قىتايدى بيلەگەن مين جانە سين اۋلەتتەرىنىڭ ءولاراسىندا شىڭعىستاۋ جوڭعارلاردىڭ جايىلىمدىق جەرى ەدى. شامامەن 1608 جىلى دالاي تايشى باستاعان دوربىتتەر وب بويىن جايلاپ، ەسىل القابىنا دەيىنگى اۋماقتى قونىس قىلادى. جوڭعارلاردىڭ ءامىرشىسى سيەۆان ارابتان 1713-1714 جىلدارى ورىس ەلشىسىن ەكى مارتە قابىلداپ، وب پەن قاتۋن وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى جەردى جوڭعاردىڭ يەلىگى دەپ مالىمدەيدى. 1755 جىلى سين يمپەرياسى جوڭعارلاردىڭ بۇلىگىن تىنشىتقاننان كەيىن، بۇرىنعى جوڭعار يەلىگى تولىقتاي قىتايعا قاراپ، ىلە گەنەرال باسقارماسىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلەدى. 1757 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلاي 30 مىڭ جاساق شىعارىپ، سيندىكتەردىڭ ءامىرسانانى جويۋىنا جاردەمدەسەدى جانە سين يمپەرياسىنا باعىناتىنىن بىلدىرەدى. «باتىس ايماقتاعى سۋ ارنالارى» (1819) اتتى كىتاپتا اياگوز وزەنى قازاق پەن جۇڭگو شەكاراسى رەتىندە كورسەتىلگەن. اتاپ ايتقاندا، اياگوزدىڭ باتىسى قازاقتىڭ ورتا جۇزىنە قاراسا، شىعىسى مەن سولتۇستىگى قىتايدىڭ تارباعاتاي كەڭەسشى امبانىنىڭ باسقارۋىندا بولادى. اپيىن سوعىسىنان (1840) كەيىن، رەسەي جۇڭگو جەرىن جالماي باستايدى. رەسەيدىڭ سەمەيدەگى اكىمشىلىك ورگانى 1854 جىلى عانا قۇرىلادى، بۇل كەزدە اباي توعىز جاستا ەدى. 1864 جىلى رەسەي مەن جۇڭگو «سولتۇستىك-باتىس شەكارانى بەلگىلەۋ كەلىسىمىنە» (شاۋەشەك كەلىسىمى نەمەسە تارباعاتاي حاتتاماسى) قول قويىسادى، كەلىسىمگە سايكەس، زايسان ماڭى ۋاقىتشا جۇڭگو اۋماعىندا قالعانمەن، كوپ ۇزاماي رەسەي يمپەرياسى كۇشپەن تارتىپ الادى، ءسويتىپ، اباي تۋعان شىڭعىستاۋ ءوڭىرى رەسمي تۇردە رەسەيدىڭ قاراۋىنا وتەدى. اباي وسى جىلى، ون توعىز جاسىندا، رەسەي ازاماتتىعىن قابىلدايدى.
قىسقاسى، اباي قىتايدا تۋعان. اباي ءومىرىنىڭ العاشقى جيىرما جىلى – باقىتتى بالالىعى مەن قىزىققا تولى بوزبالا شاعى جۇڭگو جەرىندە وتكەن!
قۇرمەتتى وقىرمان، قاتە تۇسىنبەڭىز، مەن بۇل سوزدەردى ويدان شىعارعان جوقپىن، بەلگىلى قىتايلىق عالىم، ش ۇ ا ر ولكەتانۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى چجۋن سينسيدىڭ «ابايدىڭ ازاماتتىعىنىڭ الماسۋى تۋرالى» («شىنجاڭ پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حابارشىسى» 2007 جىلعى №3 سانى) دەگەن ماقالاسىنىڭ توق ەتەر ءتۇيىنى، مىنە، وسىنداي ەكەن.
حاكىم ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا، وسىنداي ءىش اتقان اڭگىمەنى ورتاعا سالۋدىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن اسا ىڭعايسىز بولعانىن نەسىنە جاسىرايىق. الايدا، ابايعا دەگەن شەكسىز ماحاببات پەن قازاق جەرىنىڭ بۇتىندىگىنە دەگەن الاڭ كوڭىل قولعا ەرىكسىز قالام الدىردى.
قازاق جەرىنىڭ شىعىسى – التاي، تارباعاتاي، شىڭعىستاۋ باۋرايلارى مەن ەرتىس، اياگوز القاپتارى قازاق پەن جوڭعار اراسىنداعى عاسىرلارعا جالعاسقان قاقتىعىس، سوعىستار كەزىندە، كوبىنەسە قالماقتاردىڭ بيلىگىندە بولعانى جاسىرىن ەمەس. ءبىراق، قازاقتار اتا قونىسىن قايتارىپ الۋدان ەشقاشان باس تارتپاعان. مىسالى، سين يمپەراتورى سيانلۋننىڭ 1757 جىلى قازاقتىڭ ابىلاي باستاعان يگى-جاقسىلارىنا جازعان حاتىندا: «ەلشىلەرىڭىز ەجەلگى ءورىسىمىز ەدى دەپ سىيعا بەرۋدى سۇراعان تارباعاتاي تۋرالى ايتساق، ول جەر ەندى عانا تىنىشتالدى، قازىرشە يەن جاتىر. نامارتتىك جاساماي بەرەر ەدىم، ءبىراق، سىزدەر بىزگە جاڭادان ەل بولىپ، ەڭبەك كورسەتۋگە ۇلگەرمەدىڭىزدەر. بۇندايدا جەردى سىيعا بەرۋ مەملەكەتىمىزدىڭ تارتىبىنە ساي كەلمەيدى. ەگەر قاشقىن ءامىرسانانى ۇستاپ بەرەر بولساڭىزدار، ونى سىيعا بەرۋىمە ابدەن بولادى» دەيدى. بۇل دەرەكتەن كەمىندە ەكى اقپاراتقا كوز جەتكىزەمىز: بىرىنشىدەن، قازاقتاردىڭ ەجەلگى اتا قونىسى تۋرالى اۋماقتىق تالابى دايەكتى ءارى تۇراقتى بولعان، ايتپەگەندە، قازاق ەلشىلەرى جوڭعار مەملەكەتىن ەندى عانا تالقانداپ، ازۋىن ايعا بىلەپ وتىرعان سين يمپەراتورىنىڭ الدىندا بۇل ماسەلەنى كوتەرمەس ەدى. ەكىنشىدەن، قازاق-قىتاي اراسىندا تارباعاتاي ماسەلەسىنە بايلانىستى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدىڭ مۇمكىندىگى بولعان. بۇل وتە ماڭىزدى اقپارات، ويتكەنى، ۇلى جەڭىستىڭ قازاقتارعا ءتيىستى ەكەنىن سين يمپەراتورىنىڭ ءوزى دە ىشتەي مويىندايتىن، 1755 جىلى سيانلۋننىڭ اسكەري قۇپيالىق امباندارىنا بەرگەن جارلىعىندا «قازاقتار (جوڭعار بيلەۋشىسى) داۆاسيگە جورىق جاسادى دەگەن حاباردان قۇلاعدار بولدىم. وسىدان-اق ءداۆاسيدىڭ تىعىرىققا تىرەلىپ، جوڭعارلاردىڭ ىدىراي باستاعانىن شامالاۋعا بولادى. ەگەر تاباندا جاساق اتتاندىرماساق، قازاقتاردىڭ باعى جانىپ (جوڭعاردان) جەڭىستىك الاتىنى داۋسىز» دەسە، تاعى ءبىر جارلىعىندا «ءداۆاسيدىڭ ابدەن قاۋساعانى بەلگىلى بولدى، تەك جاساقتارىمىز ۇلگەرىپ جەتسە، جەڭىس بىزدىكى. الايدا، قازاقتاردىڭ كۇشى باسىمىراق، ونىڭ ۇستىنە، ولار داۆاسيگە وتە جاقىن. ءداۆاسيدىڭ قازاقتارعا نەمەسە ءامىرساناعا نەمەسە بادىم سەرەنگە تۇتقىن بولعانىنان سارىلعا تۇتقىن بولعانى ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى» دەيدى. دەمەك، قازاقتار قالماقتاردىڭ ىرگەسىن سوگىپ، تۋىن جىعۋعا شاق قالعاندا، شۇرشىتتەردىڭ دايىن اسقا تىك قاسىق بولىپ، تۇرالاعان جوڭعاردى قىرىپ-جويىپ، ىلە-سالا «ويراتتان قالعان جەر بىزدىكى» دەپ جار سالۋى، قاي جاعىنان العاندا دا، اقىلعا سىيمايتىن تىرلىك ەدى.
ونى ايتپاعاندا، جوڭعار مەملەكەتى جويىلعاننان كەيىن (تايۆان تاريحشىسى بو يان «قىتايلىقتاردىڭ تاريحى» دەگەن ەڭبەگىندە سين يمپەرياسىنىڭ جوڭعار جەرىندەگى ساياساتىن گەنوسيد دەپ سيپاتتايدى)، رەسەي جانە سين يمپەريالارىنىڭ تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ قاتىسۋىنسىز قازاقتىڭ شۇرايلى دالاسىن جىرتىس جىرتقانداي ءبولىسىپ الۋى ەشقانداي تاريحي ادىلەتتىلىككە جاتپايتىنىن اشىق ايتاتىن كەز جەتتى دەپ ويلايمىز. ءبىر ساتكە باعى تايعان حالىقتى بۇلايشا قورلاپ، جەرىمەن، مالىمەن قوسا بولىسكە سالعان وكتەمشىل ءھام جىمىسقى ساياساتتاردىڭ قازاقتار ءۇشىن زور قيانات بولعانىن فاكتىلەرمەن دالەلدەپ، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ، تاۋەلسىز قازاقستان جەرىنە كوز الارتقان جات نيەتكە تويتارىس بەرىپ، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن جەرىمىزدىڭ بۇتىندىگىن تاريحي تۇرعىدان نەگىزدەي ءتۇسۋ بۇگىنگى تاريحشىلاردىڭ الدىنا قويىلعان قاسيەتتى پارىزداردىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس.
ايتپاقشى، چجۋن سينسي اتالمىش ماقالاسىندا حاكىم ابايدىڭ «ەسىڭدە بار ما جاس كۇنىڭ» دەپ باستالاتىن ولەڭىن مىسالعا كەلتىرىپ، «ابايدىڭ باقىتتى بالالىق شاعى رەسەي شىڭعىستاۋ ءوڭىرىن تارتىپ الماي تۇرعان كەزگە تۋرا كەلەدى، سوندىقتان، ونىڭ بالالىققا ساعىنىشىنىڭ وزگەشە تاريحي ءمانى بار... بۇل ولەڭ ابايدىڭ ازاماتتىعى الماسۋدان بۇرىنعى-سوڭعى كەزەڭدەردەگى كوڭىل كۇيىن ەڭ جاقسى بەينەلەگەن ولەڭ» دەپ، ايدى اسپانعا شىعارادى. اۆتوردىڭ لوگيكاسى بويىنشا، «رەسەي شىڭعىستاۋدى تارتىپ الماي تۇرعان كەزدە»، اباي، ارينە، جۇڭگو ازاماتى بولادى دا. دەمەك، اباي بالالىعىن عانا ەمەس، باقىتقا مەيىرلەندىرىپ وسىرگەن وتانىن دا ساعىنىپ وتىر ەكەن! دەمەك، ورىستان جۇڭگو جاقسى بولعانى عوي. كەشىرىڭىز، ابەستەۋ بولسا دا ايتايىق، اۆتور بۇل رەتتە «ايۋدىڭ جانىندا شوشقا جىلماقتاي» دەمەكشى سەكىلدى. شىندىعىندا، وتارشىلداردىڭ ءبارى بىردەي، تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ، كىرىپتار حالگە تۇسكەن حالىققا ەشكىمنىڭ اسپانداعى ايدى اپەرمەيتىنىن باسىمىزدان وتكەن قيلى تاريح جەرىنە جەتە دالەلدەدى ەمەس پە؟
سوڭعى ايتارىمىز، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ابايدى، اباي تۋعان قاسيەتتى ولكەنى بىزدىكى ەدى دەپ، تاريحي ادىلەتتىلىككە دە، عىلىمي ەتيكاعا دا جات پىكىر بىلدىرگەن وسى عىلىمي جۇمىستىڭ بىلدەي باسىلىمدا جارىق كورگەنىنە تابانى كۇرەكتەي 13 جىل (ءبىر مۇشەل) وتسە دە، ءبىزدىڭ نازارىمىزعا ىلىنبەي كەلگەنى وتە وكىنىشتى. وتكەندە، جۇمىس بابىندا قىتايدا جاريالانعان اباي تۋرالى جۇزگە جۋىق ەڭبەكتى ءسۇزىپ شىققانىمدا، انىق كوزىم جەتكەنى – قىتايلار ابايدى عانا ەمەس، اباي ارقىلى قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جاتىر. ال بىزدە شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ تاريحىن، ادەبيەتىن، ونەرىن، عىلىمىن جەتە زەرتتەپ ۇلگەرمەسە دە، كەمىندە، وزىمىزگە قاتىستى بولىگىن تانىپ، ءبىلىپ، دەر كەزىندە قورىتىندىلاپ وتىراتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى عىلىمي-ساراپتامالىق ورتالىق بار ما ءوزى؟ بار بولسا، سونشا جىلدان بەرى ايعا قاراپ وتىر ما؟ جوق بولسا، سونداي ورتالىق ءبىز ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەكەنىن ەسكە سالامىز.
ايتار ويىمىزدى قىتايدىڭ «ءوزىڭدى ءبىل، وزگەنى تانى، قاپى قالمايسىڭ» دەگەن قاناتتى سوزىمەن تۇيىندەيمىز.
ەرلان مازان
ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى، اعا اۋدارماشى
