دەگەن قىزىق بولمايدى ەكەن. ون-ون بەس ادام جينالدى. ىلعي كەمپىر-شال، قاتىن-قالاش. وينامايدى، كۇلمەيدى. ەت جەپ الىپ ولەڭ ايتادى. شاي ءىشىپ الىپ ولەڭ ايتادى. بۇل — ايەلدەر جاعى. ال ەركەكتەر ارا-اراسىندا كۇرسىنىپ قويىپ، قىرمان دەي مە، قىزىل كەرۋەن دەي مە، كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەدەن اسپايدى. سونداي كوڭىلسىز. ءبىرىنىڭ ءانىن تىڭداساڭ جىلاعىڭ كەلەدى، ەكىنشىسىنىڭ ءسوزىن تىڭداساڭ ءىشىڭ پىسادى. توي دەگەن — تۇككە كەرەگى جوق، مازانى الاتىن ارتىق جۇمىس ەكەن.

ءبىر جاقسىسى، نارتاي ەتتەن سوڭ قوناق بالالارمەن بىرگە سىرتقا شىعىپ، ءۇي ارتىندا اقسۇيەك وينادى. تۇگەل اۋىل بالالارى. نارتايدىڭ تانيتىنى — ءراشيت قانا. ونىڭ كوكەسى كولحوزدىڭ باستىعى كورىنەدى. ءوزى ماقتانعان جوق. باسقا بالالار ايتتى. زيگفريد تە، ياكوۆ تا كەلمەگەن. ەرتاي دا... ونىڭ ەسەسىنە تاقىرباس دۇڭگەن قىزى وليا كەلىپتى. شەشەسىمەن بىرگە. ساقىلداپ كۇلىپ، ۇشىپ-قونىپ وتىر. شەشەسى ەمەس، — شەشەسى — بەتى ۇلكەن، ءوزى دە ۇلكەن، ورتا جاستاعى ءداۋ قارا ايەل ەكەن، موينىن قيسايتىپ، مىقىنىن تايانىپ، تاپجىلماي وتىرعان قالپى اڭىراتىپ ولەڭ ايتا بەرەدى، — سىقىلىقتاعان وليا. ۇلدارمەن ەرە شىعىپ ەدى، نارتاي جەلكەسىنەن الدى دا، قىزدار اقسۇيەك وينامايدى دەپ يتەرىپ ۇيگە كىرگىزىپ جىبەردى. ءبىراق بۇلار ءبارىبىر جوندەپ ويناي العان جوق. كىشكەنتايلارى ويىنعا جارامادى، ەرەسەكتەرىنىڭ سانى از بولدى. ءبىرىن-بىرى قۋىپ، بوس شۋلاپ، ءۇيدى اينالا جۇگىرە بەردى. ءتىپتى، توبىمەن وتى سونبەگەن جەروشاققا ءتۇسىپ كەتە جازدادى. اقىرى اتاسى مەن اجەسىنە باۋى بەرىك بولسىن ايتىپ، نارتايدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ۇلكەندەر ۇيدى-ۇيىنە تاراي باستادى دا، ويىن مۇلدە تىيىلدى.

ءتۇنى بويى قايتا-قايتا شوشىپ ويانىپ، ءجوندى ۇيىقتاي الماي شىققان نارتاي تاڭەرتەڭگى تاماعىن اپىل-قۇپىل ءىشتى دە، اجەسىنە انىقتاپ ءجون دە ايتپاستان كوپاۋىلعا تارتتى. ءراشيت سىلتەگەن جوبامەن ەرتاي تۇراتىن ءۇيدى وڭاي تاپتى. ەرتاي دا مۇنى ساعىنىپ قالعان ەكەن، انادايدان كورىپ، الدىنان جۇگىرىپ شىقتى. كەلە موينىنا اسىلدى.

ۇستىنە تەگىس جاڭا كيىم كيىپتى. ەكى يىعىنا قىزىل قاداعان اق كويلەك، بالاعىن كوكپەن ادىپتەگەن قىزىل شالبار. تەك اياعىنداعى ەسكى ساندالى عانا بۇرىنعى. ەكى قولىمەن بىردەي نارتايدىڭ ىشقىرىنان ۇستاپ اپ، ۇيگە قاراي سۇيرەدى. ەسىك الدىندا جاتقان قارا توبەتتى: "كەت، بىلاي، اتاننىڭ اۋزى..." دەپ تەزەكپەن ۇرىپ، قۋىپ جىبەردى. نارتايدى ارتىنان يتەرىپ ىشكە كىرگىزدى.

— مىناۋ مەنىڭ اپام، — دەدى توسەك الدىندا، تۋلاق ۇستىندە ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان، باسىنا سارى ەكەنى، قىزىل ەكەنى بەلگىسىز، ءتۇسى وڭعان كونەتوز ءشالى تارتقان جاسامىس ايەلدى كورسەتىپ. — اپا، مىناۋ مەنىڭ اعام. نالتاي. — اپاسى نارتايعا سالقىن جۇزبەن، قاباعىنىڭ استىنان قارادى دا، ۇرشىعىن ءيىرىپ وتىرا بەردى.

— كوكەم جۇمىستا، — دەدى ەرتاي. — مەنىڭ كوكەم بىلگادى. مىقتى مەنىڭ كوكەم.

ەكى قامشىسى بار ەكەن. ءبىرىن ءوزى الىپ كەتىپتى. ەكىنشىسى — توردە ءىلۋلى تۇرعان. توبىلعى ساپ، سارى الا شىرماۋىقتى ءۇش ايىر قامشى. ەرتاي ءوز بەتىمەن الا المادى. اپاسى اپەرمەدى. ەندى ەرتاي باسقا قازىنا-مۇلىكتەرىن كورسەتۋگە كىرىستى. ون بەس-جيىرما اسىق. سولاقاي سامپاي. يت ەكەنى، مىسىق ەكەنى بەلگىسىز، سىرى كوشكەن شيقىلداق رازەڭكە قۋىرشاق. كۇنگە قارايتىن جاسىل شىنىنىڭ سىنىعى. اعاشتىڭ قۋ بۇتاعىنان جاساعان ەكى ايىر اشا مەن ءتورت ءتىستى تىرماۋىش.

— اپا، باۋىلساق بەل بىزگە، — دەدى ەرتاي بار بايلىعىن كورسەتىپ بولعان سوڭ.

اپاسى ۇرشىعىن جەرگە قويا ساپ، ورنىنان قوزعالماعان كۇيى توسەك استىنا ءۇڭىلدى دە، بىردەڭە الىپ شىقتى. ءۇن قاتپاستان العا قاراي ەمىنىپ، ەرتايدىڭ قولىنا ۇستاتتى. جالعىز باۋىرساق ەكەن. ەرتاي جالعىز باۋىرساقتى ارى-بەرى اينالدىرىپ، نە ىستەرىن بىلمەي از بوگەلدى. سودان سوڭ نارتايعا ۇسىندى.

— ءما. جە. ءبىزدىڭ ۇيدە باۋىلساق كوپ.

نارتاي المادى، ءوزىڭ جە دەدى. ەرتاي ويلانىپ تاعى ءبىراز وتىردى، ايتكەنمەن جەمەدى.

— اپا، تاعى ءبىل باۋىلساق.

اپاسى سوندا عانا ءتىل قاتتى.

— الدىمەن اناۋىڭدى جەپ الساڭشى. كەشەگىدەي يت الىپ كەتەدى. — ءۇنى ىزبارلى ەكەن.

ەرتاي باۋىرساقتى اۋزىنا سالا سالدى. اپىل-قۇپىل شايناپ، اسىعىس جۇتتى. تاماعىنا تۇرىپ، قاقالىپ قالا جازدادى. كوزىنەن ءبىر تامشى جاس شىقتى.

— اپا، تاعى ءبىل باۋىلساق.

اپاسى ەستىگەن جوق. سۇپ-سۇر قالپى قىرىن قاراپ، ۇرشىعىن سوزا تارتىپ وتىرا بەردى.

— اپا...

— اقىماق! — دەدى نارتاي. — سەنىڭ اپاڭ ءولىپ قالعان. مىناۋ — بوتەن كىسى.

— ءاي، نە دەيسىڭ؟ — بوتەن كىسى ۇرشىعىن بۇرق ەتكىزىپ ورتاداعى كۇلگە لاقتىرىپ، قولىنا تەمىر كوسەۋ الدى. — نە دەيسىڭ ەي، جەتىمەك!

نارتاي ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. قاشقان جوق. ءدال بوساعاعا بارىپ، كەرى بۇرىلدى دا، جاڭاعى ءسوزىن تولىقتىرىپ ايتتى.

— ەكەۋمىزدىڭ شەشەمىز ءبىراق ادام. ولگەن. الماتىدا، تاۋدىڭ باسىندا جاتىر.

اشۋلى اپا كوسەۋىن كوتەرىپ قوقاقتاعانىمەن، جىبەرىپ ۇرمادى.

— جوعال! باتىر قاراڭدى! ەندى ءقايتىپ بۇل ءۇيدىڭ ماڭىنان جۇرسەڭ وڭدىرمايمىن، — دەدى بارىلداي ايعايلاپ.

نارتاي كوزىنىڭ الدىڭداعى ءبىر تامشى جاس ءالى قۇرعاماعان، ايران-اسىر بوپ وتىرىپ قالعان ەرتايعا تاعى ءبىر رەت قارادى دا، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. كوسەۋلى اپادان قورىققان جوق. ءتىپتى، ىرگەدە جاتقان ءيتتى، ونىڭ ءتىسىن اقسيتا ىرىلداپ، وزىنە ۇمتىلا جازداپ بارىپ توقتاعانىن دا اڭدامادى. جايلاپ باسىپ، بەلگە شىقتى. سودان سوڭ عانا ارتىنا قارادى. باۋىرى قالتيىپ ەسىك الدىڭدا تۇر ەكەن. نارتاي بۇدان ارى شىداي المادى. بۇرىلا ساپ، ىلديعا قاراي جۇگىرە جونەلدى. ۇيگە جەتكەنشە جۇگىردى. ۇيگە جەتكەنشە جىلادى.

***

كوپ ۇزاماي وقۋ ۋاعى بولدى. ەرەسەك، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كلاستىڭ بالالارى بۇرىنعىشا قىرمان باسىندا جۇمىستا قالدى دا، ءبىرىنشى، ەكىنشى كلاستا وقيتىن ۇساق بالالار تەگىس كولحوز ورتالىعىنا كەتتى. تىلەۋباي دا نارتايدى مەكتەپكە بەردى. وزىمىزگە باۋىر باسىپ ابدەن ۇيرەنسىن، بيىلشا قويا تۋر دەگەن كەمپىرىنىڭ ىرقىنا كونبەدى. جاسى سەگىزدە، ونسىز دا وقۋدان قالعان بالا، تاعى ءبىر جىل بوگەۋ — وبال بولادى دەدى. اتالاس اعايىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنە تۇرعىزدى.

بالامنىڭ ازىعى دەپ جارتى قارىن ماي، جارتى قاپ قۇرت پەن ىرىمشىك اپارىپ بەردى. قىسقا قاراي ءبىر قوي، ءبىر پۇت تالقان اكەلەم، تاعىسى تاعى بولا جاتار دەپ، ءۇي يەلەرىن ريزا ەتىپ قايتتى.

كولحوز ورتالىعى قىرمان باسىنا جاقىن، ون شاقتى شاقىرىمداي عانا جەر ەدى. تىلەۋباي كەيدە قۇلىندى بيەگە ءمىنىپ، تۇندەلەتىپ، كولعا تۇسكەن ءبىر قاداق، جارىم قاداق بيدايىن جەتكىزىپ تاستايتىن، بالاسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ قايتاتىن. ال دەمالىس كۇندەرىن نارتاي ۇنەمى ۇيدە وتكىزەدى. تىلەۋباي سەنبى كۇنى جۇمىستان سوڭ، تۇندە بارىپ، الدىنا مىنگىزىپ اكەلەدى دە، دۇيسەنبىدە تاڭ قاراڭعىسىمەن قايتا اپارىپ تاستايدى. بالا اۋناپ-قۋناپ، كوتەرىلىپ قالاتىن. قىرمان جيىلىپ بىتكەن سوڭ اۋىل اراسى ۇزادى. تىلەۋباي ءبىر قورا قوي الىپ، تاۋ ىشىندەگى شالعاي قىستاۋعا كوشتى. بۇرىنعى كۇنارا قاتىناس توقتادى. ءتىپتى، اي بويى ات ءىزىن سالمادى. قىسقى ون كۇندىك دەمالىستا عانا ءتۇن قاتىپ، بورانداتىپ ءجۇرىپ، بالاسىن ارەڭ جەتكىزىپ الدى. ال قار قوپسىعان، مال تولدەي باستاعان الاساپىران مارتتاعى التى كۇندىكتە حابارلاسۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. نارتاي ءوزىنىڭ جاڭا اتا-اناسىن وقۋ جىلى ءبىتىپ، جەر اياعى كەڭىپ، ەل ويعا، وزەن بويىنا تۇسكەن سوڭ عانا كوردى.

ەرتايمەن دە وسى كەزدە ارەڭ تابىستى.

قىس بويى ساعىنىپ جۇرگەن، قىس بويى كورە الماعان. ءتىپتى، ونكۇندىك كەزىندە دە. الىستا، باسقا ءبىر قىستاۋدا بولدى. سوندىقتان بارا المادى. باسقا ءبىر بالا باردى. ءۇشىنشى كلاستا وقيتىن ەرەسەك بالا. ۇيلەرى ەرتايلارمەن بىرگە ەكەن. ونكۇندىكتە دە، التىكۇندىكتە دە باردى. ونكۇندىكتە دە، التىكۇندىكتە دە ەرتايدى كورىپتى. كىشكەنە اق تون كيىپ العان دەيدى. باسىندا قاراكول مالاقاي، اياعىندا سىرما پيماسى بار. تەنتەك دەيدى. بوقتامپاز دەيدى. ءبىراق نارتاي قايشىمەن جاپىراقتاپ قيىلعان گازەتتىڭ بەتىنە سالىپ بەرىپ جىبەرگەن اتتىڭ، قوشقاردىڭ، تەكەنىڭ سۋرەتتەرىن الىپتى. قاتتى قۋانعان كورىنەدى. اعاما اپارىپ بەر دەپ ەكى باۋىرساق جىبەرىپتى. التىكۇندىك دەمالىس كەزىندە نارتاي سالەمدەمەگە ات ۇستىنە مىنگەن باتىردىڭ سۋرەتىن جىبەردى. ءبىر بەت اق قاعاز تاۋىپ الىپ، كوك قارىنداشتىڭ تۇقىلىمەن ادەمىلەپ سالعان. ەرتاي ءبىر باۋىرساق بەرىپتى. شەتى كىشكەنە تىستەلگەن. نارتاي ءۇش باۋىرساقتى كوپكە دەيىن جەگەن جوق. ءتىپتى، قارنى اشقاندا دا. جاڭا اق كيىزدەن تىگىپ جاسالعان پورتفەلىنىڭ تۇبىنە ساپ قويدى. ەرتايدى قاتتى ساعىنعان كەزدە الىپ كورەتىن. اقىرى جازعاسالىم، وزەگى تالىپ، كوزى قاراۋىتقان ۇزاق كۇندەردىڭ بىرىندە ساباق سوڭىنان جەدى. تاس بوپ قالعان ەكەن، ءتىسى وتپەي، كوپ كەمىردى.

ءىنىسى سۋرەتتەردى جوعالتپاپتى. قىرىق بۇكتەلىپ، قالتاسىندا ءجۇر ەكەن. جازىپ كورسەتىپ ەدى، ەشتەڭە تابىلمادى. بۇكتەسىندەرى قىرقىلداپ ابدەن توزعان، جەم-جەم بوپ ءىرىپ كەتىپتى.

ەرتايدىڭ بويى وسە قويماپتى. ءبىراق دەنەسى ىرىلەنگەنى بايقالادى. باسى ۇلكەن، موينى قىسقا، كەۋدەسى زور. ۇرتى سالبىراعان جالپاقبەت، ءتورتباق. ءتىپتى، تاناۋى دا ءتامپىش. نارتايداي سۇڭعاق، ءارى سۇلۋ ەمەس.

ەلدەن اسقان سوتقار بوپ شىقتى. ءۇيىنىڭ ماڭىنان بالا جۇرگىزبەيدى. يت قوسادى. تاس لاقتىرادى. تەك نارتايعا عانا وعاش مىنەز كورسەتپەيدى. نارتايدىڭ ءوزى دە بريگاديردىڭ ءۇيى جاققا بارمايتىن. ەرتايمەن دالادا، ويىن باسىندا عانا كەزدەسەدى. ونى ءوشى كەتكەن، قارىمتا قايىرعىسى كەلگەن بالالاردان قورعاشتاپ جۇرەدى. ءبىراق كىپ-كىشكەنتاي ەرتايدىڭ ءوزى ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەيتىن. ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن. وزىنەن الدەقايدا ۇلكەن بالالارمەن دە توبەلەسە كەتۋگە ءازىر تۇرادى. تاياقتا جەيدى. كەيدە نارتايعا دا وزىمەن بىرگە تاياق جەگىزەدى. ءبىراق قايتپايدى. جانە باس، كوزگە قارامايدى. اياۋشىلىق دەگەندى بىلمەيدى. قولىنا تاس تۇسسە دە، تاياق تۇسسە دە ىركىلمەي جۇمسايدى. بۇگىن جەڭىلسە، ەرتەڭ قايتا باستايدى. ءسويتىپ، تەنتەكتەردى تەگىس ىقتىرىپ الدى. ءالى كەلەتىن بالالاردىڭ ءوزى ونىمەن بايلانىسۋدان قاشاتىن.

كۇزدە وقۋعا الىندى. بەردەننىڭ بالاسى دا تىلەۋبايدىڭ بالاسىنداي زيرەك دەپ ءجۇردى ءمۇعالىم. ال نارتاي باياعىدا-اق بىلگەن، ەرتايدىڭ ۇزدىك وقيتىنىن. "ءتىلى شىقپاي تۇرعاندا قولىنا قاعاز ۇستاپ وتىرعاندى جاقسى كورەتىن. كوكەسىنىڭ كابينەتىنىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ جۇرەتىن، نە ىستەپ جاتىر ەكەن دەپ. سولاي. ەرتاي اقىلدى. ەرتاي ءبىرىنشى كلاستىڭ بارلىق بالاسىنان ارتىق وقيدى. ەكىنشى كلاستا دا، ءۇشىنشى كلاستا دا، بەسىنشى كلاستا دا... سويتەدى. ەرتاي كوكەسىنە تارتقان. كوكەسى سياقتى كوپ وقيدى. نارتايدىڭ ءوزى دە. ەرتاي دا. نارتاي دا. اسىرەسە ەرتاي. ەشكىمنىڭ مۇنداي ءىنىسى جوق. راس.

***

كوكتەمدە سوعىس ءبىتتى.

جۇرت قۋانعان. مارە-سارە بولعان. كوپشىلىكتىڭ قاباعى اشىلدى. كەيبىرەۋلەر، ءتىپتى، توي جاسادى. ءبىراق ءبارى بۇرىنعىشا قالا بەردى. ءمۇعالىم ءتورت كلاستى قوسىپ وقىتاتىن ساباعىن ءتامامداپ، جىلداعى ۋاقىتىندا بالالاردى تاراتتى. تىلەۋباي قىس بويى باققان قويىن كولحوزعا قايىرىپ بەرىپ، سوقاعا شىقتى. بريگادير بەردەن دىراۋ قامشىسىن الىپ، تاعى دا اقتابان اتقا ءمىندى. قىرمانعا تاقاۋ جەرگە، وزەن جاعاسىنداعى ۇيرەنشىكتى ورنىنا باستىقتىڭ بوز ءۇيى باستاعان، قوڭىرى، قاراسى ارالاس ون شاقتى شاڭىراق ورنادى. جۇرت قاتارلى ەگىس جۇمىسىنا جەگىلگەنمەن، جەكە وتىرعىسى كەلگەن تورت-بەس ءۇي قوزى-لاق، بۇزاۋ-تورپاعىمەن اياق جەتەر تاياۋ ماڭعا كوشىپ قوندى. ەرەسەك بالالار سوقانىڭ باسىن جەتەكتەپ، توعان بايلاسىپ، ۇلكەندەرمەن بىرگە جۇمىسقا كىرىستى. ۇساق بالالار سيراقتارى جارىلىپ، تاباندارى دۇڭكىپ، كۇنۇزاق جار جاعالاپ جۇگىرۋگە، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن شالپىلداتىپ سۋعا تۇسۋگە، مالتا تاس جيناۋعا، كويلەكتەرىنىڭ جاعا، جەڭىن، دامبالدارىنىڭ بالاعىن بۋىپ، شاباق بالىق سۇزۋگە كىرىستى.

ءبارى دە بۇرىنعىشا. تەك ءبارى دە وزگەشە سياقتى.

نەگە بۇلاي ەكەنىن نارتاي كوپ ۇزاماي ءبىلدى. اۋىلعا بىرلەپ، جارىمداپ بەيتانىس كىسىلەر كەلە باستادى. ۇستەرى جىرتىق، جاماۋ ەمەس. البا-جۇلبا، القام-سالقام ەمەس. تەگىس جانا كيىنگەن. تەگىس جيناقى، ادەمى كيىنگەن. سۋرەتتەگىدەي. باسقا ءبىر جاقتىڭ، ىرىستى، بەرەكەلى اۋىلدىڭ ادامدارى سياقتى. الىستا تۇراتىن بوتەن بىرەۋلەر سياقتى. ءبىراق بوتەن ەمەس. وسى اۋىلدىڭ كىسىلەرى. بىرەۋدىڭ اعاسى. بىرەۋدىڭ كوكەسى. وسىنداي اعاسى بار بالالار قانداي باقىتتى. وسىنداي كوكەسى بار بالالاردا نە تىلەك، نە ارمان قالدى ەكەن.

اعالار ۇزدىك-سوزدىق كەلىپ جاتتى. بىرەۋ. ەكەۋ. ۇشەۋ. سودان سوڭ ءتورتىنشى اعا. بەسىنشى بوپ ءراشيتتىڭ اعاسى كەلدى. ءراشيتتىڭ اعاسى. باسقارمانىڭ بالاسى. الدىڭعى جىلى ولگەن ەدى. ءولدى دەگەن حابار كەلگەن ەدى. ءراشيت، ءراشيتتىڭ باسقارما كوكەسى، بۇكىل اۋىل ءولدى دەپ وتىرعان. ولمەپتى. كەلدى. ءبىر اياعى جوق. ءبىر قولى جوق. ءبىر قولىنىڭ بەس ساۋساعى مەن الاقانى جوق. باسى بار. ءبىر اياعى، جارتى قولى بار. اۋزى، مۇرنى، كوزى تەگىس ورنىندا. ءتىرى. ءبىر ورىس تاتە ەرتىپ كەلدى. اتى سەسترا. شاشى سارى. كوزى كوك. ءجۇزى جىلى. ءراشيتتىڭ اعاسىن ەرتىپ كەلدى دە، بوگەلمەي قايتىپ كەتتى.

باسقارما توي جاسادى. ءوزىنىڭ بالاسىنىڭ، ياعني ءراشيتتىڭ اعاسىنىڭ ءبىر باس، ءبىر كەۋدە، ءبىر اياق، جارتى قولىمەن امان-ەسەن كەلگەنىنە. بۇكىل اۋىل جينالدى. كولحوزدىڭ ورتالىعىنان دا، فەرمادان دا كىسىلەر كەلدى. نارتاي دا باردى. ەرتاي دا بولدى.

ءراشيتتىڭ اعاسى كوپ اڭگىمە ايتتى. ءتىلى كادىمگى ءتىل. سنارياد جارىلعاندا اۋزىنا وق تيمەپتى. وق تيمەگەن سوڭ دارىگەرلەر ءتىلىن دە، باسىن دا كەسپەپتى. ايتپاقشى، باسىنا دا وق ءتيىپتى. ميىنا جەتپەي توقتاسا كەرەك. كىشكەنتاي عانا جارىقشاق دەيدى. دارىگەرلەر قۇيقاسىن سىپىرىپ قانشاما ىزدەپ، ارەڭ تاۋىپ الىپتى. قۇيقانى عانا تىلگىلەپ، باستىڭ ءوزىن ورنىندا قالدىرعان. ايتپەسە شىن ولەدى ەكەن. باسىنا تيىسپەي، اياق-قولىن عانا كەسكەن سوڭ قايتا ءتىرىلىپ كەتىپتى. كوپ جۇرت جىلادى، كوپ جۇرت قۋاندى. جانى اشىعاندار جىلادى. مۇمكىن، ءبىزدىڭ دە بالامىز ءتىرىلىپ كەتەر دەپ ۇمىتتەنگەندەر قۋاندى. قارالى قاعاز العانداردىڭ ءبارى جاپىرلاپ ءراشيتتىڭ اعاسىنىڭ قاسىنان شىقپادى. پالەندى كوردىڭ بە دەيدى. تۇگەن قايدا دەيدى. كورمەگەن. بىلمەيدى. تەك وراقتىڭ كوكەسىمەن عانا بىرگە سوعىسىپتى. قارا قاعازدىڭ ايتقانى راس دەدى. مەنەن جارتى ساعات بۇرىن ءولدى. تۋرا وسىلاي، كوز الدىمدا جاتىپ جان تاپسىردى دەدى. وراقتىڭ اپاسى بەتىن جىرتىپ، داۋىس سالىپ قويا بەردى. نارتايدىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، زارەسى ۇشىپ كەتتى. ءراشيتتىڭ اعاسى دا سويتە كەرەك. ماڭدايىنان بۇرشاقتاپ تەر شىعىپ، ءوڭى كوگەرە بوزارىپ، سىرەسىپ قالدى. جامان بولدى.

كوپ ۇزاماي قايتادان كۇلىپ، اڭگىمە ايتا باستادى. تۋعان جەردىڭ توپىراعىن باسىپ، سۋىن ءىشتىم، تاعدىرعا ريزامىن دەيدى. ماناعىداي دابىرلاماعانمەن، اركىم وزىنە كەرەگىن سۇراپ جاتىر. ءبىراق ءراشيتتىڭ اعاسى وراقتىڭ كوكەسىنەن باسقا جۇرتتان بەيحابار بوپ شىقتى. بريگادير بەردەننىڭ بالالارىنىڭ، ياعني، ەرتايدىڭ ەكى اعاسىنىڭ دا حابارىن بىلمەدى. نارتاي بىلەتىن. ەرتايدىڭ اعاسى وزىنە اعا بولمايتىنىن. ءوزىنىن اعاسىنىن ەرتايعا اعا بولمايتىنىن دا. ويتكەنى تىلەۋباي مەن بەردەن بۇلاردىڭ اكەلەرى ەمەس. اتالارى دا ەمەس. جاي تۋىسقان. ول ەكەۋى، ياعني، تىلەۋباي مەن بەردەن ءوزارا اراز، بوتەن ادامدار، ال بۇل ەكەۋى، ياعني، نارتاي مەن ەرتاي بىرگە تۋعان. اعايىندى. اپالارى ولگەن. كوكەلەرى جوق. كوكەلەرى... مۇمكىن...

نارتاي دەنەسى ءبىر قىزىپ، ءبىر سۋىپ، باتا الماي كوپ وتىردى. سوسىن سۇرادى.

— مەنىڭ كوكەمدى كوردىڭىز بە؟ — دەدى

— كىم؟ — دەدى ءراشيتتىڭ اعاسى. — كىم ول؟

— ەرتاي ەكەۋمىزدىڭ كوكەمىز.

— كىم؟ — دەدى ءراشيتتىڭ اعاسى جان-جاعىنا موينىن بۇرىپ.

ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى. ءبارى كوزىمەن جەر ءسۇزىپ قالعان.

— كىمنىڭ بالاسى؟

— تىلەۋبايدىڭ بالاسى، — دەدى الدەكىم. — دەتدومنان³ اسىراپ العان.

— ءتايت! — دەدى بىرەۋ زەكىپ. — بۇل — تىلەۋباي اعاڭنىڭ شاڭىراق يەسى — ازاماتى. اتى نارتاي. تىلەكەڭ كوكپاردا اتتان جىعىلىپ، اياعى سىنىپ جاتىر، ءوزى كەلە الماعان سوڭ بالاسىن جىبەرگەن عوي، سىزگە سالەم بەرسىن دەپ.

— ە—ە... — دەدى ءراشيتتىڭ اعاسى. — ە، ءپالى، — دەدى دەمىگىپ. — تىلەكەڭنىڭ كەنجەسى ەكەن عوي. مەنىڭ ءراشيتىمنىڭ جولداسى ەكەن عوي. كەل، اينالايىن، بەتىڭنەن سۇيەيىن.

نارتاي بارماي قويدى. ومىرايعان يىقتان، شولتيعان جارتى قولدان قورىقتى. ايتسە دە بىرەۋلەر قولتىعىنان كوتەرىپ، ءراشيتتىڭ اعاسىنىن الدىڭا وتىرعىزدى. ءراشيتتىڭ اعاسى بەتىنەن ءسۇيدى. ەرنى مۇزداي. بىلەگىمەن، ياعني، جارتى قولىنىڭ ۇشىمەن باسىنان سيپادى. جۇپ-جۇمساق.

— جىگىت-اق ەدى شىركىن، — دەدى كۇرسىنىپ. — ءاي، تاماشا جىگىت ەدى... اۋەلدە بىرگە وينادىق. سوسىن ءبولىپ جىبەردى. مەن اتتى اسكەرگە كەتتىم. ونى سنايپىرگە⁴ شىعاردى. ءبىزدىڭ بالالاردىڭ كوبى نە اتتى اسكەرگە، نە سنايپىرگە تىلەندى. جاياۋلاعاننان گورى ات ۇستىندە جۇرگەن ءتاۋىر عوي دەدىك. كوز اشقالى كورگەنىمىز ات. جاياۋ سوعىسادى دەپ كىم ەستىگەن... سنايپىرلەر اتتى اسكەرلەردەي قىرىلعان جوق. ولار دا ءولدى، ءبىراق بىزدەي توبىمەن كەتكەن جوق. مەرگەن-اق ەدى عوي شىركىن... ماقتاعانىن مايدان گازەتىنەن دە وقىدىم... سودان سوڭ... جىلاما، اينالايىن... ءتىرى... ءتىرى شىعار. مەن قايدان بىلەيىن. مىڭ ءمىليون اسكەر... ولگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەم جوق. ءبىر جەردە ءجۇر مە، كىم ءبىلسىن... مىنا مەن دە كەسكەن اعاشتاي كەۋدەمدى سۇيرەتىپ... نە ءومىر... نە تىرلىك... ولگەندەردە ارمان بار ما... — ءراشيتتىڭ اعاسى قىستىعىپ سويلەي الماي قالدى. جۇرت قاۋقىلداسىپ، جامىراپ جاتتى. نارتاي كوزىنەن جاسى سورعالاعان كۇيى الدى-ارتىنا قاراماي سىرتقا ءبىر-اق اتقىپ شىقتى. وسى اۋىلعا كەلگەننەن بەرى ەكىنشى رەت جىلاعانى. ءبىراق بۇل جولعىسى — قۋانىش جاسى ەدى.

بىرگە وينادىق، كوردىم دەيدى. ءتىرى بولۋى دا مۇمكىن دەيدى. ءتىرى. ءبىر جەردە ءجۇر. قولى تيمەي. اسكەردەن بوساتپاي. كەلەدى. ەرتەڭ-اق كەلەدى.

نارتاي كوكەسىنىڭ كەلۋىن كۇتتى. تاڭ اتقاننان كەش باتقانعا دەيىن قاراۋىلداپ توبە باسىندا جۇرەدى. اۋدانعا باراتىن ۇلكەن جولدى كۇزەتەدى.

كەيدە جالعىز سالت اتتى كورىنەدى. كەيدە ەكى-ۇش اتتى كورىنەدى. كەيدە ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇباتىلعان وگىز اربالار، نە قايتقان قازداي تىزىلگەن تۇيەلەر كەلە جاتادى. نارتاي جۇرەگى لۇپىلدەپ، كوزى جاساۋراپ توبە باسىندا ۇزاق وتىرادى. سوسىن جولاۋشىلاردى اۋىلعا تاقاعاندا عانا كورگەن باسقا بالالارمەن قوسا جۇگىرەدى. بالالاردىڭ كوبى ارباعا ءمىنۋ، اتقا مىنگەسۋ ءۇشىن. ال بۇل كوكەسى ءۇشىن. ءبىراق كوكەسى جوق بوپ شىعادى. اياڭداي باسقان جالعىز اتتى — ورتالىقتان كەلە جاتقان باسقارما؛ جۇگىرىپ شىققان بالالاردىڭ ەڭ بۇرىن جەتكەنىن الدىنا، ودان كەيىنگىسىن ارتىنا مىنگىزەدى، سالدەن سوڭ بۇلاردى باسقا بالالار الماستىرادى؛ راشيتكە كەزەك ەڭ سوڭىنان، اكەسى اۋىلعا جەتىپ، اتتان تۇسكەن سوڭ عانا تيەدى، ءبىراق ول ەشكىمگە مىنگەسپەي، ەشكىمدى مىنگەستىرمەي، اتتى جالعىز ءوزى يەلەنەدى. جەلە جورتقان ەكەۋ — اۋداننان شىققان ۋاكىل مەن اكتەپ⁵ داۋرەنبەك؛ ولار ەشكىمدى دە الدىنا مىنگىزبەيدى، جامىراپ جەتكەن بالالارعا وقشىرايا قاراپ، قارا جولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ وتە شىعادى. ناعىز قىزىق — اربالىلار مەن تۇيەلىلەر كەلگەندە بولادى. بۇل — قويماعا استىق وتكىزىپ قايتقان كەرۋەن. كەيدە ارباعا ىلەسىپ، يە تۇيەگە ءمىنىپ اسكەردەن ورالعانداردىڭ ءبىرى كەلەدى. وندايدا كەرۋەن كورىنىسى ادەتتەگىدەن وزگەشەرەك بولادى. قانشا ميمىرت كەلە جاتقانىمەن، ءدال اۋىلعا تاقاعاندا سۋىت جۇرەدى. وگىزدەرىن ۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ، اربالارىن سالدىراتىپ، بىرەر شاقىرىمنان ايعايلاي باستايدى. نەمەسە بىرەۋ جۇردەك تۇيەگە مىنە سالا اۋىلعا قاراي شابادى. تىماعىن بۇلعاپ ايدالادان سۇيىنشىلەيدى. مۇندايدا بالالار تۇرعاي ۇلكەندەردىڭ ءوزى ورىمدارىندا وتىرا المايدى. تايلى-تاياعى قالماي بۇكىل اۋىل بوپ قارسى جۇگىرەدى. ۇلكەندەردەن شىرقاپ ۇزاعان بالالاردىڭ ىشىندە نارتاي دا كەتىپ بارا جاتادى. اقىرى بالالار كەرۋەنگە تاقايدى. بۇلار جەتە بەرگەندە اربادان اسكەري كيىنگەن بىرەۋ قارعىپ تۇسەدى. بالالار ونىڭ كىم ەكەنىن انىق بىلمەيدى. بىلمەسە دە قويىپ كەتەدى. شۋلاي جاپىرلاپ ءبىرى موينىنا اسىلادى، ءبىرى ارقاسىنا مىنەدى، ءبىرى اياعىن قۇشاقتايدى. ۇلكەندەر دە جەتەدى. قۇشاقتاسىپ، كورىسە باستايدى. بىرەۋ جىلاپ، بىرەۋ كۇلىپ اجەپتاۋىر ۋاقىت وتەدى. نارتاي سوندا عانا بىلەدى، كەلگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن. باسقا ءبىر بالانىڭ كوكەسى. باسقا ءبىر بالانىن اعاسى. باسقا ءبىر بالانىڭ جاقىنى.

ۇمىتپەن كەلەر كۇندى توسادى.

ەرتەڭىنە دە، بۇرسىگۇنى دە، ارعى كۇنى دە كوكەسى كەلمەدى. اپتا ءوتتى، اي ءوتتى — كەلمەدى. ءتىپتى ەشقانداي حابارى ەستىلمەدى. كۇز بولدى، وقۋ باستالدى — جوق. كۇن سۋىتتى، قارا جاڭبىر جاۋدى — جوق. قىس ءتۇستى — ءالى جوق. نارتاي سوندا عانا ءتۇسىندى. كۇتۋى بەكەر. كەلمەيدى. مۇندا كەلمەيدى. قايدان كەلسىن، بالالارىنىڭ وسىندا ەكەنىن بىلمەيدى.

ەرتايعا ايتتى. ول ءقازىر كىشكەنتاي كەزىندەگىدەي اقىماق ەمەس. جاسى سەگىزدەن استى. ەكىنشى كلاستىڭ وزات وقۋشىسى. ميى كوپ. ءبارىن تۇسىنەدى. ءبىزدىڭ كوكەمىز كەلدى دەدى نارتاي. ءبىزدىڭ كوكەمىز. الماتىدا. ەكەۋىمىزدىڭ قايدا جۇرگەنىمىزدى بىلمەيدى. الماتىداعى كەڭ، جارىق ۇيىمىزدە كابينەتىنىڭ ەسىگىن بەكىتىپ الىپ، كوپ كىتاپتىڭ ورتاسىندا وتىر. ءبىزدى تابا الماي وتىر. ءوزىمىز بارۋىمىز كەرەك. ءۇيدى تابام دەدى نارتاي. بيىك ءۇي، ءۇش قابات. قاسىندا فونتان بار. فونتان دەگەن — سۋى كوككە شاپشىپ جاتاتىن بۇلاق. ءيا، كوگالى دا بار. سول ارادا سەن دە ويناعانسىڭ. الماتىعا جەتسەك بولدى، تابام. ال الماتىعا جەتۋ ءۇشىن پوەزعا وتىرۋ كەرەك. بارلىق پوەزد الماتىعا بارادى. نارىننان مىنەمىز. نارىن بۇل ارادان ءجۇز توقسان شاقىرىم. ەسەپ كىتابىندا ايتىلعان، جاياۋ ادام ساعاتىنا بەس كيلومەتر جەر جۇرەدى. وتىز سەگىز ساعاتتىق قانا جول. شارشاسا دەم الادى. تۇندە قار استىنا كىرىپ ۇيىقتايدى. انا ءتىلى كىتابىندا سولاي جازىلعان.

ەرتاي ءبارىن دە قۇپتادى. تەك ونكۇندىككە قاشان كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرعان كوكەسىن قيمايدى ەكەن. مەن دە وسىنداعى اتامدى ساعىندىم دەدى نارتاي. ءبىراق ءبىزدى ءوز كوكەمىز ىزدەپ جاتىر. وسىندا جۇرە بەرسەك ءبىزدى جوعالىپ كەتكەن ەكەن دەيدى دە، ءولىپ قالعان اپامىزدىڭ ورنىنا بوتەن اپا كىرگىزىپ الادى، باسقا بالا تاۋىپ الادى. سودان سوڭ مۇلدە كوكەسىز قالامىز. بۇل سوڭعى ءسوز ەرتايعا اسەر ەتتى. وندا كەتتىك دەدى. ءبىراق دايىندىقسىز كەتە سالۋعا بولمايدى. الماتىعا بارعانشا جەتەرلىك ازىق ازىرلەپ الۋ كەرەك. ەكەۋى بىرنەشە كۇن تاماقتارىنان جىرىپ، قۇرت، ىرىمشىك، باۋىرساق جينادى. ەندى قارايلايتىن ەشتەڭە قالعان جوق.

كەلىسىم بويىنشا جۇرت كوزىنە تۇسپەي، تاڭ قاراڭعىسىنان تۇرىپ، سۋات باسىندا كەزدەستى. ەرتاي ۋاقىتىندا كەلگەنىمەن، ءالى قوبالجىپ تۇر ەكەن. وسىنداعى اپاسىن قيمايدى. وسىنداعى كوكەسىن قيمايدى. نارتاي ۇرسا المادى. ءوزى دە اتاسى مەن اجەسىن قيماي تۇرعان. ءبىراق سىر بەرمەدى. بارعان سوڭ حات جازامىز دەدى. جازدا دەمالىسقا كەلەمىز. تەز الماتىعا جەتۋ كەرەك. ايتپەسە ءوز كوكەلەرىنەن ايرىلادى.

ەكەۋى بۇدان ارى بوگەلمەدى. شانا سالعان جول يرەلەڭدەي سوزىلىپ، كوزكورىم جەرگە دەيىن سايراپ جاتىر. جۇرە بەرەسىڭ، جۇرە بەرەسىڭ، جۇرە بەرەسىڭ. "قىزىل تۋ" كولحوزىنا جەتەسىڭ. ايالدامايسىڭ، ارمەن اساسىڭ. "ازات" كولحوزىنا باراسىڭ. ودان دا وتەسىڭ. جۇرە بەرەسىڭ، جۇرە بەرەسىڭ... نارىن... الماتى... الاتاۋ...

بالالار اۋىلدان قوزىكوش جەر ۇزاعاندا وقىس كۇن سۋىتىپ، جاپالاقتاپ قار تۇسە باستادى. الدا كەلە جاتقان نارتاي ەكى ويلى بوپ، بوگەلىپ قالدى. ارتىنان جەتكەن ەرتايعا قارادى. تاناۋىنان بۋ بۇرقىرايدى، ەكى بەتى قىپ-قىزىل.

اسپان تۇتاسىپ، قار قابا جاۋۋعا اينالدى. نارتايدىڭ كوڭىلىنە قورقىنىش ەندى.

— قايتايىق، — دەدى. — اداسىپ كەتەمىز.

— اداسپايمىز، — دەدى ەرتاي. — مىنە، الدىمىزدا جول جاتىر.

— قايتايىق، — دەدى نارتاي.

— وقۋدان قالىپ قويدىق، مۇعالىمگە نە ايتامىز؟

— قايتايىق، — دەدى نارتاي جالىنىشتى ۇنمەن. — ءۇسىپ ولەمىز.

— ۇسىمەيمىز، — دەدى ەرتاي. — ەندى ءبىر ساعات جۇرسەك سيىر فەرماعا جەتەمىز.

— جەتە المايمىز.

— تۇمسىق استىندا تۇرعان فەرماعا جەتپەگەندە، الىس قالعان اۋىلعا قالان بارامىز؟

— جەل ارتتان. قۋالاپ وتىرادى. قايتايىق.

— ءوزىڭ قايتا بەر، — دەدى ەرتاي. — مەن كەتتىم. تۋرا الماتىعا. سەن ءبارىن بىلەسىڭ. اپانى دا، كوكەنى دە كوردىڭ. مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن. اپانى دا، كوكەنى دە كورگەم جوق. مەنىڭ دە كورگىم كەلەدى. سەن ايتقان ءۇيدى ءوزىم-اق تابام.

ءوزىن ۇستاماق بولعان نارتايدىڭ قولىن سىلكىپ تاستادى دا، شانا تابانىمەن تىعىزدالعان قاردى سىقىر-سىقىر باسىپ، العا قاراي جۇرە بەردى. ىلگەرىندى-كەيىندى جالتاق- جالتاق قاراپ سول تۇردى دا، نارتاي ءىنىسىنىڭ سوڭىنان ەردى.

قار ۇيتقي جاۋىپ، ءۇيىرىلىپ سوعا باستادى. جەل كۇشەيىپ، اياز قاتايا ءتۇستى.

***

جوعالىپ كەتكەن بالالار بوران باسىلعان سوڭ، توعىزىنشى كۇن دەگەندە ارەڭ تابىلدى. الدىمەن نارتاي جىعىلىپتى. سىنار پيماسى ءبىر جاقتا، مالاقايى ءبىر جاقتا. تونىنىڭ ومىراۋى اشىق. سۋىق ابدەن جەڭگەن كەزدە جانتالاسىپ، ۇستىندەگى كيىمدەرىن شەشىپ، لاقتىرا بەرگەنگە ۇقسايدى. اقىرى پيمالى اياعىن بۇگە، شالقالاي، ۇزىنىنان سۇلاپ ءتۇسىپتى. ەرتاي كوككە قاراپ تىزەرلەپ وتىر ەكەن. اعاسىنىڭ جالاڭاش باسىن تاس قىپ قۇشاقتاپ العان. سول قۇشاقتاپ وتىرعان كۇيى قاتىپ قاپتى.

بالالار بوراننان قۇتىلىپ، ىقتاسىن تاۋ ىشىنە ىلىنگەن كەزدە عانا باعداردان ايرىلسا كەرەك. سيىر فەرماسى ءۇش-اق ءجۇز قادام جەردە تۇر ەكەن.

ءۇشىنشى تارماق. ياكوۆ — جاقىپ

قاي ۇلت ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى.

العاش كەلگەندە ورىس دەيتىن. عاجاپ ەمەس. ءتىپتى، كۇمانسىز نارسە. ءبىراق قازاقتار ادەتتە ءتۇر-تۇلعاسى وزدەرىنەن بوتەن، كوزى كوكشىل، ءوڭى سارى ادامداردىڭ ءبارىن ورىسقا بالايدى. سوندىقتان ەرەسەك تارتقان كەزىندە ءوزىنىڭ ورىس ەكەنىنە ءشۇبالانا باستاعان. بالكي، ۋكراين، ءيا بەلورۋس شىعار. نەمەسە پولياك، ءتىپتى، ەۆرەي بولۋى دا مۇمكىن. ايتكەنمەن ءوزىن ورىس سانايتىن. ورىس ي ۆسە!⁶ ال بۇل كەزدە اۋىلداستارى مۇنىڭ ورىس ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتكەن. جاقىپ. جاقىپ كوبەگەنوۆ. ءوزارا "الگى جاقىپ"، باسقا جاقىپتاردان ايىرىپ ايتۋ كەرەك بولسا "كوبەگەننىڭ جاقىبى دەپ سويلەيتىن. جاقىپ: "وسى مەن قازاق ەمەسپىن بە" دەپ ويلاي باستاعان. شەت جاقتا جۇرگەن قازاقتاردىڭ ءبىرى ورىسقا نەمەسە پولياكقا، نەمەسە ەۆرەيگە ۇيلەنۋى مۇمكىن عوي. ءبىراق قانشا ويلانعانىمەن اكەسىن كوزىنە ەلەستەتە المايدى. سارى الا كيىنگەن اسكەري ادام ەكەنىن بىلەدى، جالپاق قوڭىر بەلبەۋى، بىلعارى قاپتى اۋىر تاپانشاسى بولعانىن بىلەدى. ءتۇر-تۇسى، ءاتى-جونى تەگىس ۇمىتىلعان. ءبارىن ۇمىتقان.

ەسىندە قالعانى — كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا الدەبىر قالادا شەشەسى ەكەۋى پوەزعا وتىردى. جۇرت ابىر-سابىر. وڭدەرى جاداۋ، جۇزدەرى سىنىق. ال بۇعان ءبارى قىزىق كورىنگەن. ءىسقىرا پىسىلداعان پاروۆوز دا، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعا سىعىلىسقان، شاڭ-شۇڭ ۇرىسىپ، ابۇر-دۇبىر سويلەسكەن قاتىن-قالاش، كەمپىر-شال، بالا-شاعا دا. جول بويى كوڭىلدى بولدى. پوەزد از ءجۇرىپ، كوپ توقتايدى. جۇرسە جۇرت تىنشىپ، توقتاسا بەرەكەسىزدەنە باستايتىن. بۇعان ءبارىبىر ەدى. كورگەندەرىنەن كوز الا المادى. ىستىكتەرى سورايعان ۇزىن مىلتىق اسىنعان، سۇر شينەلدى جاياۋ اسكەرلەر. ارتىنا زەڭبىرەك تىركەپ، ۇستىنە باتىر سولداتتار تيەلگەن اشىق، ءيا جابىق ماشينالار. تانكتەر! كوپ تانك. ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ، قوڭىزداي ءورىپ بارادى. ءبىر عاجابى، اسكەرلەر دە، ماشينالار دا، تانكتەر دە پوەزبەن بىرگە جۇرگەن جوق، قاراما-قارسى باعىتقا بەت تۇزەگەن. ءبارى دە بۇلار شىققان جاققا قاراي بارا جاتىر. قوسا جۇرسە قىزىعىراق بولاتىن ەدى. ەڭ جامانى، سامولەت كورە المادى. كورسەت دەپ شەشەسىن مازالاي بەرگەن. اقىرى ارادا ەكى تۇنەدى مە، ءۇش تۇنەدى مە، ونى دا كوردى. پوەزد تاڭ اتقاننان بەرى الدەبىر كىشكەنە ستانسيادا بوگەلىپ تۇرعان. اسىعا كۇتكەن سامولەتتەرى ءتۇس كەزىندە جەتتى. وزدەرى شىققان جاقتان. لەك-لەگىمەن، قاتار-قاتار ءتىزىلىپ. كوپ. مۇنىڭ ەكى قولىنداعى ساۋساقتارى شامالاس. جۇرت قىزىققا قاراۋدىڭ ورنىنا بىتپىراقاي بولدى. شەشەسى سامولەت ساناۋعا دا مۇرشاسىن كەلتىرمەي، مۇنى قولىنان جەتەكتەپ الىپ، جۇرتپەن بىرگە اۋلاققا قاراي جۇگىردى؛ توپىراعى الىنعان الدەبىر شۇڭقىرعا جەتەر-جەتپەستە، قاۋسىرا باسىپ، ەتپەتتەپ جاتا كەتتى. ياكوۆ وسى كەزدە عانا قورىققان. تۇنشىعا جىلاپ قويا بەردى.

بۇدان ارى نە بولعانى ەمىس-ەمىس قانا ەسىندە. تارسىل-گۇرسىل داۋىستان اسپان شايقالدى، بەلىنە تيگەن سوققىدان جەر تەڭسەلدى. كوك الا ءتۇتىن، قىزىل الا جالىن. جەر تۋلاعان شاقتا جۇلىن تۇلعاسىنىڭ ءۇزىلىپ كەتە جازداعانىن بىلەدى. شەشەسىنىڭ ءوزىن باسا-جانشىپ، ۇستىنەن اۋدارىلىپ تۇسكەنىن بىلەدى. دۇنيە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس بولا قالعان كەزدە كوزىن اشقانىن بىلەدى. شەشەسىنىڭ وڭ جاق قولىمەن جەر تىرناپ، وڭ جاق اياعىمەن جانتالاسا تەبىنىپ، تۋلاپ جاتقانىن بىلەدى. شىنتاقتان سىنىپ سالبىراعان سول قولدان، قارا ساننان ۇزىلگەن سول اياقتان شۇمەكتەي شاپشىعان قىزىل الا قان كوز الدىندا. مىج-تىج بولعان، الدەبىر سىڭىرگە ءىلىنىپ، اياق-قولدىڭ تۇقىلىمەن قوسا شورشىپ جۇرگەن قىپ-قىزىل ەت، جارتىلاي قانعا بويالا سورايعان اپپاق سۇيەك كوز الدىندا. بۇدان سوڭ نە بولعانىن بىلمەيدى.

جادىندا ساقتالعان كەلەسى ۇزىك سۋرەت ءدارى ءيىسى شىققان تازا، جىلى بولمە، اق حالاتتى تاتەلەر. جۇرگەن دىبىستارى ەستىلمەيدى. سويلەمەيدى، تەك اۋىزدارى عانا جىبىرلايدى. دۇنيە بويىنداعى بار دىبىسىنان ايرىلعان، سىلتىدەي تىنادى دا تۇرادى. باسىندا بۇل عاجاپ قۇبىلىسقا تاڭ قالعان. ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ ءبىر جاق قۇلاعى جەڭىلەيگەندە عانا اڭدادى، دىبىستان ايرىلعان ءوزى ەكەن. ءار ادامنىڭ اياق باسىسىنا، تىسىر ەتكەن دىبىسقا، ءاربىر سوزگە ۇركە قارادى. وزىمەن بىرگە جاتقان ۇلكەن-كىشىسى ارالاس ادامداردىڭ، اپپاق، تاپ-تازا تاتەلەردىڭ كىم ەكەنىن ۇقپادى. ءتىپتى، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەپ، قايدان تۇرعانىن دا ەسىنە تۇسىرە المادى. توڭىرەگىندەگىنىڭ بارىنە تاڭىرقاۋمەن، ءۇنسىز تاڭىرقاۋمەن بولدى. سول كۇنى ءتۇس كوردى. شەشەسىنىڭ قولىنان ۇستان العان، قاشىپ كەلە جاتىر. وكپەسى وشكەن، بۋىندارىنان ءال كەتكەن. ءبىراق ارتتان تىقسىرا قۋعان الدەبىر قۇبىجىقتان زارەسى ۇشا قورقىپ، شارشاعانىنا قاراماي جۇگىرە بەردى. كوپ جۇگىردى. كۇنى بويى، ءتۇنى بويى. قۇبىجىق سوڭدارىنان قالمايدى. شەشەسى ەكەۋى بىردەي شارشاپ، بۇدان ارى جۇگىرمەك تۇگىلى اياقتارىن دا باسىپ تۇرا الماي، ەڭبەكتەۋگە كوشتى. وسى كەزدە عانا ارتىنا قارادى. سامولەت ەكەن بۇلاردى قۋعان. موتور ورنىندا باسى تۇر. تۇمسىعى يمەك، ۇشكىر، كوزى وتتاي جانادى. قۋ اعاشتىڭ بۇتاعىنداي تاربيعان ۇزىن تىرناقتارىن جايىپ جىبەرگەن، جەر باۋىرلاي ۇشىپ كەلەدى. جاقىنداپ قالدى... جەتتى... بۇرەدى ەندى... بۇرەدى!.. سامۇرىق سامولەت مۇنى قاناتىنىڭ ۇشىمەن قاعىپ جىبەردى دە، شەشەسىن ءىلىپ الا جونەلدى. شەشەسى شورشىمايدى، تۋلامايدى. قۇبىجىق قۇستىڭ تىرناعىندا قول بۇلعاپ، كۇلىپ كەتىپ بارادى. بۇل قورقىپ، باقىرىپ قويا بەردى. بىرەۋ لىپ ەتكىزىپ، جەردەن كوتەرىپ الدى. باۋىرىنا باسا قۇشاقتاپ، جۇباتىپ وتىر. بۇل باقىرىپ، جىلاي بەردى. اق حالاتتى تاتەلەر ابىر-سابىر بوپ قاسىنا جينالىپ قالدى. كەزەكپە-كەزەك قولىنا الدى. ءبىرى ايمالاپ، ءبىرى ءسۇيىپ جاتىر. بۇل جىلاۋىن ءۇردىس كۇشەيتتى: شەشەسىنىڭ قان اتقىلاپ، سۇيەكتەرى ىرسيعان اياق-قولى كوزىنە ەلەستەگەن؛ اكەسىنىڭ جالپاق قوڭىر بەلبەۋى مەن بىلعارى قاپتى اۋىر تاپانشاسى ەسىنە تۇسكەن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇققان. ءبىراق ءۇش اي بويى قۇلاق، تىلدەن قابات ايرىلىپ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىندا جاتقانىن، ءبىر قۇلاعى الدىڭعى كۇنى عانا اشىلىپ، ءتىلى بۇگىن، وسى جاڭا عانا شىققانىن بىلمەيتىن.

تاتەلەر جابىلا جۇباتىپ، اقىرى جىلاعانىن قويعىزدى. بىرەۋى جارتى شاقپاق قانت اكەپ بەردى. ەكىنشىسى الدەبىر شيقىلداق ويىنشىق ۇستاتتى. انانى-مىنانى سۇراپ، سويلەسپەك بولدى. ءبىراق مۇنىڭ باسى اۋىرىپ تۇر ەدى. سوزدەرىنىڭ كوبىن انىق ەستىمەدى. ەستىگەندەرىن ناقتى تۇسىنبەدى. تۇسىنگەندەرىنە جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى. تەك بولماي قويعان سوڭ ءبىر-اق ساۋالعا جالعىز سوزبەن جاۋاپ قايىرعان.

— ا... ا... اق-ىپ!

— ياكوۆ! — دەدى تاتەلەردىڭ ءبىرى. قوسىلىپ ءبارى جىلادى.

تاتەلەر تاماشا ەدى. ەمحانا جاقسى ەدى. بالالار ءۇيى. ياكوۆقا ۇنامادى. الدەنەشە رەت پوەزعا ءمىندى. الدەنەشە رەت ورىن اۋىستىردى. ءبارىبىر. ايىرماسى از. جيىرما-وتىز بالاعا ءبىر-اق شەشە. ونىڭ ءوزى كەزەكپەن اۋىسىپ وتىرادى. ۇلكەن بالالار تەنتەك. كىشكەنە بالالار شاقار. تىلىنە، سوزىنە كۇلەدى. ايتقاندى ۋاقىتىندا ەستىمەي قالعانىنا نەمەسە شالا، يا جاڭساق ۇققانىنا كۇلەدى. اينالاسى ەكى جىل ىشىندە تۇيىقتالىپ، تاعى تارتىپ كەتتى. ۇنەمى ساياق جۇرەدى، ۇنەمى تۇنەرىپ جۇرەدى. كەلە-كەلە مۇلدە تاسباۋىر بوپ الدى.

ول ءوزىنىڭ الىستان كەلگەنىن، بۇل — ءتۇر-تۇلعاسى بولەك جات جۇرت جايلاعان جەر ەكەنىن بىلەتىن. بىلەتىن دە ءوزىن جاي جەتىم ەمەس، مۇلدە بوتەن سەزىنەتىن. بىرگە جۇرگەن بالالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوزى تۇستەس ەكەنىن مۇلدە ەسەپكە الماس ەدى.

نەگە ەكەنىن بىلمەيدى، ۇنەمى الدەنەندەي وزگەرىس، عاجايىپ ءىس كۇتتى. اقىرى جازدىڭ جىلى كۇندەرىنىڭ بىرىندە تاتەلەرى كوپ ۇساقتىڭ ىشىنەن جاستارى شامالاس ون شاقتى بالانى ءبولىپ الىپ قالدى دا، ولاردىڭ اۋىلعا باراتىنىن، ال اۋىلدا اكە-شەشەلەرى كۇتىپ وتىرعانىن حابارلادى. بالالار قۋانىپ شۋلاپ، ازان-قازان بولدى. ياكوۆ تا قۋاندى. ءبىراق ول قۇلاعى ساۋ، ءتىلى ءبۇتىن بالالار قۇساپ ويناقتاپ جۇگىرگەن جوق. وسىلاي بولاتىنىن، اكەسى مەن شەشەسىنىڭ ءوزىن تاۋىپ الاتىنىن باياعىدا بىلگەن.

اۋىلعا باراتىن بۇلار عانا ەمەس ەكەن. كوپ بالا. دەنى ەرەسەك، ون ءتورت، ون بەس جاستاعىلار. ولار وزدەرىن ەركىن، تاۋەلسىز كەيىنگە ۇستادى. قالتالارىنا قولدارىن سالىپ، شىرت-شىرت تۇكىرىپ، بۇرقىراتىپ تەمەكى تارتىپ، كەردەڭدەي باسادى. الىپ كەتۋگە كەلگەن كىسىلەردى كوپ ەلەپ، تىڭداي قويعان جوق. جول بويى دا، كەيدە اربادان ەسكىرىپ ءتۇسىپ، الىسىپ، كەيدە ءبىرىن-بىرى قۋىپ ايدالاعا قاشىپ، كەيدە، ءتىپتى، ءوزارا توبەلەسىپ، جۇرتتىڭ بەرەكەسىن كەتىردى.

ون شاقتى وگىز اربادان قۇرالعان كەرۋەن اۋدان ورتالىعىنا ءتورت قونىپ ارەڭ جەتتى. جول اۋىر بولدى. اسىرەسە سوڭعى كۇن تيتىقتاتتى. ارباعا جەگىلگەن وگىزدەر سىلەكەيلەرى شۇبىرىپ، مۇيىزدەرىن شايقاپ قويىپ، ءبىرقالىپتى ىلبىگەن اياننان تانبايدى. مايى تاۋسىلعان دوڭگەلەكتەر سىقىر-سىقىر ەتىپ، وڭدى-سولدى قيرالاڭداپ ارەڭ اينالادى؛ شاباعىن ساناپ وتىرۋعا بولارلىقتاي. بىردە توبىلعى، كوكپەك، بىردە قالىن كودە اراسىمەن يرەلەڭدەگەن قارا جول تاۋسىلمايدى، ۇشى قيىرسىز. ءبىر بەلەستەن ەكىنشى بەلەسكە، ءبىر قىردان ەكىنشى قىرعا جالعاسىپ، شۇباتىلىپ جاتىر. بالالار ءونىمسىز ميمىرت جۇرىستەن ابدەن قاجىدى. العاشقى كۇندەگىدەي جولدى كەسە قاشقان قويانعا، كوز كورىم بەتكەيدە موينىن سوزا سەكەمدەنىپ تۇرعان دۋاداقتارعا قاراۋدى دا قويدى. تەنتەكتەر دە توبەلەستەن، الىس-جۇلىستان تىيىلدى. تۇسكى ايالدا بۇلارعا ءۇش كۇننەن بەرى قورەك بوپ كەلە جاتقان ساباداعى ىركىت تە تاۋسىلدى. ۇلكەندەرىنىڭ قارنى اشىپ، كىشىلەرى شولدەي باستادى. اقىرى كەش باتا كوشە ءتارتىبىنسىز، بىردە ىركەس-تىركەس، بىردە ۇيلىعىڭقى، بىردە شاشىراڭقى سالىنعان، وڭكەي جايپاق توبەلى، جاتاعان ۇيلەردەن قۇرالعان ۇلكەن سەلوعا كەلىپ كىرگەندە ءبارى قۋاندى.

ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ بۇلاردى كورۋگە كىسىلەر كەلدى. ىشتەرىندە اسكەري كيىنىپ، پيستولەت اسىنعان ەشكىم جوق. تۇگەل وڭدەرى توتىعىڭقى، قارا كوز، قارا مۇرت، قارا ساقالدى، تىماق، شاپاندى قازاقتار. مىنا بالالار مەنىكى بولادى دەپ جەتى-سەگىزدەن ءبولىپ اكەتىپ جاتتى. كوپ ۇزاماي، تۇندەگى ەلۋ-الپىس بالا تۇنەپ شىققان اتكومنىڭ كەڭسەسىندە ون-ون بەس ۇساق بالا عانا قالدى. سورپا، شالاپ ءىشىسىپ، بۇلار كەڭسەگە تاعى ءبىر قوندى.

ازاننان ويانىپ، قايتادان ارباعا ءمىنىستى. كوبى ۇيقىسىن دا اشىپ ۇلگەرمەگەن ەدى. تاڭعى سالقىنمەن دىرىلدەپ توڭىپ، ءارى قارىندارى اشىپ جىلاي باستاعان. اربامەن قاباتتاسىپ ات ۇستىندە كەلە جاتقان ماڭدايى ءاجىم-اجىم، شەگىر كوز، جالپاق بەت، سيرەك مۇرتتى قارتاڭ قازاق ءقازىر ۇيلەرىنە باراسىڭدار، اكە-شەشەلەرىڭدى تاۋىپ الاسىڭدار دەگەن سوڭ جىلاعاندارىن قويدى. مۇرتتى قازاق قىڭقىلداعان بالالاردى كەزەكپە-كەزەك الدىنا الىپ، جول بويى اڭگىمە ايتىپ وتىردى. زەر سالا تىڭداعان ياكوۆ ءبارىن دە ەستىدى، ءبىراق ەشتەڭە ۇققان جوق. كارى قازاقتار ورىسشا سويلەمەيدى ەكەن. ياكوۆ ءجۇزى جىلى بولعانىمەن ورىسشا سويلەمەيتىن بوز اتتى كارى قازاققا دا، ورىسشا بىلگەنىمەن ءوڭى سۋىق، اربامەن قاتار جۇرمەي، كەيدە وزىپ، كەيدە قالىپ، ۇنەمى تىپىرشۋمەن بولعان قۇلا اتتى جاس قازاققا دا، اربا ايداپ وتىرعان، ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاي، جان-جاعىنا بىردە-بىر رەت بۇرىلىپ قاراماي، جول بويى ىڭىلداپ ولەڭ ايتۋمەن بولعان موسقال قازاققا دا كۇمانمەن قاراي باستادى. اكەسى مەن شەشەسى ءتۇر-تۇلعاسى دا، ءتىلى دە بوتەن وسىنداي ادامداردىڭ اراسىندا تۇرادى دەگەنگە سەنگىسى كەلمەدى.

ياكوۆتىڭ كۇمانى شىندىققا اينالدى. بىرگە كەلگەن بالالاردىڭ ءبارى دە اتا-اناسىن تاپتى. وزدەرىن اكەلگەن كارى قازاق — ءراشيتتىڭ اكەسى بوپ شىقتى. جول بويى قايتا-قايتا الدىنا الا بەرىپ ەدى. زيگفريدتىڭ اكەسى — چاپاي سياقتى شيراتىلعان ۇزىن بۋرىل مۇرتتى، وعان قوسا اپپاق ساقالى بار، چاپاي سياقتى ارعىماق ات مىنگەن، قىلىش ورنىنا سارى الا قامشى ۇستاعان تاكاپپار اقسۇر شال ەكەن. ءبىرى اكە-شەشەسىمەن قاۋىشتى. ەڭ اياعى تاقىرباس وليا دا. تەك ياكوۆ قانا اكەسىز قالدى. شەشەسىن تابا المادى.

راس، دالاعا تاستاعان جوق. اقىر اياعىندا مۇنى دا بىرەۋ ەرتىپ اكەتتى. "يا تۆوي ماما"⁷ دەيدى. "يا تۆوي ماما" دەي بەرەدى. ياكوۆ ءوزىنىڭ ماماسىن ۇمىتقان جوق. كوزى تۇنىق كوك، شاشى قىزىل جيرەن، ەكى بەتىنەن قانى تامعان ۇزىن بويلى، تولىق اقسارى كىسى ەدى. ال مىناۋ قارا كوز، قارا شاشتى، تالدىرماش دەنە، ورتا بويلى، قاراتورى كەلىنشەك. ماماسى ورىسشا سويلەگەندە اعىن تۇراتىن. ال مىناۋ — ورىسشا ءبىر-اق اۋىز ءسوز بىلەدى. ونىڭ ءوزىن قاتە ايتادى. ونىڭ ءوزىن وتىرىك ايتادى. "يا تۆوي ماما". قايداعى ماما. بوتەن ادام. بوتەن ماما.

بوتەن ماما مۇنى قولىنان جەتەكتەپ، اۋىل شەتىندەگى ءوز ۇيىنە الىپ كەلدى. باسقا ۇيلەردەي ەڭسەلى ەمەس، جاپىرايعان كىشكەنتاي قوس ەكەن. ۇلكەن كىسى قاق ورتاسىندا تۇرماسا بوي جازا المايدى. وتىرعاندا ەكى ادام ارەڭ سيارداي. ايتكەنمەن قوس ياكوۆكە قاتتى ۇنادى. ويىنعا ارنالعان ۇيشىك سياقتى. ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، قوقيلانىپ قالدى.

الدىنا شەتى كەتىك اعاش توستاعانمەن كىشكەنە قايماق، قول باسىنداي جۇمساق ىرىمشىك كەلگەن سوڭ ءتىپتى كوڭىلدەنىپ كەتتى. جاڭا انا ۇيدە وتىرعاندا اس باتپاپ ەدى، تابەتى اشىلىپ، دىمى شىعىپ تۇرعان سارى ىرىمشىكتى قاربىتا اساپ، قويۋ، ءتاتتى قايماقتى تۇبىنە دەيىن جالاپ-جۇقتاپ جەپ قويدى. سودان سوڭ ءبىر اياق ايراندى تاعى ءىشىپ الدى.

— وھ! وھ!.. — دەدى قارنىن سيپاپ، ءماز بوپ كۇلىپ. ءىشى سىزداپ كەتكەن ەدى. بوتەن ماما دا كۇلدى.

— اپا، — دەدى سۇق قولىن شوشايتىپ، ءوزىن نۇسقاپ. — اپا! — اتى اپا ەكەن.

— ا-پا، — دەدى ياكوۆ. ايتۋعا وڭاي، تىلگە جەڭىل جاقسى ءسوز. — انا، — دەدى ەكىنشى مارتە قايتالاپ.

اپا قۋانىپ كەتتى. باسىنان سيپاپ بىردەڭە دەدى. ياكوۆ تۇسىنبەسە دە كوڭلى ءوسىپ، مارقايىپ قالدى. ايتەۋىر ءبىر جاقسى ءسوز ايتىپ تۇرعانىن سەزگەن.

اپا ايران ءىشىپ، قۇرت جەدى دە ءبىر جاققا كەتتى. ياكوۆ ۇيدە جالعىز قالدى. ەسىك اشىق بولسا دا سىرتقا شىققان جوق. اپا ىرگەنى ءتۇرىپ بەرگەن. قۇرىم كيىز ۇستىندە ەتپەتتەگەن قالپى، ۇي-ۇيدەن بىتىراي شىعىپ، الدەقايدا بەتتەگەن قاتىن-قالاش پەن كارى شالداردىڭ ارتىنان قاراپ جاتتى. اپا سول جاداۋ توپتىڭ ورتا شەنىندە كەتىپ بارادى. سالدەن سوڭ جاردان اسىپ، كوزدەن تاسالاندى. ۇلكەندەردىڭ سوڭىنان بالالار شىقتى. كوبى ءوزى قاتارلاس. ءسال-پال قالقىڭقىلارى دا بار. ىشىندە وزىمەن بىرگە كەلگەندەردەن ەشكىم كورىنبەدى. تۇگەل بەيتانىس. جار جاعالاي جۇگىرىپ، ۋلاپ—شۋلاپ ولار كەتتى. سودان سوڭ ساف تىنىشتىق ورنادى. تەك وزەننىڭ ار جاعىنان ماشينا ما، تراكتور ما، الدەنەنىڭ قاقالىپ-شاشالىپ تىرىلداعان داۋسى عانا ءۇزىلىپ-تالىپ ەستىلەدى.

باعزى ءبىر زاماندا الىستاعى، جەردىڭ ەكىنشى جاق شەتىندەگى الدەبىر قالا، الدەبىر ستانسيادا جۇك پوەزىنا مىنگەنى، ونىڭ كوپ توقتاپ، از جۇرگەن، ءبىرقالىپتى تارسىلداي تەربەلگەن ميمىرت قوزعالىسى، جۇزدەرى تۇنەرگەن سولداتتار تيەلگەن ماشينالار، مويىندارىن العا ەمىنە سوزىپ، جولدى شانداتا شۇبىرعان تانكتەر ويىنا ورالدى. سامولەتتى كورۋگە قۇمارتقانى، اقىرى كورگەنى، جۇرتتىڭ تىم-تىراقاي قاشقانى ەسىنە ءتۇستى. اياق-قولى مىلجا-مىلجا، ءۇستى-باسىنان شاپشي اتقىلاعان قىپ-قىزىل قانعا كومىلە شورشي تۋلاپ جاتقان شەشەسى كوز الدىنا كەلدى. بۇرىن وسى كورىنىس قيالىنا ورالعان سايىن دەنەسى تۇرشىگىپ كەتەتىن. بۇل جولى ويتكەن جوق. تىم كومەسكى. باسقا بىرەۋ كورگەن، باسقا بىرەۋدىڭ باسىنان وتكەن. قورقىنىشتى، ءبىراق سەنىمسىز ەرتەگى. باياعىدا بولىپتى-مىس وقيعا. ايتسە دە كوزىنە كەلگەن جاسىن ىركە المادى. قايعىسىز، ءارى ءۇنسىز جىلادى. جىلاپ جاتىپ ۇيىقتاپ قاپتى.

تاعى دا ءتۇس كوردى. تاعى دا قاشىپ كەلەدى. جالعىز. جالعىز ءوزى قاشىپ كەلەدى. سوڭىندا جەرباۋىرلاي شۇيىلگەن سامولەت. جەگىپ اپ، مىلتىعىنىڭ اۋزىن تىرەپ تۇرىپ اتپاق. ەكى اياعىن، ەكى قولىن بىردەي قىرقىپ تۇسىرمەك. تەك جەتە الماي كەلەدى. ءبىراق ياكوۆتىڭ دا ءالى قۇرىعان. اياقتان دا، قولدان دا جان كەتىپتى. وزىنىكى ەمەس. اعاشقا اينالىپ بارادى. سامولەت جەتتى. ەندى اتادى. ەندى قىرقادى... سويتسە، قۋىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ پاپاسى ەكەن. بۇلتتان قارعىپ ءتۇسىپ، باس ساپ قۇشاقتايدى. بەتىنەن سۇيەدى. ەرنى جۇمساق. ماڭدايىندا بەس بۇرىشتى قىزىل جۇلدىزى بار. ءوزىنىڭ پاپاسى. تاعى دا بەتىنەن سۇيەدى. ەرنى تىكەنەكتى. تاعى سۇيەدى. تىكەنەگىمەن تىرناپ سۇيەدى. قاراسا، پاپاسى ەمەس. باسقا بىرەۋ. ماڭدايىندا ءتورت قىرلى قارا كرەسى بار. فاشيست. ياكوۆتىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. قاشايىن دەپ ەدى، قوزعالا المادى. ايعايلايىن دەپ ەدى، داۋسى شىقپادى. ال جاڭاعى قورقىنىشتى كىسى تىكەنەكتى ەرنىمەن بەت-اۋزىن تىرناپ، ونە بويىن تەگىس سىلەكەيلەپ سۇيە بەردى، سۇيە بەردى. مەنى تانىپ ال دەيدى. مەنى تانيسىڭ دەيدى. ماڭدايىما قارا. ماڭدايىندا جۇلدىز دا، كرەست تە جوق. جالعىز كوزى بار. جالعىز كوزدى، جالعىز قولدى جالماۋىز. تانيدى. باعانا وزدەرىن اكەلىسكەن داۋرەنبەك دەگەن كىسى ەكەن.

— وك-اي، وك!

ياكوۆ ويانىپ كەتتى. قاس قارايعان. اياق-قولى ۇيىپ قاپتى. مانادان بەرى ىرگەدەن بەت-اۋزىن جالاعان — تايىنشا بۇقا ەكەن. اپا دا ۇيگە كىردى. ارقاسىنان قاعىپ، بىردەڭە دەپ جاتىر. ايتكەنمەن ياكوۆ ونە بويى دىرىلدەپ، كوپكە دەيىن وزىنە-وزى كەلە المادى.

اپا قوستىڭ قاق ورتاسىنا تەزەك قالاپ، وت جاقتى. موسى كوتەرىپ، شوڭكە استى. ءسۇت ءپىسىرىپ، ونىڭ ۇستىنە سۋ قۇيىپ قايناتتى دا، تالقان سالىپ اس ءپىسىردى. وزىنە ۇلكەن كەسەگە، ياكوۆقا كىشكەنە كەسەگە قۇيدى. ەكى كەسە دە قۇرساۋلى، جاماۋ-جاماۋ. جاماۋ كەسەمەن ىشكەن تاماعىنىڭ اتى — قارا كوجە ەكەن. ءتاتتى. ياكوۆ سۇراپ، تاعى جارتى كەسە ءىشتى.

ۇيدە توسەك جوق. اپا ءبىر بۇرىشقا جينالعان دۇنيەلەرىن الىپ، جەرتوسەك سالدى. ياكوۆتىڭ ۇستىنە ءىرىپ توزا باستاعان، ءار جەرىنەن ءجۇنى شىعىپ تۇرعان ۇلكەن كورپە تاستادى. ءوزى تون جامىلدى. جاستىق ەتىپ بۇكتەلگەن ەسكى سىرما كۇرتەگە باسى تيىسىمەن قور ەتە ءتۇستى.

ياكوۆ الاعىزىپ ۇيىقتاي المادى. قولامتادا ەكى-ۇش شوق جىلتىرايدى. ماڭدايشانىڭ ۇستىندەگى تەسىكتەن بىر-ەكى جۇلدىز جىمىڭدايدى. شوق بەتى كۇلگىن تارتتى. بەينە اۋامەن دەم الىپ جاتقانداي، جارىعى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلادى. وسى، سولىقتاعان كۇيى ۋاقىت وتكەن سايىن السىرەي بەردى. كەلە-كەلە وشۋگە اينالدى. ءوشتى. ونىڭ ەسەسىنە جۇلدىزدار جارقىراي ءتۇستى. مىنگەسە بىتكەن ەكى جۇلدىز. ەكەۋى دە جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، قول بۇلعاپ شاقىرعانداي. كەنەت جۇلدىزدار ءوشىپ قالدى. قايتا كورىندى. قايتا ءوشتى. الدەكىم قالقالاعان ەكەن. الدەكىم ەسىك الدىندا كەپ، تىڭ تىڭداپ تۇر ەكەن. تىقىر-تىقىر ەتكىزىپ، جابىقتان قول سۇقتى. ەسىكتىڭ ىلگەگىن اعىتپاق. قولى ەركىن جەتپەسە كەرەك، اعىتا المادى. قاراڭعى ۇيگە كىرگەن كورىنبەيتىن قول ەكى-ۇش رەت بوس قايتتى. بەلگىسىز كىسى تاعى دا تىڭ تىڭداپ از بوگەلدى. سوسىن ىسىلداي سىبىرلادى.

— ساقىپ... اي، ساقىپ...

ياكوۆ بىردەن تانىدى. داۋرەنبەك! جول بويى قاباعىنىڭ استىمەن، تۇنەرە قاراعان. ۇرا ما دەپ ويلاپ ەدى، اقساقالدان يمەنگەن بولۋ كەرەك، ۇرمادى. اربانى ماڭايلاعان سايىن زيگفريد ەكەۋىن تاپاي جازداپ، تونە ءتۇسىپ كەلەتىن دە، كوزىمەن اتىپ، كەرى شەگىنەتىن. زيگفريدتى بىلمەيدى، ياكوۆتىڭ ءوزى جول بويى كوڭلى قوبالجىپ، ابدەن بەرەكەسى كەتكەن. ەندى سول داۋرەنبەك ءتۇن جامىلىپ، وڭاشادا كەپ تۇر. سابايدى، بۋىندىرادى، اتادى. ياكوۆ زارەسى ۇشىپ، سىرەسىپ قاتىپ قالدى. دەم الۋعا، قىبىر ەتۋگە شاماسى جوق.

داۋرەنبەك تاعى بىر-ەكى دىبىستادى دا، قايتادان جابىققا قول سالدى. قوستىڭ قابىرعاسىن سىقىرلاتىپ، قۇلاتىپ بارادى. اقىرى ياكوۆ ىلگەكتىڭ سىرت ەتىپ ۇياسىنان شىققانىن اپ-انىق ەستىدى. سول ساتىندە توپساسى شيق ەتىپ ەسىك تە اشىلا بەردى. جان قورعار امالى تۇگەسىلگەن ياكوۆ بار داۋسىمەن باقىرىپ جىبەردى. ۇيگە كىرىپ ۇلگەرگەن داۋرەنبەك تە قالت تۇرا قالدى. ىڭىرانا قورىلداپ جاتقان انا دا وياندى. ياكوۆ دومالاپ اپانىڭ باۋىرىنا، توننىڭ استىنا كىرىپ كەتتى. بۇدان ءارى نە بولعانىن انىق بىلگەن جوق. بار ۇققانى، اپا ويانىپ كەتكەن سوڭ ياكوۆتى ۇرلاپ اكەتە المايتىنىنا كوزى جەتكەن داۋرەنبەك اشۋلانىپ، اياعىمەن تەۋىپ قاپ شوڭكەدەگى كوجەنىڭ قالعانىن توكتى، شاۋگىمدەگى سۋدى اقتاردى. سىرتقا شىعا بەرە قامشىسىمەن سارت ەتكىزىپ، قوستى ۇرىپ كەتتى. اپا قارمالاپ ءجۇرىپ شاۋگىم مەن شوڭكەنى ورنىنا قويدى، ەسىكتى مىقتاپ بەكىتىپ جاپتى، سودان سوڭ جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ، توننىڭ استىنا تىعىلىپ جاتقان ياكوۆتى قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باسىپ الىپ ۇزاق جىلادى.

تاڭەرتەڭ ۇيدە قالۋعا قورقىپ، انامەن بىرگە كەتتى. قىرماندا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. كەشە تىرىلداعان داۋسى شىققان نارسە — استىق باستىراتىن ماشينا بوپ شىقتى. اتى ما-لا-تيلكا. جۇرگەنىنەن تۇرعانى كوپ. تىرىلداي جونەلسە اپا اۋىزدا تۇرعان كىسىگە باۋ-باۋ بيداي اپەرە باستايدى. شاڭنان جىلتىراعان كوزى عانا كورىنەدى. ەرنى قاپ-قارا بوپ، بەت-اۋزى تۇتىگىپ جانتالاسادى دا جاتادى. ءبىر تىنىم تاپپايدى. تەك مولوتيلكا توقتاپ قالعاندا عانا تىنىستايدى. تۇرعان جەرىندە سىلق ەتىپ وتىرا كەتەدى. ءبىراق مازا جوق. قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، داۋرەنبەك ساپ ەتە تۇسەدى. جۇرتتىڭ بارىنە ۇرسا باستايدى. اسىرەسە اپاعا. ەشكىم قارسىلىق ايتپايدى. اپا دا. تەك باسقالار قۇساپ تۇقيا بەرمەي، داۋرەنبەكتىڭ بەتىنە تىك قارايدى. قورىقپايدى. ياكوۆ تا قورىققان جوق. كوپتىڭ كوزىنشە وزىنە ەشكىم تيىسە المايتىنىن بىلەتىن. قىرمان ماڭىندا شەگىرتكە قۋىپ ويناپ جۇرە بەردى.

كەشكە ەل جاتقان سوڭ داۋرەنبەك تاعى كەلدى. اپا ءالى وياۋتۇعىن. داۋرەنبەك وتكەن تۇندەگىدەي اكىرەڭدەگەن جوق. داۋسىندا ءوتىنىش، ءتىپتى، جالىنىش بار. كوپ جالباردى. ءبىراق انا جىبىمەدى. ءتىپتى بولماي قويعان سوڭ وتىرىك ۇيىقتاي قالعان ياكوۆتى وياتتى.

داۋرەنبەك كەتكەن سوڭ اپا كەشەگىدەي جىلامادى. كۇرسىندى دە قويدى. كوپ كۇرسىندى. سول كۇرسىنىسپەن تاڭدى اتىردى.

كوپ ۇزاماي ياكوۆ ەپتەپ قازاقشا تۇسىنەتىن دارەجەگە جەتتى. اپانىڭ اتى اپا ەمەس، ساقىپجامال ەكەن. ءتىل كەلمەيتىن، ۇزاق ءارى كيىن ات. اپا — ماما دەگەن ءسوز كورىنەدى. ياكوۆ ساقىپجامالدىڭ ءوزىنىڭ ماماسى ەمەسىن بىلگەنمەن، بۇرىنعىشا اپا دەپ اتاي بەردى. قانشاما ۋاقتان بەرى ەشكىم ءىش تارتىپ كورمەگەن بالا بەيتانىس ايەلگە باۋىر باسىپ قالعان ەدى. جالعىز ساقىپجامال عانا ەمەس، بۇرىن كەيىپتەرى مۇلدە بوتەن كورىنەتىن اۋىل قازاقتارىن دا اۋەلگىدەي جاتىرقامايدى. ۇركەكتىگى دە ازايدى. ءۇي اراسىندا ەركىن قىدىرادى. تەك وڭاشا جۇرەدى. بالالارمەن كوپ ارالاسا المايدى. ايتكەنمەن، اۋىل ومىرىنە ۇيرەنىپ قالدى.

تاڭ بوزارىپ اتار-اتپاستا ءۇي سىرتىنان ات ءدۇبىرى ەستىلەدى. بريگادير بەردەن.

— ساقىپجامال! اي، ساقىپجامال! — دەيدى بارقىراپ.

بۇل كەزدە اپا وياۋ. شوكەلەپ ەڭكەيگەن كۇيى قولامتا استىندا قالعان كىشكەنە شوقتى ۇرلەپ، وت تۇتاتىپ، تەزەك قالاپ جاتادى.

— ە، قايناعا، — دەيدى داۋىستاپ.

— كوكتەگىر، تۇرساڭ بوپتى، — دەيدى بەردەن. جەروشاق باسىندا ات ويناتىپ، ون قادام جەردە تۇرعان كورشى ۇيگە بارادى.

— كۇليمان! ا، كۇليمان!

ەشقانداي جاۋاپ ەستىلمەيدى.

— كۇليمان! ءاي، كوك سوققان كۇليمان! جەرىك بولماساڭ تۇر ەندى.

كۇليماننىڭ توڭق ەتكەن داۋسى شىعادى.

— ە، جولىن بولعىر، وياۋ جاتساڭ نەگە دىبىس بەرمەيسىڭ، كۇن شىقتى، — دەيدى بەردەن. اقتابان اتتى ەسكىرتىپ، كەلەسى ۇيگە كوشەدى.

— بەكەت، اي، بەكەت!

بەكەتتىڭ دە ءۇنى ەستىلە قويمايدى.

— و، جۇگىرمەك! سەنىڭ جاسىڭداعى ورىستىڭ بالالارى تىلەنىپ سوعىسقا كەتىپ جاتىر دەيدى. سەنىڭ سيقىڭ مىناۋ. بەكەت!!

ءالى دىبىس جوق.

— تۇراسىڭ با، جوق پا؟! بەكەت! اي، بەكەت!

ءسىرا، بەكەت تە دىبىس بەرسە كەرەك. بەردەن:

— وي، اينالايىن، ون ۇشتە وتاۋ يەسى دەگەن، تەز بەتىڭدى جۋىپ، تاماعىڭدى ءىش، — دەيدى دە ارى قاراي جىلجيدى.

— ءاي، قۇداي ۇرعان تىلەۋباي... ەلدەن جىرىلىپ قونعان جەكە شارۋا... ءالى كورىنبەيدى. ونى دا بارىپ وياتۋىم كەرەك پە! — دەپ كوپ اۋىلدان اۋلاعىراق قونعان تىلەۋبايدى سىباپ بارا جاتادى.

ەلمەن بىرگە ويانىپ، ىرگەدەن سىعالاپ جاتقان ياكوۆ ءبارىن دە كورەدى، ءبارىن دە ەستيدى. بريگادير اۋىلدىڭ ەكىنشى جاق شەتىنە اۋىسىپ، ۇزاپ كەتكەندە عانا ورنىنان تۇرادى.

اپا سيىر ساۋۋعا كىرىسەدى. مازداپ وت جانىپ جاتادى. ىزىلداپ شاي قايناي باستايدى. اپاسى جەرگە كىشكەنتاي الاشا داستارقاندى جايادى. ياكوۆقا ءبىر كەسە ەتىپ تۇننەن قالعان كوجەنى قۇيىپ بەرەدى. ءوزى شاي ىشەدى. شايى — قايناپ قانا شىققان قارا سۋدىڭ ءوزى. بار قاسيەتى — ءسۇت قاتقان. سوندىقتان اقسۋ اتالادى. اپا تەرلەپ-تەپشىپ وتىرىپ جىرتىق كەسەمەن تورت-بەس شىنىاياعىن ءىشىپ الادى.

شاي جينالىپ بىتەر-بىتپەستە ءۇي سىرتىنان تاعى دا ات ءدۇبىرى ەستىلەدى. تاعى دا بريگادير بەردەن. ءبىراق بۇل جولى بوگەلىپ تۇرمايدى.

— ساقىپجامال! كۇن كوتەرىلىپ كەتتى!

— كۇليمان، ا، كۇليمان! شۇباتىلماي تەز شىق!

— بەكەت! وسى ىرعالعانىڭدا جارار، شىراعىم. مۇنداعى سەن تۇگىلى جەر تۇبىندەگى تىلەۋباي شال دا قىرمانعا جەتىپ قالدى. بول ەندى! — دەپ، ءبىر-بىر ايعايلاپ وتە شىعادى. بۇدان سوڭ ەشكىم بوگەلمەيدى. شۇبىرا ءىلبىپ جۇمىس باسىنا قاراي بەتتەسەدى.

ياكوۆ اۋەلدە ەلمەن بىرگە قىرمانعا باراتىن. كۇنۇزاق سول توڭىرەكتە جۇرەدى. ءوزىن جاقىن تارتقان ايەلدەن ايرىلعىسى كەلمەگەننەن، ءارى داۋرەنبەكتەن قورىققاننان. كەلە-كەلە ءوز باسىنا ەشقانداي ءقاۋىپ جوعىن اڭدادى. ءارى ۇنەمى قىرمان ماڭىندا جۇرە بەرگەننەن ءىشى پىستى. سوندىقتان ازاننان ويانعانىمەن كوبىنە ۇيدە قالاتىن بولدى. ونشا جۇعىسىپ كەتپەسە دە اۋىل بالالارىمەن وينايدى. ىشىندە بىردى-ەكىلى ەسكى تانىستارى دا بار. ايتكەنمەن ءتىلىنىن مۇكىستىگى جۇرتتان وقشاۋلاندىرا بەرەتىن.

ءبىراق وۋ باستان وڭاشا ويناپ ۇيرەنگەن ياكوۆتىڭ ءوز قىزىعى وزىندە ەدى. بۇزاۋعا مىنەدى. سيىردى كوزدەيدى. كەيدە قاپ الىپ، تەزەك تەرىپ كەتەدى. ءارى ويىن، ءارى قولعابىس. اپا دا، كولدەنەڭ جۇرت تا ريزا بوپ قالاتىن. ءتىپتى، ۇنەمى سۋىق قارايتىن داۋرەنبەكتىڭ ءوزى بىردە ياكوۆتىڭ جۋان قاپ تەزەكتى مىقشىڭداپ، ارەڭ كوتەرىپ، قىردان ءتۇسىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە: "جارايسىڭ، جويىتىم! جارايسىڭ، ورىسىم!" دەپ ماقتاعانى بار.

قار جاۋا ساقىپجامال قويعا، شەتكەرى قىستاقتاردىڭ بىرىنە كوشتى. ءبىر جاق — مەڭىرەيگەن تاۋ. ەكىنشى جاعىڭ — ءالى جازىق. وتىز-قىرىق شاقىرىم تاياۋ ماڭدا ەل جوق. توڭىرەكتە ەرتەمەن ەرىپ، كەشكە قوراعا ورالاتىن قوي شيىرىنان، قار بەتىنە جامىراي شاشىلعان قۇمالاقتان، جورتىپ وتكەن اڭ ىزىنەن باسقا تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى. كۇنۇزاق قورا ماڭىندا ءبىر توپ الاقانات ساۋىسقان جۇرەدى. تۇندە تاۋ بەتتەن بورىلەردىڭ ۇلىعان ءۇنى ەستىلەدى. سىرتقى دۇنيەدەن بۇل اۋىلعا سىباي جان يەسى وسىلار عانا. ءبىراق اۋىل ادامدارىنىڭ ءىشى پىسار، جالعىزسىرار جايى جوق ەدى.

ساقىپجامال قورانىڭ كۇنەس جاعىنداعى تال شارباققا قامالعان جامان-جاۋتىك قوي-ەشكى، توقتى-تورىمدى كۇتەدى: ءشوپ سالادى، استىن تازالايدى، بۇلاق باسىنا، سۋاتقا ايداپ اپارادى. قويشى كوبەگەن شالدىڭ دىمكاس كەمپىرىنىڭ ەشتەڭەگە سەبى جوق. مالدىڭ ەكىنشى جاق شەتىندە جۇرتتىڭ ءتىلى كەلمەگەندىكتەن قازاقىلانعان جاقىپ دەگەن اتتى يەمدەنگەن ياكوۆ جۇرەدى. قورا ماڭىنداعى جۇمىسىنىڭ ءبىر پاراسىن اتقارىپ بولعان سوڭ ساقىپجامال مۇرنى تەسىك الا وگىزدى سۇيرەتكىگە جەگىپ ءشوپ تاسۋعا شىعادى. ياكوۆتاعى بىرگە كەتەدى. سۇيرەتكىنىڭ ۇستىنە تۇرىپ اپ، اشامەن اپەرگەن ءشوپتى تاپتاعاننان باسقا كومەگى جوق. سونىڭ ءوزىن اجەپتاۋىر شارۋاعا بالاپ، ءماز بوپ قايتاتىن.

ءبارى ءبىر ۇيدە تۇرادى. تورگى بولمەدە كوبەگەن كەمپىرىمەن. اۋىزعى بولمەدە ساقىپجامال مەن ياكوۆ. سىرى كەتكەن توسەك، توزعان ساندىق، ەسكى كورپە-جاستىقتىڭ جينالۋ رەتى سولاي. ايتكەنمەن ءبارى بىرگە وتىرادى، بىرگە تاماق ىشەدى.

ياكوۆ كەشكى، قوي قاماپ كەلگەننەن سوڭعى وتىرىستى جاقسى كورەتىن.

كوبەگەننىڭ كەمپىرى ۇنەمى وت جاعىپ، سۋ قايناتىپ قازان-وشاق ماڭىندا جۇرەدى. ساقىپجامال ديىرمەن تارتىپ، نە تالقان ءتۇيىپ وتىرادى. كەيدە قۇرت ەزىپ، ارا-تۇرا، ءتىپتى، كەسپە جايىپ جاتادى. ورتادا، قيۋى قاشقان دوڭگەلەك سارى ستولدىڭ ۇستىندە سىنىق كەسەنىڭ تۇبىنە تۇتاتقان بىلتە شىتىرلاي جانىپ تۇرادى. ستولدىڭ ءتور جاعىندا، قۇرىم كيىز ۇستىندە تىزەرلەگەن ياكوۆ، پەش جاعىندا ەشكى تۋلاعىنىڭ ۇستىندە مالداسىن قۇرعان كوبەگەن. بىرەر شىنىاياق شاي-پاي ءىشىپ جىلىنعان سوڭ قويشى اتا كوزىن اشىپ-جۇمىپ، ماندايىن سيپاپ، وندى-سولدى تەڭسەلىپ ءبىراز وتىرادى دا كومەيلەگەن قوڭىر داۋسىمەن باستاپ كەتەدى.

— ەرتە، ەرتە، ەرتە ەكەن، ەشكى قۇيرىعى كەلتە ەكەن، ءبورى باقاۋىل ەكەن، تۇلكى جاساۋىل ەكەن... — ۇنەمى وسىلاي باستايدى. ۇنەمى جاڭا ەرتەگى ايتادى.

كوبەگەن شال ەرتەگى ايتۋعا كىرىسكەن سايىن:

— ءپىشتۋ، — دەيدى دىمكاس قارا كەمپىر. — ەرتەگى سەنىن نە تەڭىڭ!

كوبەگەن كەمپىرىنىڭ ۇيرەنشىكتى سوزىنە نازار اۋدارمايدى. مۇرتىن سىلاپ، ساقالىن سيپاپ قويىپ جەلدىرتە جونەلەدى.

— ... باياعىدا ءبىر باي بوپتى، ءتورت تۇلىگى ساي بوپتى، ءبىر پەرزەنتكە زار بوپتى...

— ... باياعىدا ءبىر بەكزادا ەلدەن ەلدى ارالاپ، تەكتىدەن تەكتى سارالاپ سۇلۋ قالىڭدىق ىزدەپتى...

— ... باياعىدا جالاڭ اياق، جالاڭ باس ءبىر جەتىم بالا باعداتتىڭ بازارىندا جۇرەدى ەكەن. "اقىلىمنىڭ كوبى-اي، اقشامنىڭ جوعى-اي!" دەپ جىلاپ...

— سەنىڭ باي، باعلانىن كىمگە ءدارى، بەكزادا، حانزاداڭ كىمگە تۇلعا، — دەيدى قارا كەمپىر.

— باعداتتىڭ بازارى نەڭدى العان. سورلى-اۋ، وتىرمايمىسىڭ تىنىش قانا، كوجەڭدى ءىشىپ. كىمگە كەرەك سەنىن ەرتەگىڭ.

شىنىندا، قازاننىڭ ماڭىنان شىقپايتىن دىمكاس قارا كەمپىردىڭ دە، شارۋادان قولى بوسامايتىن ساقىپجامالدىڭ دا ەرتەگى تىڭداۋعا مۇرشاسى كەلمەيدى. ال ءازىر ءتىلدى ەركىن ۇيرەنىپ جەتپەگەن، ءارى قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بار جاقىپ قانشا زەر ساپ تىڭداعانىمەن حيكايانىڭ ۇزىن-ىرعاسىن ارەڭ تۇسىنەتىن.

— ... اتا-اناسىمەن تابىسىپ ماۋقىن باسىپتى.

— ... وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن قىلىپ، بارشا مۇراتىنا جەتىپتى.

— ... ەلگە اعا، تونعا جاعا بولىپتى.

ۇلكەندى-كىشىلى تورتەۋ جاتار مەزگىلدە بولەكتەنەدى.

كەمپىر اھىلاپ-ۇھىلەپ ەسكى اعاش توسەككە جاتادى، تىنىمسىز سارناپ، كەيدە قۇدايدى، كەيدە ادامدى قارعاپ-سىلەپ ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىعادى.

كوبەگەن شال ءتور الدىڭا ۇيىقتايدى. شەشىنبەيدى. توسەنبەيدى. ۇلكەن قارا تونعا ورانادى دا، قور ەتە تۇسەدى. تۇندە ەكى-ۇش رەت تىسقا شىعىپ، ءۇيدى اينالا ءجۇرىپ، ايتاقتاپ كەلەدى. كوبەگەننىڭ ءان سالعانداي كۇمبىرلەگەن ايعايىنا قوس توبەتتىڭ ەكىلەنە ۇرگەن داۋسى ۇلاسىپ، تاۋ جاڭعىرىعادى.

ياكوۆ پەن ساقىپجامال اۋىز ۇيگە، پەش تۇبىنە جاتادى. ساقىپجامال دا كوبەگەننىڭ دىمكاس كەمپىرى سياقتى، ءتۇنى بويى مازاسىزدانىپ شىعادى. ۇيىقتاۋى دا، ويانا سالۋى دا وڭاي. ءبىراق ەشكىمدى قارعاپ، سىلەمەيدى. اقىرىن كۇرسىنەدى. كەيدە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، ءالسىز ىڭىرسىپ جاتادى. كوبەگەنمەن كەزەكتەسىپ مالدى بايقاپ، قورانى اينالىپ قايتادى. ياكوۆ ءوزىن ەشكىم شاقىرماسا دا ۇنەمى ساقىپجامالمەن بىرگە تۇرىپ، قوسا شىعاتىن. جۇلدىز توڭعان، اسپان دىرىلدەگەن ايازدى تۇندە ەكەۋى قاراۋىتقان تاۋ جاققا قاراپ قاتار تۇرا قاپ ايتاقتايدى. ءبىر قىزىعى، بۇلار ايعايلاعاندا ەشقاشان يت ۇرمەيتىن. قورانىڭ ىعىندا، سالام اراسىندا بۇيىعىپ جاتا بەرەدى. قاسىنا بارسا باستارىن بولماشى كوتەرىپ، قۇيرىقتارىن بۇلعاڭداتادى. يتتەردىڭ بۇل مىنەزىنە ۇيرەنگەن ساقىپجامال مەن ياكوۆ ولاردى ورىندارىنان تۇرعىزىپ اۋرەلەمەيدى، — ءبارىبىر ۇرمەس ەدى. داۋىستارى قارلىققانشا ايعايلاپ، ايعايلاپ، بويلارى توڭازىعاندا ۇيگە كىرەدى.

ازاندا جۇرتتىڭ الدى بوپ كوبەگەن تۇرادى. سودان سوڭ ساقىپجامال مەن ياكوۆ. كۇندەلىكتى تىرشىلىك كۇيبەڭى باستالادى.

ياكوۆ ەرتەدەن كەشكە دەيىن تىنىم تاپپايتىن. ءبىراق قي ويعان قاۋىرت كۇندەردە بولماسا، ۇلكەندەر قۇساپ جىعىلا شارشامايدى. ۇنەمى سەرگەك جۇرەدى. كوكتەم شىعا ونىڭ دا جۇمىس استىندا قالۋىنا تۋرا كەلدى. مال تولدەگەن. بار قيىندىق ساقىپجامال ەكەۋىنىڭ باسىنا ءتۇستى.

كوبەگەن قويدا. دىمكاس كەمپىردەن پايدا جوق. ساقىپجامالدىڭ قىستان سىڭىرىنە ءىلىنىپ ارەڭ شىققان كوتەرەمدەردى باعىپ-قاعۋدان، ساۋلىقتارعا ءشوپ سالىپ، قورا تازالاۋدان قولى بوسامايدى. تولگە قاراۋ، ونى ەمىزۋ، كۇتۋ نەگىزىنەن ياكوۆتىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. قانشا اۋىر، قانشا مازاسىز بولعانىمەن قىزىق. ءارى ۋىز مول. قارنىڭ ۇنەمى توق جۇرەدى. اپانىڭ دا كوڭلى كوتەرىڭكى. ءتىپتى، قارا كەمپىر دە قۇدايدى قارعاعانىن ازايتتى.

كۇن جىلىنىپ، جەر اياعى كەڭي باستادى. قار تاۋ ەتەگىندە عانا قالدى. قورا توڭىرەگى كوكتەپ كەتتى.

ياكوۆ كۇنى بويى قوزى، لاقپەن وينايتىن. كەشكە قىزىق ەرتەگىلەر تىڭدايدى. ءوزىن كوبەگەننىڭ بالاسى ساناي باستادى. ساقىپ پەن كوبەگەننىڭ اسىراندى بالاسى.

بەكەر ەكەن. مال جايلاۋعا شىققاندا ساقىپجامال ءشوپاۋىلعا كوشىرىلدى. كوپەشى بولدى.

ياكوۆ كوبەگەندى دە، ونىڭ عاجايىپ ەرتەگىلەرىن دە ۇمىتىپ، جاز بويى تاقىردا اسىق وينادى. بۇرىنعىداي ءوزىن بوتەن سەزىنگەن جوق. كۇرەسكەنمەن كۇرەستى. توبەلەسكەنمەن توبەلەستى. ايعايلاپ جۇگىردى. داۋلاسىپ شۋلادى. جۇرتتىڭ ايتقانىن تەگىس تۇسىنەدى. قازاقشاعا سۋداي. تەك ويشا عانا. قۇلاقپەن ەستىگەنگە. ارينە، وندا دا قاتتى، انىق ايتىلسا. ال سوزگە كەلگەندە بوگەلە بەرەدى. س-ز، ت-د، ر-ل تەگىس ت-د بوپ شىعاتىن. "اسىق" دەمەيدى، "اتىق" دەيدى. "تاقا" دەگەنى — ساقا. "قاقتا ءودىم، كيىد ءودىم" — قاقسا ءوزىم، قيىر ءوزىم. كولدەنەڭ ەستىگەن جۇرت ۇقپاعانىمەن، بالالار تەگىس تۇسىنەدى. سوندا دا يمەنشەكتەي بەرەتىن. اسا قاجەت بولماسا، سويلەمەۋگە تىرىسادى.

ءشوپ بىتە ءۇيى ەگىنگە اۋىستى.

ەگىن جينالعان سوڭ قايتادان باياعى قىستاۋعا كوشتى.

ءوستىپ تاۋقىمەتى مول تىرشىلىك ۇستىندە ۋاقىت وتە بەردى.

ءۇشىنشى جىلى كۇزدە، العاشقى قار جاۋعان كۇنى كوبەگەننىڭ كەمپىرى ءولدى. سوڭعى ايدا مۇلدە توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان. ءتۇنى بويى: "ءپىشتۋ... ەرتەگى... ەرتەگى سەنىن نە تەڭىڭ... ەرتەگىڭ كىمگە كەرەك، ءوزىڭ كىمگە كەرەكسىڭ"، — دەپ ساندىراقتاپ شىعاتىن.

اۋىلعا مال ساناۋعا داۋرەنبەك باستاعان ەكى-ۇش ادام كەپ جاتقان. ساناق جايىنا قالدى. بىرەۋى قويعا شىقتى دا، قالعان سەكەۋى كوبەگەنمەن بىرگە اۋدەم جەردەگى توبەسى ويىلعان كۇمبەزدى ەسكى زيراتتىڭ ىرگەسىنەن ءقابىر قازۋعا كىرىستى. جەرى تاستاق قاتتى بوپ، كۇنى بويى ازاپتاندى. ءمايىتتى ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءتۇسىردى. ارتىنشا مالدىڭ ەسەبىن الىپ، ۋاكىلدەر كەلەسى قىستاققا ءجۇرىپ كەتتى. كوبەگەن دە قويىن ورىسكە شىعاردى. ساقىپجامال مەن ياكوۆ ەكەۋى يەن قورادا قالا بەردى.

كەمپىردىڭ اتى بار دا، زاتى جوق-تى. سوزىنە دە، ءجۇرىس-تۇرىسىنا دا ەشكىم نازار اۋدارماس ەدى. ەشكىم ەلەپ، ادام قاتارىنا سانامايتىن. ەندى ورنى ۇڭىرەيىپ قالدى. ونى كوبەگەن مەن ساقىپجامال تۇگىلى ياكوۆ تا سەزدى. كوبەگەن كوزىن جۇمىپ، تەڭسەلىپ وتىرىپ ەرتەگى ايتقانىن توكتاتتى. ساقىپجامال كۇندەلىكتى جۇمىسىن ءجۇردىم-باردىم ىستەيدى. ياكوۆتى جالقاۋلىق پەن ۇيقى باستى. قىس وتپەي قويدى.

اقىرى كوكتەمگە قارسى ياكوۆ بۇل ۇيگە الدەنەندەي وزگەرىس ەنگەنىن بايقادى. ءبىر كۇنى كەشكە كوبەگەن قايتادان ەرتەگى ايتا باستادى.

جاتار مەزگىلدە ساقىپجامال توسەگىن تورگى ۇيگە، كوبەگەنمەن بىرگە سالدى.

كوبەگەن ءبىر ايتقان ەرتەگىسىنە ءومىرى ورالمايتىن. ۇنەمى جاڭاسىن باستايتىن. مال تولدەي باستاعان شاقتا ول قاسيەتىنەن ايرىلدى. جاڭىلىسىپ، وسىدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن ايتىپ كەتكەن ەرتەگىنى قايتا تۋىنداتىپ، كەيدە، ءتىپتى، ءبىرىنىڭ باسىن ەكىنشىسىنىڭ اياعىنا قوسىپ، شاتىستىرىپ تا الىپ ءجۇردى. بيازى، مومىن ساقىپجامالدىڭ دا مىنەزى وزگەردى. انانى-مىنانى سىلتاۋ ەتىپ، كوبەگەنگە مىجىڭداپ سويلەپ وتىراتىندى شىعاردى. ياكوۆقا مۇلدە سۋىق تارتتى.

بۇرىن قارا كەمپىردىڭ سوزىنە مۇلدە ءمان بەرمەيتىن كوبەگەن ساقىپجامالدىڭ قاباعىنان-اق ىعىپ، ال ول سويلەي باستاسا مۇلدە جاسىپ، مىج-تىج بوپ وتىراتىن بولدى. كەشكە ەكەۋى ەكى كورپە جامىلىپ، ەكى جاققا قاراپ جاتادى. ايتكەنمەن توسەكتى قاتار سالىپ ءجۇردى. سوعان وراي ياكوۆ بيىل جايلاۋعا كوبەگەنمەن بىرگە شىعارمىز دەپ جۇرگەن. ولاي بولمادى. بۇلار ءشوپاۋىلعا كەتتى دە، كوبەگەن ءبىر قورا قويىمەن جالعىز قالا بەردى.

كوپ ۇزاماي ياكوۆتىڭ دا جالعىز قالۋىنا تۋرا كەلدى. جەككەن وگىزدەرى وقالاقتاپ، ساقىپجامال ءشوپ ماشينانىڭ شالعىسىنا ءتۇسىپ ءولدى. ياكوۆ جىلامادى. ساقىپجامالدىڭ بۇرىن بالا كوتەرمەگەندىگىنەن، ءيا جاستىعىنان با، الدە ياكوۆتىڭ ەرەسەكتىگىنەن بە، نەمەسە قام كوڭىل مەن مۇكىس ءتىل ۇيلەستىك تاپپادى ما — ايتەۋىر ءبىرى بالا، ءبىرى انا بوپ كەتە الماعان. ياكوۆ — تۇلدىرسىز جەتىم دە، ساقىپجامال — جاماعايىن باۋرىن قولىنا العان جاقسى تۋىس سياقتى ەدى. كەيىنگى كەزدە ارالارى سۋىپ كەتكەن. الايدا ياكوۆ شىن جەتىمدىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن ساقىپجامال ولگەن سوڭ عانا كوردى.

بۇرىن ۇيدە باردى يمەنبەي جەيتىن؛ ءوز ۇيىندە جۇرگەندىكتەن اشتىققا دا، توقتىققا دا نازار اۋدارمايتىن. ەندى كىسى قولىنا قاراۋعا، باردىڭ ءوزىن ولشەپ ىشۋگە كوشتى. بۇرىن ساقىپجامالدىڭ بالاسى دەپ، ەشكىم شەتكە قاقپايتىن، ەندى ەشكىم دە مۇنىڭ كوڭلىنە قارامايتىن بولدى. اينالاسى ەكى-ۇش ايدىڭ ىشىندە جۇدەپ-جاداپ، ازىپ-توزىپ كەتتى.

ەل قىستاۋعا قونا الدەكىمدەرمەن ىلەسىپ. كوبەگەننىڭ ءۇيىن تاپتى. باسقا بارار جەرى دە جوق ەدى.

كوبەگەن بىلتىر اسكەردەن كەلگەن ويىق شەكە كىسىمەن بىرگە تۇرادى ەكەن. بەت سۇيەگى سورايىپ، كوزى ادىرايىپ، مۇلدە وزگەرىپ كەتىپتى. تۇنجىرايدى دا وتىرادى. ءتىل قاتىپ، ءوز بەتىمەن سويلەمەيدى. وزىنە قاراتا ايتىلعان ءسوزدى كوبىنە ەستىمەيدى. ەستىسە باس يزەپ، نە باس شايقاپ قانا جاۋاپ بەرەدى. ياكوۆتىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ قالدى. قاسىنا الىپ جاتادى. بىرەر رەت ارتىنا مىنگەستىرىپ، قوي باعۋعا دا ەرتىپ شىقتى. ياكوۆ ءوزىن قايتادان پاناسى بار، ۇيلى-كۇيلى ادام رەتىندە سەزىنە باستادى. ءبىراق بۇل سەزىم دە ۇزاققا بارمادى. قىس ورتاسىندا كوبەگەن شال دا قارا كەمپىر مەن ساقىپجامالدىڭ سوڭىنان اتتاندى. ەرتە تۇرىپ، قوي قورانىڭ تۇبىندە شىلبىرعا اسىلىپ قاپتى. بۇل جولى ياكوۆ جىلادى. ەگىلىپ، شىن جىلادى. كونپىس كوبەگەن ءۇشىن. باقىتسىز ساقىپجامال ءۇشىن. وق استىندا قانعا باتىپ ولگەن بەيتانىس ايەل — ءوزىنىڭ تۋعان اناسى ءۇشىن. ءتىپتى، ءومىرىن اۋرۋمەن، ازاپپەن وتكىزگەن سويلەۋىك قارا كەمپىر ءۇشىن. تۇپتەپ كەلگەندە ءوزى ءۇشىن. كىسى قولىنا قاراپ، ءبىرجولا جەتىم قالعانى ءۇشىن. ءوزىن قانشا باسقانىمەن توقتاي المادى.

كوبەگەن بارلىق ەرتەگىسىمەن جەر كوينىنا ەنىپ، ءبىرجولا كوزدەن ۇشقان سوڭ-اق ياكوۆ قايتادان قاتايىپ الدى؛ ءوزىن پاناسىز، ءبىراق ءوز بەتىمەن جان ساقتاي الاتىن ۇلكەن ازامات سەزىنگەن. شىنىندا دا، بۇل كەزدە ياكوۆ ەرجەتىپ قالعان ەدى. جاسى ون تورتكە اياق باسقان. ءبىراق ۇنەمى تازا اۋادا، جۇمىس باسىندا جۇرگەندىكتەن ءوزى قۇرالپاس بالالاردان دەنەسى دە ءىرى، كۇشكە دە مىعىم. سىرتتاي كولحوزدىڭ ەڭبەككە جارامدى مۇشەلەرىنىڭ ساناتىنا ەنگەن.

جاز بويى بالاكوششىلەرمەن بىرگە ءسىڭىرى سوزىلىپ، مايا سالدى. كۇزگى قارا سۋىقتا بالشىققا باتىپ ەسكى قورالاردى جوندەستى. قىس بويى بىردە قي ويىپ، بىردە ءشوپ تاسىپ، ءبىر قىستاۋدان سوڭ ەكىنشى قىستاۋدى اداقتاۋمەن ءجۇردى. اينالاسى ءۇش-تورت جىلدىڭ ىشىندە زىڭگىتتەي ازامات بولدى دا شىقتى.

ەس بىلگەن سوڭ اتا-اناسىن ىزدەستىرگەن. دالىرەك ايتساق اكەسىن. ءوزىنىڭ قايدا تۋىپ، قايدان كەلگەنىن. فاميلياسىنىڭ كىم ەكەنىن. جالعىز اۋىز جاۋاپ الدى. نەيزۆەستنىي. بۇل — فاميلياسى. نەيزۆەستنىي — بەيمالىم دەگەن ءسوز. كىم ەكەنى بەيمالىم بولعان سوڭ وسىنداي فاميليا بەرىپتى. نەيزۆەستنىي — قايدان كەپ، قايدان تۇرعانى بەلگىسىز دەگەن ءسوز. قازاق تەكسىز دەيدى. اتاسىز دەيدى. جولدان تابىلعان دەيدى. ياكوۆتىڭ بۇعان كونگىسى كەلمەدى. قابىلدامادى ونداي فاميليانى. سوندا كىم؟ يۆانوۆ پا؟ الدە پەتروۆ، نەمەسە سيدوروۆ پا؟ بەلگىسىز. ءبارى سول نەيزۆەستنىيدىڭ اعايىنى. اقىرى، ويلانا كەلە وزىنە فاميليا تاپتى. ساقىپجامالوۆ دەگەن بولمايدى. ايەل. كوبەگەنوۆ. دۇرىسى وسى. ياكوۆ كوبەگەنوۆ. وسىلاي جازدىردى.

اي ارتىنان اي، جىل ارتىنان جىل وتە بەردى. ياكوۆ ەسىمى تىلگە ىڭعايلى جاقىپقا اينالىپ، ءبىرجولا تۇراقتادى. كولدەنەڭ جۇرت كوپكە دەيىن قويماي جۇرگەن ورىس اتى دا، اكتەپ داۋرەنبەك تاراتقان جويىت اتى دا ۇمتىلدى. كوزىنىڭ كوك ەكەنى دە، مۇرنىنىڭ ۇلكەن ەكەنى دە، بەت بەينەسىنىڭ وزگەشەلىگى دە ونى جۇرتتان ەرەكشەلەيتىن بەلگى بولۋدان قالدى. جەلگە، كۇنگە توتىققان، سىرما شالبار، تەرى توندى كوپ كولحوزشىنىڭ ءبىرى بولدى دا شىقتى.

جاقىپ فەرما باستىعى، نەمەسە، بريگادير جۇمساعان جەردەي تارتىنۋدى، اناۋ-مىناۋ سىلتاۋ ايتۋدى بىلمەيتىن. جانە قولعا العان ءىسىن تياناقتى اتقاردى. نە جۇمىسقا تۇسسە دە وپىرىپ جىبەرەدى. الدارقاتپايدى، ايانشاقتانبايدى. سونى بىلەتىن باسشىلار ونى قايدا قيىنعا سالادى. قاي ارا كەتىلسە، سوندا اپارىپ تىعىندايدى. جۇت جىلى جىلقى باقتى، قۋاڭشىلىق جىلى قۇدىق قازدى. تاس تاسىپ، قوي قورالار قالادى، بالشىق قۇيىپ تۇرعىن ۇيلەر سالدى، ارىق تارتىپ ەگىن سۋاردى؛ پىشەن شاپتى، ءشوپ ءۇيدى — ىستەمەگەن جۇمىسى قالمادى. بىرەۋلەر مۇنى جاقىپتىڭ دۇلەيلىگىنەن كورسە، بىرەۋلەر ادالدىعىنا، ەڭبەكشىلدىگىنە بالايتىن. اتتەڭ، ءتىلى مۇكىس، ايتپەسە قازاققا بەرگىسىز دەپ ماقتاساتىن.

شاڭىراق كوتەرىپ ءۇي بولسا، قاتارعا قوسىلىپ كەتەر ەدى، وي، نە كەرەك دەپ وكىنىسەتىن. جاناشىر اعايىنداردىڭ ىشىندە قىز قاراستىرعاندار دا بولدى.

بۇلاردىڭ العاش نىساناعا العانى — پولينا دەيتىن اسپاز ايەل ەدى. وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن قالادان جازعى جۇمىسقا كەلگەندە اۋىل جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى الىپ قاشىپ، جىبەرمەي قالعان. ارتىنان قويا بەردى. ءبىراق پولينا وسى اۋىلعا ءبىرجولا تۇراقتادى. كۇنى بويى قازاننىڭ ماڭىندا جۇرەتىن بەس-التى جاسار قارادومالاق ۇلى بار. ءوزى دە بالتىرلى، بوكسەلى، دوپ-دومالاق ايەل. جيىرمادان جاڭا استىم دەيدى، ونىسىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قىرىققا جەتپەگەنى انىق. "جاقىپتىڭ قولى" دەستى قامقور اعايىندار. ءبىراق قۇدالىق جايىن سويلەسكەندە پولينا: "قۇداي ساقتاسىن! مىلقاۋعا قاتىن بوپ نە قارا باسىپتى. اۋلاق! اۋلاق!" دەپ ازار دا بەزەر بولدى. سالى سۋعا كەتىپ قايتقان قۇدالار اۋىلدا جاقىپقا لايىق تاعى كىم بارىن ويلاستىرا باستاعان.

بۇل كەزدە ياكوۆتىڭ كوڭلى ايەل ماسەلەسىنەن تىسقارى — مۇلدە باسقا جاقتا ەدى. سىرتتاي بۇرىنعى تۇنجىراڭقى قالپىندا، ءبىراق ءىش پىكىرى وزگەرىپ، مۇلدە بوتەن كەيىپكە تۇسكەن.

بۇرىن مەن كىممىن، قايدا ءجۇرمىن، نەگە ءجۇرمىن، بۇگىنىم نەگە وسىلاي، ەرتەڭىم نە بولادى دەگەن ءتارىزدى ساۋالدار توڭىرەگىندە ويلانباعان. جۇرتتىڭ ءبارى وزىندەي. مال باعادى، ءشوپ شابادى، ەگىن جينايدى. كارىسى دە، جاسى دا، ەركەگى دە، ايەلى دە قىسى-جازى تىنىم تاپپايدى. ياكوۆ تا سول كوپتىڭ ءبىرى بوپ جۇرە بەرگەن. سويتسە، باسقاشا دا ءومىر سۇرۋگە بولادى ەكەن. مۇنى جايلاۋداعى اۋىلدىڭ ىرگەسىندە كىلەڭ اق شاتىر قۇرىپ، جاز بويى جاتقان كەن ىزدەۋشى گەولوگتاردان ءبىلدى.

گەولوگتار كىل قازاق جايلاعان شالعاي اۋىلدا جۇرگەن جالعىز ورىس رەتىندە ياكوۆتى باۋىر ساناپ، ءىش تارتقان. شاقىرىپ قوناق قىلعاندا دا، بەيساۋات كەزدەسىپ اڭگىمەلەسكەن شاقتارىندا دا جات ولكەدە بۇلاي ءجۇرۋىنىڭ بەكەر ەكەنىن، قالادا تۇرماعان كۇننىڭ وزىندە ورىسى بار، جەمىسى مول، تۇرمىسى جەڭىل جەرلەردىڭ بىرىنە كەتۋى كەرەكتىگىن ايتا بەرگەن. راس، ياكوۆتىڭ ورىسشا شالاعايلىعىنان جوندەپ ۇعىنىسا المادى. ءبىراق ورىس جىگىتى ورىسشا بىلمەيدى دەپ ويلاماعان گەولوگتار ياكوۆتىڭ ارنەنى قايتا-قايتا سۇراي بەرگەنىن، ءوزى دە جارىتىپ ەشتەڭە ايتا الماعانىن قۇلاقتىڭ توساڭدىعىنان، ءتىلدىڭ مۇكىستىگىنەن كورگەن. الدەنەشە رەت قايتالاپ، بايجايلاپ ءتۇسىندىردى. ياكوۆتىڭ بار ۇققانى: شاھار ءومىرى نۇرلى بەيىش؛ ساعاتپەن عانا ىستەيسىڭ، ۋاقىتىندا تىنىعاسىڭ، سەنبى — قىسقا كۇن، جەكسەنبىدە جۇمىس جوق، جىلىندا ءبىر اي دەمالىستى بىلايشا تاعى الاسىڭ: اسحانا، رەستوران — قالاعان تاماعىڭ ءازىر، كينو، تەاتر — نە قىزىق كورەم دەمەيسىڭ. جان راقاتى قالادا. مۇنداي يت بايلاسا تۇرعىسىز جەردەن كەتۋ كەرەك. سوزباي، تەز كەتۋ كەرەك.

وسى اڭگىمەلەردەن سوڭ ياكوۆ ومىرىندە تۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ باسقا ۇلت وكىلى ەكەندىگى تۋرالى شىنداپ ويلادى. كوڭىل تۇكپىرىندە ساقتالعان بۇلدىر سۋرەتتەردى قايتا ءتىرىلتىپ، اتا-اناسىن ەسكە الدى. ەشقايسىسىنىڭ دا اتىن بىلمەيدى. ءبىرى، ارينە، ءولدى، ال ەكىنشىسى ءتىرى بولعان كۇننىڭ وزىندە مۇنىمەن ەشقاشان ۇشىراسپاق ەمەس. ەشكىمى جوق. تەك ءوزى عانا. تەك ءوزىن عانا ويلاۋى كەرەك، تەك ءوزى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرۋگە ءتيىس. ال قازىرگىسى — ءومىر ەمەس. جات جەر، جات ورتا. قارايلايتىن ەشتەڭە جوق، كەتۋى قاجەت. تۋماسا دا تۋىسقان، قانداس باۋىرلارىنىڭ اراسىندا جۇرگەنگە نە جەتسىن. ءوز ويلاپ تاپقانى ما، الدە وزگەنىڭ پىكىرى مە — بىلمەيدى. ايتەۋىر وسى وي كوڭىلىنەن مىقتاپ ورىن تەپتى. قايتسە دە كەتۋگە، قالاعا كەتۋگە بەل بايلادى.

الايدا، بىردەن كەتە المادى. ناۋقان ۋاعىندا جۇمىستان بوساۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە كولحوز قانداي قيىنعا سالساڭ دا كوتەرەتىن بەلدى جۇمىسشىسىنان ايرىلعىسى كەلمەدى. ناۋقان ۋاعى بىتكەن سوڭ دا ءسوزبۇيداعا سالا بەردى. ۇگىتتەدى، اقىل ايتتى، قورقىتتى — بولمادى. ياكوۆتىڭ اۋزىنان "قاداعا كەتەمنەن" باسقا ءسوز شىقپادى. اقىرى ءبىرتالاي ماشاقات كارىپ ءجۇرىپ ەسەبىن الدى. ەشكىممەن قوشتاسپاستان، سول كۇنى-اق قالاعا تارتىپ كەتتى.

***

ارادا جىل وتكەن. ەل جايلاۋعا جاڭا شىققان كەز ەدى. جاقىپ اۋدان ورتالىعى سارتەرەككە كەلىپتى-مىس دەگەن ءسوز تارادى. پالەنشەكەڭ كورىپتى. تۇگەنشەكەڭ سويلەسىپتى. اڭگىمە نەشە ساققا جۇگىردى. بىرەۋلەر: "بايعۇستىڭ دوكۋمەنتى جوق ەكەن، ەش جەرگە جۇمىسقا ورنالاسا الماعان سوڭ امالسىز قايتىپتى" دەدى. ەندى بىرەۋلەر: "دوكۋمەنتى بار كورىنەدى، تەك ورىسشا بىلمەگەندىكتەن قالاعا سىيماپتى" دەستى. تاعى بىرەۋلەر: "ءبارى بوس ءسوز. جۇمىس تا ىستەيدى، سىيىسىپ تا ءجۇر. دەمالىسقا شىعىپتى. كولحوزدا كوپ اقشاسى قالعان ەكەن، سوعان ورالىپتى"، — دەدى.

كوپ ۇزاماي "بەلارۋس" تراكتورىنا مىنگەسىپ، ياكوۆتىڭ ءوزى دە كەلدى. شىتتاي كيىنگەن. ۇستىندە شوقپارداي ەتىپ گالستۋك تاققان اق نەيلون كويلەك، از-مۇز قىرى كەتىپ تىزەسى قالتالانعان جاڭا قوڭىر كوستيۋم، باسىندا كۇنقاعار ءپىستى قايقيعان سۇر شلياپا. جازدىق الا پالتوسىن نەمقۇرايدى بۇكتەپ، سول جاق بىلەگىنە اسا سالعان. ەكىنشى قولىندا ۇلكەن قارا شابادان. شاش قويعان، مۇرت قويعان. ءتۇرى مۇلدە وزگەرىپ كەتىپتى. بۇرىنعى ءجۇزى توتىققان قارا ياكوۆ ەمەس، ەڭگەزەردەي سارى ورىس.

جۇرت بىردەن تانىعانىمەن، جاتىرقاي امانداسقان ەدى. قۇربى ءوسىپ قاتار جۇمىس ىستەگەن بىر-ەكى جىگىتتى ياكوۆتىڭ ءوزى كەپ قۇشاقتادى. ودان سوڭعى ەلمەن دە شۇرقىراسىپ تابىستى. شالداردىڭ ارقاسىنان قاعىپ، بالالاردىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ىرجيا كۇلىپ، بىلدىرلاپ سويلەپ ءجۇر. ءتۇر-تۇلعاسى عانا ەمەس، مىنەزى دە وزگەرگەن ءتارىزدى.

ەكى-ۇش كۇن ىشىندە اۋىلداعى ۇيگە تەگىس قوناق بوپ شىقتى. شاباداننىڭ ءىشى تولعان ءىنجىن ءشاي مەن الەكەي-شالەكەي ويىنشىقتار ەكەن. ءشاي — كارى شەشەلەرگە، ويىنشىق كىشكەنە بالالارعا. "اپىر-اي، قالا — ءبىلىم مەن مادەنيەت ورداسى دەگەن راس-اۋ، قاراڭعى جاقىپتىڭ ءوزى ءبىر جىلدا وسىنداي دارەجەگە جەتىپتى" دەپ تاڭىرقاماعان ادام جوق. بىلتىر ءبارى سوگىپ ەدى، ەندى تەگىس قوستاپ وتىر: "ە، مۇندا نە بار، ايتەۋىر تۋعان جەر دەپ جۇرە بەرەمىز، كەتكەنى ءجون بولعان" دەستى. ياكوۆتىڭ قايتۋىن كۇتتى. سىيعا سىي رەتىندە تابارىك ازىرلەستى.

الايدا، ەشكىم كۇتپەگەن وقيعا بولدى. اۋىلمەن كورىسىپ، قىمىز ءىشىپ، ەت جەپ، از-ماز اۋناپ-قۋناعان سوڭ ياكوۆ ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ شابادانىنىڭ تۇبىنەن جاڭا كوك كومبينەزون الىپ كيىپ، ءشوپ مايالاۋعا شىقتى. ەرتەڭىنە دە، ارعى كۇنى دە كەتپەدى. ارادا بىرەر اي وتكەندە جۇرت ويلاماعان تاعى ءبىر عاجايىپ بولدى: ياكوۆ كۇليمان كەمپىردىڭ قولىنا كىرىپ الدى. كۇليماننىڭ اناۋ جىلى بالالار ۇيىنەن ياكوۆتارمەن بىرگە كەلگەن وليا دەگەن قىزى ۇيدە وتىرىپ قالعان ەدى. كوپەدە جۇرەتىن. تۇسكى ۇزىلىستە كوپ ايەلدىڭ ورتاسىندا دەم الىپ وتىرعان كەزىندە قاسىنا بارىپتى دا: "سەن جاقسى قاتىن، مەن كۇشتى جىگىت، كۇشتى جىگىتكە جاقسى قاتىن كەرەك" دەپتى. قۇرداستارى شىعارعان قالجىڭ. جانىندا تۇرعان ەشقايسىسى جوق. ال كۋا بولعان ايەلدەر ت-ت-ت، د-د-د دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ۇقپادىق دەسەدى. بۇلاردىكى دە ءازىل. شىنى — سول كۇنى كەشكە ياكوۆ ۇيلەنىپ شىقتى. الاي-بىلاي ەمەس، كادىمگىدەي. ەرتەڭىنە بريگاديردەن سۇرانىپ اۋدان ورتالىعىنا بارىپ، نەكە كۋالىكتەرىن الىپ كەلدى. قولما-قول توي ىرىمىن جاسادى.

سوندا عانا جاقىپتىڭ اۋىلعا ءبىرجولا كەلگەنىنە، ەندى ەشقايدا كەتپەيتىنىنە جۇرتتىڭ كوزى جەتتى.

ارنا

گازەتتە ىستەپ جۇرگەن كەزىم. جەڭىس كۇنى قارساڭىندا مايدانگەرلەر ومىرىنەن ەرلىك جونىندە كوركەم وچەرك جازۋعا تاپسىرما الدىم. بۇرىن جۋرناليستەر نازارىنا مۇلدە ىلىنبەگەن ادام تۋرالى تىڭ دۇنيە بولۋعا ءتيىس. رەداكتوردىڭ كەڭەسىمەن بىردەن وتان سوعىسى مۇگەدەكتەرىنىڭ قالالىق گوسپيتالىنە تارتتىم.

ءىستىڭ ءمان جايىنا قانىققان باس دارىگەر مەنى توعرىل دەگەن قازاققا سىلتەدى. جيىرما جىل ىشىندە الدىمنان تالاي ادامدى اتقاردىم، ءبىراق ءدال مۇنداي بەرىك، مۇنداي قايسار، مۇنداي ومىرگە قۇشتار ادام كورگەم جوق دەگەن ءسوز مەنىڭ كوڭلىمدە ەشقانداي كۇمان قالدىرمادى. ىزدەگەن كىسىمنىڭ وسى ەكەنىن ايتتىم دا تەزىرەك تابىستىرۋىن ءوتىندىم.

توعرىل گوسپيتال باگىندا دويبى ويناپ وتىر دەستى بىلەتىندەر. مەن تاڭىرقاپ قالدىم. جاڭا عانا ەكى قول، ءبىر اياعى جوق دەپ ەستىگەم. كوز الدىما، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قۇلاعى جۇلىنعان، ءتۇبى تەسىك ەسكى ساماۋرىن ەلەستەگەن. قالاي دويبى وينايدى؟ جارايدى، تاسىن بىرەۋ قوزعاپ بەرىپ تۇرسىن. سوندا نەسىنە جەتىسىپ وينايدى؟ تاماقتى قالاي ىشەدى، كيىمدى قالاي كيەدى؟.. نە تىرلىك، نە ءومىر!

جەرگە قازىپ ورناتقان دوبال ستول باسىندا تەرىس قاراپ وتىر ەكەن. ءبىز تاقاي بەرگەندە قارق-قارق كۇلگەن داۋسى ەستىلدى. ءتۇرى كوتوۆسكييگە ۇقساعان تاقىرباس، تولىق قازاق ورنىنان وقىس تۇرىپ، قولى ءدىر-دىر ەتىپ شاپانىنىڭ ومىراۋىن تۇيمەلەپ جاتتى.

— ويباي، ساكە، كەشىرىڭىز. بايقاماي ۇتتىم. ويىن جولى بولسىن. قايتا وينايىق.

— تاعى ۇتاسىڭ، — دەدى ساكەڭ. — وينامايمىن. — ايتقانىنداي، ستولعا سۇيەۋلى تۇرعان تاياعىن الدى دا، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. دويبىشى ارىپتەسىنەن تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلگەندەي، اقساڭداي، اسىعا باسىپ، كەلەسى ستولعا قاراي بەتتەدى.

— قاپ، وزىمە دە وبال جوق. ۇتىلا سالۋ كەرەك ەدى...

ەكى ۇلكەن كىسىنىڭ بالالىق مىنەزىنە ەندى ءبىزدىڭ كۇلۋىمىزگە تۋرا كەلدى.

— ۋاقا ەمەس. سىزبەن دويبى ويناۋعا مىنا جىگىتتى اكەلدىم، — دەدى باس دارىگەر.

توعرىل سوندا عانا بىزگە بۇرىلدى. شاشى اپپاق قۋداي. ءتىپتى، قاسىنا دەيىن بوز قىلاۋلانىپتى. ءبىراق كوزى وتكىر، ءوڭى جاس ەدى. ءالى ەلۋدەن اسپاعانى ايقىن تانىلادى. مۇگەدەكتىگى دە مەن ويلاعاننان گورى وزگەشەرەك سىپاتتا. راس، ءبىر قول يىقتان كەسىلگەن. ال ەكىنشى قولدىڭ باسى عانا جوق ەكەن. كارى جىلىكتىڭ قوس شاباعىن قىشقاش ىسپەتتەس ەتىپ، ورتاسىنان ايىرىپتى. ماعان وتە ەپەتەيسىز، ەش ىڭعايعا كەلمەيتىن ءتارىزدى كورىندى. مۇنىمنىڭ قاتە ەكەنىن كەلەر ساتتە-اق اڭدادىم. توقاڭ قوس "ساۋساعىمەن" دويبى تىگۋگە كىرىستى. ارينە، تابيعي ساۋساقتارداي نازىك ەمەس، ءبىراق يەسىنە قاجەتتى ءىستى ءوز قادارىنشا اتقارۋعا ماشىقتانىپ قالعانى بايقالادى.

جۇمىس ۇستىندەگى ادام، دارىگەر بوگەلمەدى، مەنى تانىستىردى دا، ءوز جايىنا كەتتى.

توعرىل اقجارقىن، اشىق كىسى ەكەن، تەز ءتىل تابىستىق. جارالانعان سوڭ ەكى جىلعا جۋىق، ۇزاق ۋاقىت بويى ءولىم اۋزىندا جاتقانىن، ودان سوڭعى كورگەن مەحناتتارىن، حيرۋرگتەردىڭ سنارياد جارىقشاعى قالعان تۇقىل قولدىڭ ءوزىن كەسپەك بولعانىن، وعان كەلىسىم بەرمەي، اقىرى اۋىر وپەراسيامەن قۇتىلعانىن تەگىس اڭگىمەلەدى. ەشتەڭە جاسىرعان جوق. ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيى، قامىققانى، تورىققانى، نەشە رەت ءولىپ، نەشە رەت قايتا تىرىلگەنى، ءتىپتى، ازاپتان قاجىپ، تالاي رەت ەگىلىپ جىلاعانى تۋرالى دا ايتتى.

نەشە پارتيا ۇتقىزعانىم ەسىمدە جوق، ايتەۋىر ەكى-ۇش سۇحباتتان سوڭ-اق وزىمە قاجەتتى دەرەكتى تەگىس جيىپ الدىم. قالامىم ءجۇرىپ، ارقام قوزىپ تۇرعان ءبىر ءساتتى كەز ەدى، ۇزاتپاي جازىپ تا تاستادىم. ويداعىداي شىقتى. وزىمە-وزىم ريزا بوپ، كوڭلىم ءوسىپ قالدى. ءىستىق-سۋىعىمىز باسىلعانىمەن، ءازىر مەنىڭ جازعىشتىعىما كۇمان كەلتىرمەيتىن ايەلىمە ءۇش قايتارا وقىپ بەردىم. تىم قۇرىسا ەلۋ-ەلۋ بەس سوم الاتىنىمىزدى ەستىپ، ول دا ءماز بولدى.

ءبىراق امال نە، وچەركتى رەداكتور جاراتپادى. بۇل ءوزى كىم، قانداي ادام، نە بىتىرگەن؟ تانك قيراتقان با، دزوت بۇزعان با؟ نەشە وردەنى بار؟ حوش، رۋحاني ەرلىك كورسەتسىن. سوندا كىم ءۇشىن؟ ءوزى ءۇشىن، ءوز ءومىرى ءۇشىن. ال بۇل ومىردەن قوعامعا كەلەتىن پايدا قانداي؟ نە كەرەك، قانشا كۇنگى ەڭبەك دالاعا كەتتى. ونىڭ ۇستىنە گازەتكە قاجەتتى ماتەريالدى ۋاعىندا دايىنداپ بەرە الماعانىم ءۇشىن سوگىس الدىم. بۇل جولى اۋىزشا. ءبىراق سوگىستىڭ اتى سوگىس.

الايدا، مەنىڭ جانىما باتقان — زايا بولعان ەنبەك تە، كوپ الدىندا ارقالاعان سوگىس تە ەمەس ەدى. ارتتاعى ەلدەن ۇيالدىم. گونوراردان قاعىلعان ايەلدى قويشى، الداپ-سۋلاپ ءبىر ەبىن تابارمىز. توقاڭا نە بەتىمدى ايتام. بۇگىن-ەرتەڭ جاريالانادى دەپ كەتىپ ەم. سونشا الاقايلاماسام قايتەتىن ەدى. باسقا پالە تىلدەن دەگەن وسى ەكەن عوي. الدە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ دەگەندەي، ءۇنسىز جوعالسام با ەكەن. ابزالى وسى بولار ەدى، ءبىراق نامىسىم جىبەرمەدى. وتىرىكشى اتانعىم كەلمەدى. بار پالەنى رەداكتورعا جاۋىپ، اقتالىپ قايتپاق نيەتپەن گوسپيتالعا تاعى باردىم.

بۇل جولى ب ا ق ىشىندە سەرۋەندەپ ءجۇر ەكەن. پروتەز كيگەن كوپ جۇرت قۇساپ اياعىن قاداي باسپايدى، سىلتىپ الادى. كەۋدەسى شالقاق. قاسىندا، ءسىرا، قالا تۇرعىنى بولسا كەرەك، ينتەلليگەنت كەيىپتى جاس جىگىت بار. ۋاقىتىم تىعىز ەدى، وڭاشا قالۋىن كۇتۋگە شىدامىم جەتپەي، سالىپ ۇرىپ توقاڭنىڭ وزىنە تۋرا بەتتەدىم. شارۋاسى ءتامامدالسا كەرەك، بەيتانىس جىگىت تە مەنى كورىسىمەن كەتۋگە ىڭعايلاندى. سوڭعى سوزدەرىن عانا ەستىدىم.

— جارايدى، اعا. تىم قۇرسا ون شاقتى كۇن جاتىپ كەتىڭىز. ايتپەسە بالىم وكپەلەيدى.

توقاڭا قۇرمەتپەن سالەم بەرگەن ماعان سالقىن عانا باس يزەپ اماندىق يشاراتىن جاسادى دا، بۇرىلىپ جۇرە بەردى.

— تەلەفون سوعىڭىز، بىرەۋىمىز ماشينا اكەلەمىز، — دەدى انادايدان داۋىستاپ.

مەن اڭتارىلىپ قالدىم. بەيتانىس جىگىتتىڭ قازاقشا سويلەگەنىنە. ۇيتكەنى قازاق ەمەسى انىق-تى. تاتار ما، باشقۇرت پا، الدە شۇباش پا. ءتىپتى، ورىس بولۋى دا. اۋزىمدى اشىپ ۇلگەرگەم جوق. توقاڭ مەنى ودان ارمەن تاڭىرقاتتى.

— بالالار مەنى كوشىرىپ العىسى كەلەدى، — دەدى، قالىن بۇعا شوعىن اينالا بەرە كورىنبەي كەتكەن جىگىتتىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرعان كۇيى. ۇنىندە ريزالىق، ماساتتىق بار. — جىلدا قولقالايدى. ءوزىمنىڭ دە كوشكىم كەلەدى-اق. نە امال، ساقاراعا ۇيرەنگەن جاندارمىز. كوك شالعىن، سارى قىمىزسىز كۇنىمىز جوق. اندا-ساندا ءبىر كەلگەندە ءىشىڭ پىسىپ ولە جازدايسىڭ. ەسەيسىن دەپ ءجۇرمىن، كەلەر جىلى بولاتىمدى جىبەرەم. قولدارىندا تۇرىپ وقىسىن.

— بۇل جىگىت كۇيەۋ بالاڭىز عوي، — دەدىم مەن.

— جوق، ءىنىم، — دەدى توقاڭ. — تۋعان ءىنىم.

— اتى كىم؟

— ءراشيت.

ءىنىسى. ءسىرا، اكەسى ءبىر، شەشەسى بولەك بولدى. وسىمەن قويا سالۋعا بولار ەدى، ءبىراق ءبىزدىڭ قازەكەڭ ات سۇراسىپ باستاسا، جەتى اتادان بەرىدەن توقتامايدى. سول سۇيەككە بىتكەن ادەتپەن مەن دە پەرىپ كەتتىم.

— ءتۇرى ناعاشى جۇرتىنا تارتقان ەكەن.

توقاڭ شارت اشۋلاندى. مەنىكى دە رابايسىز قىلىق ەدى. ۇلكەندىگىن سىيلاپ، كەشىرىم ءوتىندىم. الگى ىسكە جاراماي قالعان ماقالانىڭ ايىبى تاعى بار.

توقاڭ ساباسىنا تەز ءتۇستى.

— عافۋ ەت، اينالايىن، — دەدى سىڭار، ءارى كەلتە قولىن مەنىڭ يىعىما سالىپ. — ساعان ايىپ جوق، كورىنىپ تۇرعان نارسە عوي. ءبىراق ءراشيتتىڭ تەگى بوتەن دەپ كوزتانىس جۇرت تا، جاي تانىس جۇرت تا ايتىپ كورگەن جوق ەدى. سۇراعانىڭ — بىلمەستىگىڭ ەمەس، اڭعىرتتىعىڭ. ونىڭ ءمانى بىلاي ەدى، قالقام...

ءسويتىپ، توقاڭ ماعان اتا-انادان تۇلدىرسىز قالعان ءراشيتتىڭ جانە تاعى بىرنەشە بالانىڭ سوناۋ سوعىس كەزىندە الىستاعى قازاق اۋلىنا كەلۋى، جاڭادان تۋىس تابۋى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى. كوپ قازبالاماي، شەت جاعالاپ قانا ايتتى. دەنىن كوڭىلمەن ۇقتىم. كوركەمدىك، قىزعىلىقتىلىق جاعىن قايدام، مەن بىردەن-اق حيكايانىڭ يدەيالىق مانىنە نازار اۋداردىم. باسپاسوزىمىزدە كوپ ايتىلىپ جۇرگەن، ءبىراق قۇرعاق ايتىلىپ جۇرگەن حالىقتار دوستىعى دەيتىن تاقىرىپ ءۇشىن تاپتىرماس ماتەريال. سول ارادا-اق جاڭا ءبىر كولەمدى وچەرك جازۋعا، ءسويتىپ الىس-جاقىن، ۇلكەن-كىشى جۇرتتان الدىڭعى ساتسىزدىگىم ءۇشىن كەشىرىم الۋعا وي كەتتى. ءبىراق ءالى دە ماتەريالىم جەتكىلىكسىز ەدى. سول الىس تۇپكىردەگى اۋىلعا بارىپ، ءبارىن ءوز كوزىممەن كورۋگە، بولاشاق شىعارمانىڭ كەيىپكەرلەرىمەن جۇزبە-جۇز تانىسىپ، اۋىزبا-اۋىز سويلەسۋگە ءتيىس ەدىم.

جاڭا يدەيا تۋعانىن سالتاناتتى تۇردە رەداكتورعا مالىمدەدىم. ءىنىسىنىڭ ۇيىندە قوناقتاپ جاتقان توقاڭدى كۇتۋگە دە مۇرشام كەلمەي، — بۇل جولى قۇپيا ساقتاعام: كەزدەيسوق ايتقان اڭگىمەسىنىڭ بەدەلدى گازەت ارقىلى جەر جۇزىنە تاراعالى تۇرعانىنان ول كىسى مۇلدە بەيحابار، — قولما-قول اتتانىپ كەتتىم.

ىزدەگەن ادامىم تەگىس ءبىر اۋىلدان تابىلدى.

بالا زيگفريد ءقازىر سوۆحوزدىڭ باس زووتەحنيگى. وتىزدى ەڭسەرگەن جىگىت اعاسى. زيگفريد ۆولفگانگوۆيچ بەگىمبەتوۆ. كەلىنشەگى مۇعاليما ەكەن. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپتى. مەن تۇسەردەن بىرەر جىل بۇرىن ءبىتىرىپتى. اڭگىمەلەسە كەلە تولىپ جاتقان ورتاق تانىستار تابىلدى. جايدارى مىنەزدى، مەيىربان كىسى كورىندى. باياعىنىڭ بايبىشەلەرى وسىنداي-اق بولعان شىعار. ءارى مادەنيەتتى، ءارى كەڭ. تاماقتى قانداي ءدامدى پىسىرەدى. ءۇيى تولعان بالا. جەتەۋ مە، سەگىز بە، شۇپىرلەپ ءجۇر. سانىنا جەتە المادىم. تۇگەل ادەمى. تۇگەل قويكوز اققۇبا. جالعىز بالانى اۋىرسىنىپ جۇرگەن كوپ جاساعىر ءوز ايەلىم ەسىمە ءتۇسىپ، كيىن ەمەس پە دەپ ەم، كۇلدى. قيىن دەيدى. اتام باردا جاقسى ەدى. بايبىشەسى ولگەن سوڭ بالالارىنىڭ قولىندا قالعان احمەت اقساقال وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن دۇنيە سالعان ەكەن.

ياكوۆتى ءشوپاۋىلدان تاپتىم. ونىمەن نە ورىسشا، نە ىمداسىپ سويلەسەتىن شىعارمىز دەگەم. قاجەتى بولمادى. "ت-ت، د-د"-سىنا تەز ۇيرەندىم. جاقسى تۇسىنىستىك.

وسى ياكوۆتىڭ ۇيىندە وتىرعان كەزدە مەنى سوۆحوز باسشىلارىنىڭ ءبىرى داۋرەنبەك اقساقال ىزدەپ تاپتى. جايلاۋدا ءجۇرىپ، الماتىدان جۋرناليست كەپ جاتىر دەگەن حاباردى كەش ەستىپتى. ايتپەسە بىردەن جەتەدى ەكەن. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەگى، وسى اۋىلعا كوپ ەڭبەگى سىڭگەن ءقادىرلى ادام كورىنەدى. مەنى قىزىقتىرعان ءىستىڭ بۇگە-شىگەسىنەن ناقتى حاباردار. جەتىم بالالاردى العاش اۋىلعا اكەلگەن دە وسى كىسى بوپ شىقتى. تۇگەل كىشكەنتاي ەدى دەيدى. زامان دەگەن وسى. بىردە الاي، بىردە بىلاي. قالاي وتكەنىن بىلمەيسىڭ. كەشەگى شيبورباي بالالار بۇگىن تەگىس زىڭگىتتەي ازامات. ءبىر ادام، ەكى ادام ەمەس، بۇكىل كوللەكتيۆ بوپ تاربيەلەدىك. ەندى سونىڭ زەينەتىن كورىپ وتىرمىز.

— مىنا، قارادومالاق، — دەدى ماعان ياكوۆتىڭ تورت-بەس جاسار ۇلىن كورسەتىپ، — كىم ءقازىر. ويلاپ كورىڭىز، ەندى ون-ون بەس جىلدان سوڭ كىم بوپ شىعارىن. باقىت، بەرى كەلشى! — بالا داۋرەنبەكتىڭ الدىنا كەلە قويمادى.

— بۇل ءوزى ءبىر قۋ، — دەدى وتىرعانداردىڭ ءبىرى. — بىلمەيتىنى جوق. باقىتجان، الماتىدان كەلگەن اعاعا ايتشى، كىمسىڭ؟

— كىمسىڭ، اينالايىن، ايتا عوي، — دەدىم مەن دە.

— اكەم ورىس، شەشەم قالماق، ءوزىم تاتار، — دەدى بالا. كۇلىپ جاتىرمىز.

— اكەڭ دە، شەشەڭ دە قازاق، سەن اقىماقسىڭ، — دەدى بىرەۋ. ەركەلەتە، ءزىلسىز ايتتى.

— بۇرالقى ءسوز كۇلۋگە جاقسى، دەپ كىشكەنە بالانى قازىردەن باستاپ اتا-تەك تاراتۋعا ۇيرەتكەندەرىڭ ءجون ەمەس، — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.

— ايتا بەرسىن، — دەدى داۋكەڭ. — بۇگىن ايتادى، ەرتەڭ ۇمىتادى. ءبىراق، بالام، اكەڭ ورىس بولار، ورمان بولار، شەشەڭ قالماق بولار، ءشۇرشىت بولار — ءوزىڭ سوۆەتسىڭ. وسىنى جادىڭا تۇت. وسىنى ۇمىتپا.

ءوڭى قايتقانمەن، داۋسى ءالى قاتقىل. كۇش-قايراتى بويىندا ەكەنى اڭعارىلادى. تۋراشىل، اشىق داۋكەڭ ماعان قاتتى ۇنادى. ىقىلاسىمدى تانىسا كەرەك، داۋكەڭ ماشيناسىنىڭ بيلىگىن ماعان بەردى دە، قاشان ءجۇرىپ كەتكەنىمشە قاسىمدا بولدى. وزىمە قاجەت ماعلۇماتتىڭ دەنىن وسى كىسىدەن الدىم. ەشتەڭە جاسىرعان جوق. بار شىندىقتى ايتتى. تەك ەرتاي مەن نارتاي تۋرالى اڭگىمەدەن عانا تايقاقتاي بەردى. بار بولعانى، بەردەن بايعۇس ولە ولگەنشە ارمان قىپ اھ ۇرىپ كەتتى، اقساقالعا سوعىس جۇتقان ەكى بالاسىنىڭ كۇيىگىنەن گورى كىشكەنتاي ەرتايدىڭ قازاسى قاتتىراق باتتى دەدى. قارتايعان شاعىندا تىلەۋباي ەكەۋى اعايىندى ادامدارداي قاتار كوشىپ، قاتار قونىپ، بىرگە ءجۇردى، ءقازىر ەكى ۇيدەن دە جان قالعان جوق، تۇتىندەرى ءوشتى دەدى. ال ەرتاي مەن نارتايدىڭ قازاسىنا كەلسەك، وعان نە كولحوزدىڭ باسشى ۇيىمدارىنىڭ، نە مەكتەپتىڭ جازىعى جوق، وقىستان، بالالاردىڭ بالالىعىنان بولعان ءىس، قايتا قوزدىرعانمەن تۇك ونبەيدى دەدى. بۇدان ارى ەشتەڭە ايتپادى. ايتسە دە بالالاردىڭ باسىنا بارىپ قايتۋدى پارىز سانادىم.

كوپ زيراتتىڭ شەت جاعىنا قويىلىپتى. ۇزىندىعى قۇلاشقا تولمايتىن قوس تومپەشىك. كەزىندە بەسىكسىپا ورناتىلسا كەرەك، جاۋىن شايىپ، ۇستىنە بوز جۋسان، قىزىل يزەن شىعىپ كەتىپتى. ەكەۋىنىڭ باسىنا ءبىر-اق قۇلپىتاس قويىلعان ەكەن. تاۋدىڭ ۇزىنشاق، ءتورتقىرلى كوك تاسى. بەتىنە اي سۋرەتى ويىلىپ. "اعايىندى نارتاي جانە ەرتاي ارىستانبەكوۆ" دەپ جازىلعان ەكەن.

مەن بۇل بالالاردىڭ اكەسىن بىلەتىن ەم. گازەتتىڭ مەرەكەلىك نومەرلەرىنىڭ بىرىنە ينتەرۆيۋ العانىم بار. مەنى كەڭسەدە ەمەس، ءوز ۇيىندەگى جۇمىس كابينەتىندە قابىلدادى. قاسىندا بەس-التى جاسار عانا كىشكەنە ۇل ويناپ ءجۇر. اسا مازاسىز ەكەن. كوزگە كورىنبەيتىن جاۋلارمەن قىلىشتاستى، ايعايلاپ ولەڭ ايتتى، كىلەمگە اۋنادى، ستولدىڭ استىنا كىرىپ كەتتى، ەڭ اقىرىندا سورەلەردى اقتارىپ، سۋرەتى مول كىتاپتار ىزدەي باستادى. تىم ەركەلەتىپ جىبەرىپتى. نەمەرەسى بولار دەگەم. ءوز بالاسى ەكەن. سوندا سوزدەن ءسوز شىعىپ ايتىپ ەدى. قانشا سۇراستىرسا دا ءىزىن كەسە الماپتى.

الماتىعا تۇسكەن بەتتە بىردەن ارىستانبەكوۆ اقساقالعا جەتپەك ەم. قابىرعاممەن كەڭەسىپ، مۇنىڭ پارىقسىزدىق بولارىن اڭعاردىم. قارالى حابار ايتۋ دا مۇرات پا ەكەن. "بيىل ۇلكەنى وتىز بەسكە، كىشىسى وتىز ۇشكە كەلەدى، — دەگەن ەدى. — ءقازىر ولاردىڭ بالالارىنىڭ ءوزى مىنا التايداي بولعان شىعار. ءبىر جەردە ءجۇر. ەرتە مە، كەش پە، تابىلۋعا ءتيىس". جارىق دۇنيەدە ۇمىتتەن ارتىق نە بار. قايتادان ءتۇتىن تۇتەتىپ، قايتادان شاڭىراق كوتەرىپ وتىرعان اياۋلى ازاماتتىڭ كوڭىلىندەگى ءۇمىت ساۋلەسىن ءبىرجولا ۇزۋگە ءداتىم بارمادى. جەندەت ءرولىن اتقارعىم كەلمەدى.

گازەت بەرگەن ارنايى كومانديروۆكامنىڭ دا ورنىن تولتىرا المادىم. ايرىلىسار ساتتە زيگفريد: "اتاسىن جاسىرعان — ءنامارت. مەن ءوزىمدى تاربيەلەپ وسىرگەن دالانىڭ دارحان پەرزەنتى — بۇكىل سەميامىز فاميلياسىن الىپ وتىرعان كوكەم، سىزدەرشە احمەت اقساقالدى عانا ەمەس، فاشيستەرمەن ايقاستا يسپان رەسپۋبليكاشىلدارى قاتارىندا قازا تاپقان، ماعان ءومىر بەرگەن عازيز اكەم ۆولفگانگ ۆاگنەردى دە ماقتان ەتەم. ءبىراق نەمىسپىن دەپ ايتا المايمىن. بۇل — مەنىڭ قالاۋىمنان تىسقارى نارسە. قازاق تاعدىر ءىسى دەيدى. انىق: مەن نەمىس ەمەسپىن. قازاقپىن دەپ كەسىپ ايتۋدا كيىن. شىققان تەگىم نەمىس دەسەم قيسىنعا كەلەر. ال بالالار... جالپى، ارعى تەكتى قازۋ — ازاماتتىڭ ءىسى ەمەس. ءقازىر ءبارىمىز ءبىر وزەننىڭ ارناسى، ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز. ءبىر سەميانىڭ مۇشەسى، ءبىر ۇلىستىڭ ۇلىمىز. ەسكى جارانىڭ اۋزىن تىرناپ قايتەسىز"، — دەگەن ەدى. تەك ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ياكوۆتىڭ، ءراشيتتىڭ، بۇكىل قاۋىمنىڭ اتىنان ايتقانداي كورىنگەن. قابىلداماي كەتىپ ەم، ويلانا كەلە ءسوزىنىڭ دۇرىستىعىنا دەن قويدىم.

ايتسە دە، وسى ساپاردا ەستىگەن-بىلگەنىمدى، كوزبەن كورىپ، ويشا تۇيگەنىمدى تولايىمەن مانسۇق ەتۋگە قيمادىم. ومىردە شىن بولعان ادامداردىڭ ءبارىنىڭ اتىن وزگەرتىپ، كوكەيىمدەگى ءتىرى سۋرەتتەردى ەپتەپ تۇزدىقتاپ، پوۆەست پە، اڭگىمەلەر سيكلى ما، الدە، ءتىپتى، رومان با، ايتەۋىر بىردەڭە جازىپ تاستادىم. جۋرناليست شىقپادى، بالكي جازۋشى بوپ كەتەرمىن. مەنىكى ءۇمىت. مۇمكىن ورىندالماس. قايتەمىز. كونەمىز. كوتەرىپ الامىز.

ءبىر جاقسىسى، وعان دەيىن ءالى كوپ ۋاقىت بار.

1973، پەرەدەلكينو — الماتى

6alash ۇسىنادى