قازاق توپىراعىنان شىعىپ، بۇكىل الەمدى مويىنداتقان جانە كۇللى ادامزاتقا ورتاق قاعيداتتاردى قالىپتاستىرعان حالقىمىزدىڭ ماقتانىشتارى – ءال-فارابي جانە ابايدىڭ ونەر مەن عىلىم تۋرالى ايتقاندارىنان باستاپ، ادام بولمىسى مەن ومىرلىك ۇستانىمدارى جايلى ويلارىنان كوپتەگەن ۇندەستىكتى كورۋگە بولادى.
ەكەۋى دە – تەك ءبىر ۇلت، ءبىر حالىقتىڭ دۇنيەتانىم شەڭبەرىندە قالىپ قويماي، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلە العان الىپتار. بۇگىنگى تاڭدا دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى IQ كورسەتكىشى (ينتەللەكت كورسەتكىشى) قاي حالىقتا جوعارى، ول ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنە قانشالىقتى ىقپال ەتۋى ىقتيمال دەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە پىكىرتالاس تۋدىرىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ءال-فارابي جانە اباي سىندى عۇلامالارىمىز بۇل تالاپ دەڭگەيىنە سان عاسىر بۇرىن جاۋاپ بەرىپ قويعان سياقتى. سوندىقتان دا ولاردىڭ مۇرالارىن ءبىر عانا ۇلت دەڭگەيىندە قاراستىرۋ تارلىق ەتەدى، ال نەعۇرلىم الەمدىك ارەناعا كوتەرۋ – ول زامان تالابى. دەگەنمەن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە «ءوزىڭدى-وزىڭ سىيلاۋىڭ» ابزال. ول ۇددە تۇرعىسىنان تانىلۋ – الىپتارىمىزدى ءوزىمىزدىڭ جان-جاقتى تانىپ ءبىلۋىمىز.
كۇردەلى دە بۇرالاڭ جول
جالپى، ءبىز بۇگىندە ۇلى دەپ ۇلىقتاپ، ۇلت ماقتانىشى دەپ دارىپتەپ وتىرعان ءال-فارابي مەن اباي ءبىز تانىعان كوكجيەككە بىردەن كوتەرىلە سالعان جوق. ولاردى تانۋدا، تانىتۋدا كوپتەگەن عالىمدار، ۇلت جاناشىرلارى ايانباي تەر توكتى. مىسالى، اقجان ءال-ماشاني – ەۋروپالىقتار شىعىس اريستوتەلi دەپ اتاعان، دۇنيەجۇزىلىك ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ەكiنشi ۇستازى ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدiڭ وتىراردان شىققانىن جانە قىپشاق تۋماسى ەكەندiگiن العاش دالەلدەپ، اراعا ون بiر عاسىر سالىپ قازاق توپىراعىندا ەسىمىنىڭ ايگىلەنۋىنە اتسالىسىپ، بابا مۇرالارىن جان-جاقتى زەرتتەپ، فارابيتانۋدىڭ نەگىزىن قالاپ بەرگەن عالىم. الايدا اقجان جاقسىبەك ۇلى ءماشانيدىڭ ءرولى بارلىق جەردە ايتىلا بەرمەيدى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى جوق ەمەس.
اقجان جاقسىبەك ۇلى – 1933 جىلى سەمەيدىڭ گەولوگيا بارلاۋ تەحنيكۋمىندا اشىلعان قازاقتىڭ تۇڭعىش تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورنى – قازاق كەن-مەتاللۋرگيا (قازىرگى قازۇتۋ) ينستيتۋتىن ءتامامداپ، جەر عىلىمىنىڭ جاڭا سالاسى گەومەحانيكانىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە وسى سالادا وتىزعا تارتا عالىمدار تاربيەلەگەن ونىڭ قازاقستانداعى مەكتەبىن قالىپتاستىرۋشى. اقجان سىندى عالىمنىڭ ءوزى دە قۇنارلى توپىراقتان ءونىپ شىققان ءدان سياقتى. سەبەبى ول – ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» ءۇشتاعانىنىڭ «قاھار» اتتى بولىمىندە ماسان دەپ ءبىر عانا ءارپى وزگەرتىلىپ اتى اتالاتىن ماشان ءبيدىڭ بالاسى جاقسىبەكتىڭ ۇرپاعى. داۋلەتى شاعىن، ساۋاتتى ءارى سالاۋاتتى جاقسىبەك جيىرماسىنشى جىلدارى ستارشىن، بولىستىق قىزمەتتە ەل بيلىگىنە دە ارالاسقان دەگەن دەرەكتەر بار. ماشان بي ءوز زامانىندا جامانتاي تورەنىڭ كەڭەسشى ءبيى، اۋزىمەن وراق ورعان شەشەن بولعان ەكەن، ال ءى.ەسەنبەرلين ونى اتاقتى اعىباي باتىردىڭ دوسى رەتىندە كورسەتەدى. قالاي بولعاندا دا، «اسىلدىڭ سىنىعى»، «تۇلپاردىڭ تۇياعى» دەۋىمىزگە دالەلىمىز جەتەرلىك، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ ۇرپاعى. ونىڭ ارعى اتاسى قازاق ەلىنىڭ ەل بولىپ ساقتالىپ قالۋى جولىنداعى ەرلەرمەن ۇزەڭگىلەس بولعان، قاھارماندىقتى ەلگە ۇلگى ەتكەن بي بولسا، اكەسى دە حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، بيلىككە ارالاسقان ادام. ءبىر اۋلەتتەن تاراعان ءۇش كەزەڭدە ءومىر كەشكەن ءۇش ۇرپاق ەلىنە زامانىنا ساي قىزمەت ەتكەن. ءال-ماشاني قازاق توپىراعىندا جاڭا عىلىم – گەومەحانيكانىڭ نەگىزىن عانا سالىپ قويماي، عىلىمي-كوپشىلىك جانە فانتاستيكالىق تۋىندىلار جازا وتىرىپ، قازاق ادەبيەتىندە سول جانردىڭ نەگىزىن سالۋشى قالامگەر رەتىندە دە تانىلادى. سونىمەن قاتار 300-دەن استام عىلىمي، ادەبي ەڭبەكتەر جازعان. سونىڭ ىشىندە ماشانيتانۋشى عالىم ءارى ونىڭ شاكىرتتەرى ش.ابدرامان، ت. ب. پىكىرى بويىنشا فارابيتانۋ ەڭبەكتەرىنىڭ دەنى ءالى باسپا ءجۇزىن كورمەگەن.
جالپى، ءال-ماشانيدىڭ فارابي الەمىنىڭ ەسىگىن اشۋىنىڭ ءوزى تىلسىم سىرلارعا تولى. ول تۋرالى حالىق اراسىندا باسپا بەتىن كورگەن جانە كورمەگەن ءتۇرلى اڭىزدار كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى «ۇلى تۇلعالار – عىلىمي-عۇمىرنامالىق سەرياسى» بويىنشا ش.ابدرامان قۇراستىرۋىمەن جازىلعان «فارابي – عيبراتتى عالىم» اتتى ەڭبەكتە «جاڭا جىل تۇنىندەگى ءتۇس» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلىپ وتىر. وندا 1965 جىلعى جاڭا جىل قارساڭىندا اقجان جاقسىبەك ۇلىنىڭ كورگەن ءتۇسى باياندالا كەلىپ، عالىمنىڭ قازاقستاننىڭ عىلىمي الەمىنە ءفارابيدى تانىستىرا الماي جۇرگەن قينالىسى بەرىلەدى. وقيعا جەلىسىن قىسقاشا ورەتىن بولساق، تاڭعى كۇن شاپاعىمەن شىرايلانىپ كەلە جاتقان دوسىم اتتى جىگىتكە اقساقالى كەۋدەسىن جاپقان قاريا كەزدەسەدى. قاريا ودان مەككە-مادينانى سۇرايدى. ءبىراق اتەيزم ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان قىزىل يمپەريا كەزىندە بۇل ءسوزدى جاس جىگىتتىڭ تۇسىنە الماي دال بولۋى زاڭدى ەدى. ال اقساقال ونى وقىمىستىلار، زيالىلار وتىراتىن ورىن دەپ تۇسىندىرگەن سوڭ، عىلىم اكادەمياسى ەكەنىن ۇققان جىگىت سوندا ەرتىپ بارادى. جول-جونەكەي اقساقال «سولاردىڭ ىشىندە تاريح ماماندارى كىم، ءتىل ماماندارى كىم، ءپالسافا ماماندارى كىمدەر؟ سولارمەن مۇمكىن بولسا مەنى جولىقتىرساڭ» دەپ ءوتىنىش بىلدىرگەن ەكەن. جاس جىگىت ءبىرىنشى كەزەكتە اكادەميك الكەي مارعۇلانعا، ىسمەت كەڭەسبايەۆقا ەرتىپ بارعان كورىنەدى. ءبىراق ارالارىن سان عاسىر ءبولىپ تۇرعاندىقتان، ارحەولوگيا، ءتىل ءبىلىمى تۋرالى سۇراققا ءال-فارابي بابامىز ءوز كوڭىلىنە قونىمدى جاۋاپ الا الماعان ەكەن، ياعني قازاق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن ءا.مارعۇلانعا شام شاھارى، مىسىر شاھارى تۋرالى سۇراۋ قانشالىقتى ماعىناسىز بولسا، «قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن بىلەمىن» دەگەن ءى.كەڭەسبايەۆقا «ەرتەدەگى گرەك ءتىلىن، لاتىن، جۇڭگو تىلدەرىن بىلەسىز بە؟» دەپ سۇراۋ دا ورىنسىز ەدى. اڭگىمەلەرى جاراسپاعان سوڭ جاس جىگىت اقساقالدى «ءپالسافادان عۇلامالارىڭ كىم، ەندى سوعان اپار!» دەپ وتىنگەن سوڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە نۇرىمبەك ءجاندىلدين دەگەن ادامعا اپارعان كورىنەدى. قابىلداۋ بولمەسىنە كەلىپ، حاتشىعا قابىلداي الار ما ەكەن دەپ، جاعدايىن ايتىپتى. سوندا حاتشى كومەكشى ارقىلى: «ينستيتۋتقا بالا تۇسىرمەك بولىپ نەمەسە پاتەر سۇراعالى كەلسە، قابىلدامايمىن» دەپ ءبىر-اق كەسىپ ايتادى.
مۇنداي ۇزىلدى-كەسىلدى تالاپقا ءال-فارابي: «وقۋعا ءتۇسىر دەپ سۇرايتىن مەنىڭ بالام جوق، پاتەردىڭ ماعان تاعى كەرەگى جوق، ويتكەنى مەن ەرتە زامانداردا دۇنيە سالعانمىن، كەلىپ تۇرعان مەن ەمەس، مەنىڭ سۇلدەم، رۋحىم» دەپتى. سودان ونى قابىلداعان ەكەن. ءبىرىنشى بولىپ ءسوز باستاعان ءال-فارابي: «ءسىزدى ۇلكەن عۇلاما، ءپالسافا ءىلىمىنىڭ ۋاكىلى دەگەن سوڭ كەلىپ وتىرمىن، قانداي فيلوسوفيامەن شۇعىلداناسىڭ؟» دەپ سۇرايدى. «سىزگە ءپالسافانىڭ قايسىسى كەرەك؟» دەپ سۇراۋعا سۇراۋ قويعان حاتشى ءوزىنىڭ ماركستىك-لەنيندىك فيلوسوفيا ۋاكىلى ەكەنىن ايتادى. بۇعان تاڭعالعان ءال-فارابي: «ماركستىك دەدىڭ بە، لەنيندىك دەدىڭ بە؟ ول دەگەندەرىڭ نە؟ ءبىز بىلەتىن ءپالسافادا ونداي دەگەندەر جوق بولاتىن»، «بۇل قاشان، قايدان شىققان ىلىمدەر؟» دەپ سۇرايدى. اڭگىمە جەلىسىن مۇلدەم ۇناتپاعان حاتشى: «ماركستى، لەنيندى بىلمەيتىن ءوزىڭىز قانداي ادامسىز؟» دەپ جەكىرەدى. ەندى اڭگىمە ءبىتتى، شىعىپ تۇرىڭىز دەگەندى ءبىلدىرىپ، ورنىنان تۇرۋعا ىڭعايلانا باستايدى.
– ءسىز رەنجىمەڭىز، مەن شىنىندا دا بىلمەيدى ەكەنمىن، ول ءىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان كىمدەر، ولار قاشان ءومىر سۇرگەن؟ – دەپ سۇرايدى. حاتشى وعان: ءبىرى – XءىX عاسىردىڭ ورتا كەزى، ەكىنشىسى – XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە، – دەيدى.
– ءيا، سولاي دەڭىز، ال مەن بولسام ح عاسىردا ءومىر ءسۇردىم، مەنەن سوڭ ولار ومىرگە كەلەتىنىن قايدان بىلەيىن، – دەي كەلىپ، ال ەندى «پتولەمەي، پيفاگور، اريستوتەل، پلاتون فيلوسوفياسىنان ناقتى نە بىلەسىز؟» دەيدى. بۇل سۇراۋعا حاتشى: «ءبىز ولاردان تىكەلەي بولماسا دا حاباردارمىز، ولارعا ك.ماركس پەن لەنين كەزىندە باعا بەرگەن، ءبىز سول تۇرعىدان ولاردى بىلەمىز» دەگەن ەكەن. بۇل جەردە دە اڭگىمەلەرى كەلىسپەگەن سوڭ اقساقال كەتىپ قالادى. جول-جونەكەي ءوزىن ءفارابيمىن دەپ تانىستىرادى جاس جىگىتكە. سول تۇسىندە اقجان جاقسىبەك ۇلى ال-فارابيمەن جولىققانىن كوردىم دەگەن بالاڭ جىگىت دوسىمنىڭ ءپروتوتيپى دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ بولىپ شىعادى. سول د.كىشىبەكوۆ فارابيتانۋشى عالىمنىڭ جاڭا جىل تۇنىندەگى كورگەن ءتۇسى تۋرالى ماقالا جازىپ قالدىرعان.
ا.جاقسىبەك ۇلى دا سول تۇسىنەن كەيىن جازعان ماقالاسىن بىرنەشە جەرگە اپارىپ، باستىرا الماپتى. اپارعان رەداكسيانىڭ بارلىعىنا ماقالا ۇناعانمەن، قاساڭ ساياساتقا باعىنعان زاماندا اركىم ءوز باسىنىڭ اماندىعىن كۇيتتەپ، باتىل قادام جاساي الماعانعا ۇقسايدى. بۇل جەردە نازار اۋدارا كەتەتىن تاعى ءبىر جايت بار. «ءتۇس كورۋ»، «تۇسىندە ايان بەرۋ» دەگەن سياقتى تىلسىم كۇشتەرگە سەنۋ كوبىنەسە قازاق حالقىنا ءتان بولىپ كەلەتىنىنە دە كوپتەگەن مىسالدار بار. ونى و دۇنيەلىك بولعان اتا-باباعا دەگەن قۇرمەتپەن بايلانىستىرۋ كەرەك شىعار. حالقىمىزعا ءتان ەرەكشە قاسيەتءتىڭ ءوزى – جەتى اتاسىنا دەيىن ءبىلىپ، ەسىمدەرىن ارداقتاپ وتىرۋ، سوندىقتان دا بولسا كەرەك، ۇلى ىستەردى باستاۋدا، ءىرى جورىقتارعا اتتاناردا ءتۇس كورىپ، اتا-بابالارىمەن تىلدەسەتىن فاكتىلەردىڭ كەزدەسەتىنى. اقجان ءال-ماشاني جاقسىبەك ۇلىنىڭ كىندىك ازيادا فارابيتانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋى الدىندا وسىنداي ءتۇس كورۋىنىڭ ءوزى زاڭدى دا بولار. دەگەنمەن وسىنداي جاۋاپتى دا يگىلىكتى ءىستى باستاۋ وڭاي بولماعان. سەبەبى ول ءال-فارابيدى ون ءبىر عاسىردى اراعا سالىپ وتىراردا كىندىك قانى تامعان قىپشاق پەرزەنتى ەكەندىگىن دالەلدەۋمەن شەكتەلمەي، ەكىنشى ۇستاز قاعيدالارىن بۇگىنگى عىلىم جەتىستىگىمەن ساباقتاستىرىپ، ۇلتتىق دۇنيەتانىممەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ونىڭ ۇستانعان عىلىمي-يسلامي ۇعىمىن تۇڭعىش رەت قازاق عىلىمىنا ەنگىزدى. قىزىل يمپەريا كەزىندە مۇنداي باتىل قادامعا بارۋ – ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەردى» جازۋ ارقىلى حاندار ەرلىگىن دارىپتەۋ، ج.مولداعالييەۆتىڭ «مەن قازاقپىن» پوەماسى ارقىلى «ينتەرناسيوناليزم» ۇستەمدىگى كەزىندە دارالانىپ جار سالۋ ەرلىگىمەن بارابار.
بۇل ويىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن وسى جەردە تاعى دا پروفەسسور، ماشانيتانۋشى شامشيدەن ابدرامان پىكىرىن كەلتىرۋگە بولادى. ونىڭ بايانداۋىنشا، «ءال-ماشانيدىڭ ءال-فارابي تۋرالى قولجازباسى ورىس تىلىندە جازىلعان، ءبىرىنشى بەتتىڭ (ماشينكامەن باسىلعان) تومەنگى جاعىندا 1973 ج. دەپ اۆتور قولىمەن (سيامەن) جازىپتى. بۇل ءال-فارابي بابامىزدى ەشكىمگە ورتاقتاستىرماي، قازاق تۋماسى ەكەندىگىن الەمگە تانىتقان، 1975 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 8-13 ارالىعىندا ماسكەۋدە باستالىپ، الماتىدا اياقتالعان ۇلى بابانىڭ 1100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىڭدا جازىلعاندىعىن بىلدىرۋمەن قاتار، مونوگرافيانىڭ ءتىلىن دە انىقتاعان كورىنەدى. سەبەبى سول يۋنەسكو تاراپىنان وتكىزىلگەن حالىقارالىق كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلارعا ورىس ءتىلى ورتاق بولعان. ءبىراق كىتاپ شىقپاي قالعان. ءدال وسىنداي ۇلى وقيعاعا تىكەلەي ارنالعان زەرتتەۋدى شىعارتپاي تاستاتقان شەشىمنىڭ ماڭىزدىلىعى – سول ۇلى مەرەيتويدى وتكىزۋ مانىنەن دە اسىپ تۇسسە كەرەك! ءبىر سوزبەن ايتساق، ءبىرىنشى سەبەپ: قازاق عىلىم مەن مادەنيەتتەن جۇرداي، ويتكەنى ولار كەشەگى كوشپەندىلەر دەلىنەتىن يدەولوگيا ۇستانعان زاماندا ال-فارابيدەي پەرزەنتىن تاۋىپ، وعان سوققى بەرگەن ءال-ماشانيدى اياقتان شالۋ عانا ەمەس، سول سەبەپتىڭ باستىسى – كىتاپتا دۇنيە قۇرىلىمىنىڭ اللانىڭ قۇدىرەتىنەن ەكەندىگىن ايتقان ءال-فارابي تۇجىرىمىنىڭ بۇگىنگى عىلىمىنىڭ دامۋ نەگىزىندە اينىتپاي ايتا بىلگەن اقجان تۇسىندىرمەسى اتەيستەرگە بەرىلگەن سوققى ەدى. ءال-فارابيدىڭ اۋىزعا جاڭا الا باستالعان – سول وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنىڭ ىشىندە زيالى دەيتىن قازاق قاۋىمىنىڭ «اقجان، مىنا سالدە وراعان مولدانى قازاق دەيمىسىڭ؟» دەپ ۇركە قاراۋشىلارى كوپتەپ كەزدەسەتىن-دى، ونى وسى جولدىڭ اۆتورى دا تالاي رەت كورگەن ەدى. ەندەشە سول ۇلتتىق زيالىلارىمىزدى – قاي-قايسى بولسا دا مۇنداي زەرتتەۋدىڭ زياندىلىعىن باستىقتارعا دالەلدەۋ قيىنعا سوقپايتىن-دى… سولاي بولدى دا. كىتاپ شىقپاي قالدى. ءبىراق بۇل اقجان ال-ماشانيگە عانا جاسالىنعان قىسىم ەمەس-تى، ونىڭ سەبەبى باسقادا ەدى. ول ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى، ونىمەن ساباقتاس بولاتىن. بابا مەرەيتويى وتىسىمەن فارابيتانۋ ءىسىنىڭ سالماعىن تاشكەنتكە باعىتتاۋ، ياعني قازاق جەرىندە باستالعان ءىستىڭ كەڭەيتىلىپ، دامىتىلماۋى – وسىنىڭ دالەلى. سول حالىقارالىق كونفەرەنسيا قابىلداعان قاۋلىنىڭ بىردە-بىرىنىڭ ورىندالماۋى، ونى ورىنداۋدى ويلاستىرماۋى – مۇنىڭ ءبارى كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ قازاق جەرىنەن فارابيتانۋدى الاستاتۋ ساياساتىنىڭ تۇبەگەيلى ماقساتى بولعاندىعىنان ەدى».
ءومىرىنىڭ قىرىق جىلىن فارابيتانۋعا ارناعان ا.جاقسىبەك ۇلى – داماسكiدەگi باب اس-ساعير زيراتىنان ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازىنىڭ قابiرiن تاۋىپ، مiءناجات ەتiپ، بiر ۋىس توپىراعىن وتىرارعا اكەلگەن تۇڭعىش قازاق، 1970 جىلى جازىلعان «ءال-فارابي» تاريحي دەرەكتi كiتابىندا عۇلامانىڭ كوركەم بەينەسiن العاش سومداعان قالامگەر. سونىمەن قاتار فارابي ەڭبەكتەرiن قازاق تiلiندە سويلەتiپ، ونىڭ تراكتاتتارىن اۋدارعان. ەڭبەكتەرiن تەرەڭiرەك زەرتتەپ، زەردەلەۋ ءۇشiن ءوز قارجىسىمەن ءال-فارابي عۇمىر كەشكەن تاياۋ شىعىس ەلدەرiن ارالاپ شىققان ەكەن. اقجان ءال-ماشاني ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋ مەن ونىڭ عىلىمي ءومiربايانىن جاساۋدا تەڭدەسi جوق مۇرا قالدىرعان. ول قازاقتىڭ ەكi ۇلى دانالارى – ءال-فارابي مەن ابايدىڭ اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستى اشا وتىرىپ، «ءال-فارابي جانە اباي» زەرتتەۋiن جاساعان، ابايتانۋدىڭ رەنەسسانستىق سونى زەرتتەۋiن بەرگەن. سونداي-اق جەر عىلىمىنىڭ جاڭا سالاسى – گەومەحانيكانىڭ نەگiزiن سالۋشى جانە ەلiمiزدە ونىڭ مەكتەبiن قۇرۋشى عالىم. پروفەسسور اقجان ماشانوۆ 1968 جىلى اراب ەلدەرىنە ساياحات جاساپ، اراب عالىمدارىمەن كەزدەسىپ، ءفارابيدىڭ شام (داماسك) شاھارىنداعى زيراتىن ىزدەپ تاۋىپ، سۋرەتىن ءتۇسىرىپ اكەلگەندىگى تۋرالى پروفەسسور، ماشانيتانۋشى شامشيدەن ابدرامان ءوز ەڭبەگىندە تەرەڭ اشىپ كورسەتەدى. مىنە، وسىلايشا قىپشاق دالاسىنان باستالعان ءبىلىم مەن عىلىم ساپارى شام قالاسىنا دەيىن جالعاسقان ءال-فارابي قانشالىقتى قيىن دا كۇردەلى جولدان وتسە، ونى ەلىنە تانىتۋدا، تۋعان جەر توپىراعىنا قايتارىپ الىپ كەلۋدە ءال-ماشاني دە بىرنەشە بۇرالاڭ جولدان وتكەن.
ءال-فارابي مۇرالارىمەن اباي دا مەدرەسەدە وقىعان كەزىندە تانىس بولعان، ماعجان جۇمابايەۆ، ت. ب. ۇلت زيالىلارى بىلگەن، دەگەنمەن ونىڭ قازىرگى قازاق توپىراعىنىڭ پەرزەنتى ەكەنىن دالەلدەۋ اقجان جاقسىبەكۇلىنا بۇيىرىپتى.
ابايدى تانىپ ءبىلۋ دە قازاق ءۇشىن وڭايعا تۇسپەگەنى بەلگىلى. ونىڭ باستاۋىندا، ارينە، ۇلت ۇستازى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇردى. ول 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى كولەمدى زەرتتەۋ ماقالاسىن جازدى: «قازاقتىڭ باس اقىنى – اباي (شىن اتى يبراھيم) قۇنانبايەۆ. ونان اسقان بۇرىن-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدى بىلمەيتىن ادام جوق. اقمولامەن سىبايلاس تورعاي وبلىسىندا ابايدى بىلەتىن ادام كەم، قۇتى، جوق دەپ ايتسا دا بولارلىق. ولاي بولۋى ءسوزى باسىلماعاندىقتان، ابايدىڭ سوزدەرى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققانشا ابايدىڭ اتى دا، ءسوزى دە تورعاي وبلىسىندا ەستىلمەۋشى ەدى. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدىڭ اتىن، ءسوزىن ەستىمەدىم دەگەنگە نەداۋىر تاڭىرقاپ قالادى. مەن ەڭ اۋەلى اقمولا وبلىسىنا بارعانىمدا ابايدى بىلمەگەنىمە، ءسوزىن ەستىگەنىم جوق دەگەنىمە تاڭىرقاپ قالۋشى ەدى.
قاي جەردە اقىندار جايىنان، يا اقىنداردىڭ سوزدەرى جايىنان اڭگىمە بولسا، ابايدىڭ ءسوزىن ماقتامايتىن ادام بولمادى. ابايدىڭ ءسوزىن كورمەي تۇرعاندا، ماقتاعاندارىنا سەنبەي، قازاق ۇكىلەگەن ءوز قۇنانىن وزگەلەردىڭ تۇلپارىنان ارتىق كورەتىن مىنەزى بولۋشى ەدى، ماقتاپ وتىرعان ابايى ءبىزدىڭ ابۋباكىر، سەيداحمەت، اقمولدالارىمىز سىقىلدى بىرەۋ عوي دەپ ءجۇردىم.
1903 جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى. وقىپ قاراسام، باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولار سوزىنەن باسقالىعى سونشا، اۋەلگى كەزدە جاتىرقاپ، كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ…» دەپ جازعان ەكەن كەزىندە. مىنە، رەسمي ادەبي ورتادا، قالا بەردى قازاق قوعامىندا ابايدى اقىن رەتىندە مويىنداتقان وسى ماقالا بولاتىن.
ءارى قاراي حالىققا كەڭىنەن تانىستىرۋ سياقتى ساۋاپتى ءىس م.اۋەزوۆ ۇلەسىندە ەكەنى داۋسىز دۇنيە. ارينە، «اباي جولى» دا وڭاي جازىلا سالعان جوق. ول جولدا تالاي مۇراعات اقتارىلىپ، تالاي ادامداردان مالىمەتتەر الىندى. قانداي دا بولسىن عىلىمي نەمەسە كوركەم تۋىندىنىڭ جازىلۋى بار دا، ونىڭ جارىق كورۋى بار. «اباي جولى» دا تالاي تار جول، تايعاق كەشۋدى باسىنان وتكەرگەن. ءبىراق ونىڭ اۆتورى – مۇحتار اۋەزوۆ بۇل جولدا جانقيارلىقپەن ەڭبەك ەتكەن. ونى العان بەتىنەن قايتارماعان ابايعا، اباي الەمىنە دەگەن ماحاببات ەدى. اۋەزوۆ روماندى جازۋعا 1938 جىلدىڭ اياعى، 1939 جىلدىڭ باسىندا وتىرىپتى. و باستا ءبىر كىتاپ بولار دەپ جوسپارلاعان ماتەريال مەن جازۋشى قيالى ارناسىنان اسىپ، ەكىنشى كىتاپقا ۇلاسادى. جازۋشى «ابايدىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن تولىقتاي 1940 جىلدىڭ كۇزىندە ءبىتىرىپ، باسپاعا بەرگەن ەكەن. ءبىراق كىتاپ باسپادا ۇزاق جاتىپ قالادى. بۇل كەزەڭ تۋرالى پروفەسسور بەيسەمباي كەنجەبايەۆ ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە: «1941 جىلدىڭ باسىندا ءبىر بارعانىمدا مۇحتار وتە قۋانىشتى ەدى. كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسە باستاعانىمىزدان-اق: «مەن بيىل ۇلكەن جۇمىس ءبىتىردىم. اباي تۋرالى ءبىراز جىلدان بەرى جازىپ جۇرگەن رومانىمنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن ءبىتىرىپ، باسپاعا بەردىم. بۇعان دەيىن ءىرىلى-ۋاقتى ءبىرسىپىرا جازدىم عوي. مىنا رومانىم – سونىڭ بارىنەن وزگە، جازۋشىلىق قىزمەتىمنىڭ ءبىر بيىك بەلەسى. ادام ءوزىنىڭ ءار جۇمىسىنا، بىرىنە از، بىرىنە كوپ دەگەندەي، ءارتۇرلى قاناعاتتانادى، تۇرلىشە ريزا بولادى. مەن بۇرىنعى جازعاندارىمنىڭ ەشبىرىنە بۇل رومانىما قاناعاتتانعانداي قاناعاتتانعان، ريزا بولعان ەمەس ەدىم. بۇعان ءبىر ايرىقشا قاناعاتتاندىم» دەگەندى ايتتى» دەپ جازىپ قالدىرعان ەكەن.
ويتكەنى وسى تەڭدەسسىز تاعدىرلى تۋىندىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقتىڭ بويتۇمارىنا اينالۋىنا وسى ادەبيەت مايتالمانىنىڭ قوسقان ۇلەسى ەرەن ەكەنىن ايتپاي كەتۋ – قيانات. ب.كەنجەبايەۆ الماتىعا قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ 1941 جىلى كەلىپتى. سول كەزدە ورتالىق كوميتەت ب.كەنجەبايەۆقا: «اباي» – ەسكىلىكتى كوكسەيتىن رومان، اۆتورى دا سەنىمسىز. مۇنداي روماندى جاريالاماۋ كەرەك. ءبىراق اۋەزوۆكە باسقاداي سىلتاۋ ايتىپ، كىتابىن قايتارىپ جىبەر» دەپ تاپسىرما بەرىپتى. وسىنداي كۇردەلى جاعداياتتان ب.كەنجەبايەۆ «كيريلليسامەن جازدىرىپ اكەلىڭىز» دەپ، «ابايدى» م.اۋەزوۆكە قايتارىپ بەرىپتى. ويتكەنى رومان لاتىن الىپبيىمەن جازىلعان ەكەن، ال كەڭەس وكىمەتى، سونىمەن بىرگە قازاقستان سول كەزدە كيريلليساعا كوشىپ جاتىپتى. ال جان دۇنيەسىمەن اباي الەمىنە ەنىپ كەتكەن جازۋشى بۇل ءىستى دە جىلدام ورىنداپ، روماندى جاڭا الىپبيمەن جازىپ اكەلىپتى. ءدال وسى ۋاقىتتا سوعىس بولىپ جاتۋىنا بايلانىستى مايدان، ەرلىك تۋرالى تۋىندىلار ءبىرىنشى كەزەككە قويىلىپ، «اباي» رومانى تاعى كەيىنگە شەگەرىلىپتى.
1942 جىلى باسپا ديرەكتورى بەيسەمباي كەنجەبايەۆ تاۋەكەلگە بارىپ ەشكىمگە بىلدىرمەستەن، «اباي» رومانىن تەرۋگە جىبەرەدى. رومانعا رەداكتور بولعان قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ جازۋىنشا، جازۋشىعا ءسۇيىنشى حاباردى بەيسەمباي كەنجەبايەۆ كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ جەتكىزگەن. ادەبيەت زەرتتەۋشى قۇلبەك ەرگوبەك عالىمنىڭ بۇل ارەكەتىنە: «مىنە، وسىنداي قىستالاڭ، وزەكسىز تار، وڭەزە كەزەڭدە بەيسەمباي كەنجەبايەۆتىڭ تاۋەكەلى – قايتالانباس رۋحاني ەرلىك، قايتالانباس كىسىلىك» دەپ باعا بەرگەن كورىنەدى. ءبىراق «ساياسي سەنىمسىز» ادامنىڭ رومانىن جاريالاپ، ونى ماقتاپ ماقالا جازدى» دەگەن جەلەۋمەن ب.كەنجەبايەۆ ورتالىق كوميتەتتەن سوگىس الىپ، جۇمىسىنان «ءوز ەركىمەن» كەتۋگە تۋرا كەلىپتى. «جەر-جەردە بيلىك ايتقان بي-شونجاردىڭ» بالاسىن ماداقتادى» دەگەن جەلەۋگە قاراماستان، ۇلت ماقتانىشى – ابايدىڭ كوركەم وبرازىن جاساۋدا م.اۋەزوۆ قانداي ەرلىك جاساسا، حالىق يگىلىگى ءۇشىن ءوز باسىن قاتەرگە تىككەن ب.كەنجەبايەۆتىڭ ەڭبەگى دە ەلەۋسىز قالماعانى ءجون. بۇل مالىمەتتەر مەن دەرەكتەردى م.مىرزاحمەتوۆ، م.قاراتايەۆ، ق.مۇحامەدحانوۆ الدەقاشان ايتىپ تا، جازىپ تا كەتكەنى بەلگىلى. سولار سىندى مايتالمان عالىم، زەرتتەۋشىلەرىمىزدەن اسىپ ءسوز ايتۋ، ارينە، ارتىقتىق بولار. بۇل ماسەلەنى ايتىپ وتىرۋداعى سەبەپ – ەكى عۇلاما، ەكى الىپتىڭ قازاق قوعامىنا تانىلۋىنداعى ۇقساستىقتى كورسەتۋ. ەكەۋىن دە حالىققا تانىتۋدا باستارىن بايگەگە تىككەن زيالىلار ۇلتتىڭ رۋحاني بولاشاعىنا تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقانىن كورسەتۋ.
ال اباي ولەڭدەرىنىڭ ءماتىنتانىمىن زەردەلەۋدە قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەڭبەگىن ەلەمەي كەتۋ – قيانات. «اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى جايىندا» دەگەن اتپەن ءوزىنىڭ كولەمدى ەڭبەگىندە ابايتانۋشى عالىم اقىن ولەڭدەرىنىڭ ءماتىنتانىمىن زەرتتەي كەلە، ەكى ءجۇز ەلۋ ءسوزدى تۇزەتكەنىن، ءجۇز جيىرما سوزگە تۇسىنىك جازعانىن ايتقان ەكەن. دەگەنمەن مەرەيتويدان مەرەيتويعا دەيىن قازاندى جىلى جاۋىپ قوياتىن ادەتىمىزشە ءالى كۇنگە تولىق تۇزەتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەي كەلە جاتقانى بەلگىلى. ەسەپ بەرۋ ءۇشىن اۋىز تولتىرىپ، «وسىنشا ءىس-شارا ءوتتى، وسىنشا جيناق جارىق كوردى» دەۋدەن اسا الماي كەلە جاتقانىمىز بار ەكەنى دە راس.
سونداي-اق ابايدى تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن م.اۋەزوۆ اۋزىمەن ايتتىرعان كەيبىر اسىرە ويلارعا دا بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراعان ءجون. مىسالى، كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك كەزەڭ ءوز داۋرەنى وتپەيتىندەي، شىندىق اشىلمايتىنداي، ءبىر ۇلتتى تىم اسىرەلەپ، ەكىنشىسىن وعان كىرىپتار ەتىپ كورسەتكەنى قۇپيا ەمەس. سونداي فاكتىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە م.اۋەزوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن 1967 جىلى جارىق كورگەن «اباي قۇنانبايەۆ» اتتى ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر جيناعىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى ايتۋعا بولادى. ونى قۇراستىرىپ، العى ءسوزىن جازعان ىسقاق دۇيسەنبايەۆ دەگەن ادەبيەتشى ەكەن. بۇل تۋرالى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اراپ ەسپەنبەتوۆ «قايىم مۇحامەدحان ۇلى جانە ابايتانۋ ماسەلەلەرى» دەگەن ماقالاسىندا مىناداي دەرەكتەر كەلتىرەدى: «سول كىتاپتا قۇنانباي ايتىپتى دەگەن ءسوز كەلتىرىلگەن: «كەزى كەلگەن جەردە ايتپاق بولىپ جۇرگەن ءسوزىم بار ەدى، سونى ايتايىن: ەڭ اۋەلى – سەن جۇرتتىڭ بارىنە كۇلىپ سويلەيسىڭ، جايداق سۋ سياقتىسىڭ. جايداق سۋدى يت تە، قۇس تا جالايدى، كىسىگە كادىرىڭ بولمايدى. ەكىنشى – كورىنگەنمەن جاقىن بولاسىڭ، كىسى تانىمايتىن، جەلبەگەي جۇرگەن كىسىنىڭ باسىنا ەل ۇيىرىلمەيدى. ەل الاتىن قىلىق ول ەمەس. ءۇشىنشى ءمىنىڭ – ورىسشىلسىڭ». اباي اكەسىنە ءوز پايىمداۋىن ۇسىنادى دا، ءۇشىنشى «ورىسشىلسىڭ دەگەنگە – ونىڭ قولىندا زور قۋات، ونەر، ءبىلىمى بار. ەگەر سول ونەر-بىلىمدى ۇيرەنۋدەن قاشساق، ول ناداندىق بولار، جاقسىلىق بولماس. مەن ونەر-بىلىمى ءۇشىن ورىسشىلمىن» دەپ جاۋاپ قاتادى. ورىسشىلسىڭ دەگەن قۇنانبايدىڭ سىنى دا، وعان اباي جاۋابى دا اقىننىڭ 1933، 1940 جىلدارداعى جيناقتارىنىڭ العى سوزدەرىنەن الىنىپ تاستالعان. ونىڭ سەبەبى دە بەلگىلى. 1932 جىلى جاريالانعان ايگىلى «اشىق حاتتا» م.اۋەزوۆ: «…ءوز شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگىمەن انىعىندا بەتى اشىق ۇلتشىلدىق كۇيىندەگى جازۋشى بوپ شىقتىم. تۇگەلدەپ ايتقاندا، توڭكەرىس جىلدارىنىڭ قوعامدىق زاكازى مەن توڭكەرىسشىل جۇرتشىلىقتىڭ تىلەگىنە ءبىرجولاتا ۇيلەسپەيتىن سوزدەرىم بولعان… سوعان ۇقساعان قاتەلەر اباي شىعارمالارىن تەكسەرۋىمدە دە بار» دەيدى. ءۇش عاسىرعا سوزىلعان بوداندىق بۇعاۋى توتاليتارلىق جۇيە تەپەرىشى قاتەلەسپەسە دە «قاتەلەستىم»، ادال بولسا دا «جازدىم، جاڭىلدىم» دەگىزدى ەرىكسىز. جوعارىدا كورسەتىلگەن 1967 جىلعى كىتاپتا «ورىسشىلسىڭ» دەگەن سوزدەن كەيىنگى «ورىستىڭ دۇشپاندىعىن ۇمىتاسىڭ» دەگەن قۇنانبايدىڭ سىنى الىنىپ تاستالعان، ال وعان ابايدىڭ بەرگەن جاۋابى ساياسات اۋەنىمەن «رەداكسيالانىپ» كەتكەن. م.اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىق جيناعىنىڭ سەگىزىنشى تومىندا ابايدىڭ جاۋابى ۇلى جازۋشىنىڭ مۋزەي-ۇيىءنىڭ ارحيۆتىك قورىنان الىنىپ تومەندەگىشە بەرىلگەن: «ورىسشىلسىڭ دەگەنگە: زامان ورىستىكى، ول جەڭگەن، ءبىز جەڭىلگەن ەلمىز. ەندىگى كۇندە الىساتىن دۇشپاننىڭ ايلاسى مەن ءادىسىن بىلمەسەڭ، الىسقا شىعۋدان ماعىنا جوق. مەن ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە، ونەرى مەن ەبىنەن ۇلگى الۋعا كەرەك» (71-ب.). جالپاق جۇرتتى اۋىزىنا قاراتقان قۇنانباي پايىمى مەن كەمەلدىككە تالپىنعان اباي تانىمى جارىسا بوي كورسەتەدى. بوداندىق قامىتىن كيگەن ەلدىڭ وكىلى قۇنانباي مەن ابايدىڭ پاتشا ساياساتى جانە ورىس وتارشىلدىعىنا قاتىستى قالىپتاسقان تياناقتى تۇيىندەرى بار. تۇرمەگە قامالعان، ءتىنتۋ كورگەن، ءۇيقاماقتا وتىرعان، ماڭايىن تىڭشىلار شىرماعان، ءجونسىز، جوسىقسىز ايىپ تاعىلىپ، تەنتىرەپ ۇلىقتىڭ ەسىگىن توزدىرعان اكە مەن بالا جۇرەگىنە شانشۋداي قادالعان وكتەمدىك ءىز-تۇسسىز قالعان جوق، كوكىرەكتەرىندە شەمەن بوپ قاتتى. قيتۇرقى ساياساتتىڭ سوڭىنان ءالى دە كوزسىز ەرە بەرمەي، اسىرەسە، «اباي جانە ورىس ادەبيەتى» اڭعارىندا ءسوز قوزعاعاندا جوعارىداعى ويلارىمىز زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالماسا ەڭبەگىڭىزدىڭ ەش كەتپەگەنى. قازاق ادەبيەتىن ورىس ادەبيەتىنىڭ شاكىرتى رەتىندە عانا تانۋ توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كولگىر ساياساتىنىڭ ەلەسى ەسەبىندە عانا قابىلدانۋى كەرەك بۇگىندە» دەپ ايتىپ كەتكەن قايىم مۇحامەدحانوۆ» دەپ بەرەدى.
بۇل ويدى تولىق بەرىپ وتىرۋداعى ماقسات – ابايعا دا، مۇحتار اۋەزوۆكە دە تاۋەلسىز سانا تۇرعىسىنان ءادىل باعا بەرۋ كەزى الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن، اقيقات ۇستەمدىك ەتۋ كەرەك دەگەندى ايتۋ.
ەندى ءبىر قىزىعى فارابيتانۋشى اقجان ءال-ماشاني كەزىندە وسى ماسەلەگە بايلانىستى م.اۋەزوۆكە ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپتى: مۇحتار: «اقجان، سەن وسى مەنىڭ «اباي جولىمدى وقىدىڭ با؟» دەگەن سۇراعىنا: «مۇقا، «ابايدىڭ» ءبىرىنشى تومىن وقىپ شىقتىم، ال ەكىنشى كىتاپتى باستادىم دا، جاۋىپ تاستادىم». «نەگە؟» دەگەن جازۋشى ساۋالىنا «مۇقا، ءسىز ابايعا قازاق دالاسىنا ايدالىپ كەلگەن ورىستاردى ۇستاز ەتىپسىز، سوندىقتان ءارى قاراي وقۋعا زاۋقىم سوقپادى» دەپتى. مىنە، بۇل جەردە دە بىرنەشە ماسەلەنىڭ بەتى اشىلىپ تۇر. بىرىنشىدەن، ءبىرى ءال-فارابيدى، ەكىنشىسى ابايدى قازاققا تانىتۋ جولىندا تەر توككەن ەكى تاۋ تۇلعانىڭ پىكىرلەس ەكەندىگىن بايقاساق، ەكىنشىدەن، بىر-بىرىنە سالاۋاتتى سىن ايتقانىن كورەمىز، ۇشىنشىدەن، بوداندىقتىڭ بۇكىل بولمىسىمىز بەن وي-سانامىزدى دا بۇعاۋدا ۇستاعانىن بايقايمىز.
ويشىلدار مۇرالارى – ورتاق قازىنا
ويشىلدارىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىنا نازار اۋدارار بولساق، ۇرپاققا قالدىرىپ كەتكەن دانالىق وي-تولعامدارى ءارتۇرلى سوزبەن جەتكىزىلسە دە، ايتار وي، كوزدەگەن ماقسات ءبىر بولاتىن. بۇل تۇستا عالىم ءا.مارعۇلاننىڭ: «اباي مەن ءال-فارابيدىڭ كوزدەگەنى ادامداردىڭ رۋحاني بايلىعى، ولاردىڭ باقىتتى بولۋى مەن اسەمدىككە ۇمتىلۋى بولىپ تابىلادى» دەگەن پىكىرى وسى ايتىلعان ويعا سايادى.
ءال-فارابي مەن اباي مۇرالارىنداعى ۇندەستىك رەتىندە مىنالاردى ايتۋعا بولادى:
1. ءال-فارابيدىڭ ماتەماتيكالىق ىلىمىندە ساندار تالدانادى، گەومەتريالىق تۇرپاتتار (فيگۋرا) قاراستىرىلادى. ءسويتىپ بولمىستاعى سيقىرلى سەگىز سانىنىڭ قاسيەتى كورسەتىلەدى. ال اباي بولسا دۇنيەنىڭ سەگىز سيپاتىن ادام بويىنان تاۋىپ «سەگىز اياعىن» جازدى. ءوستىپ بابا اشقان تابيعاتتىڭ سەگىزدىك زاڭدىلىعىن اباي دانالىق پاراساتتى ۋاعىزىنا قولدانعانىن.
2. ءفارابيدىڭ: «ءاربىر ادامنىڭ دۇنيەدە ءوز ورنى بار» دەگەن وي-تۇجىرىمىن، اباي جاڭاشا كوزقاراستا: «سەن دە كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا، بار قالان!» دەپ ءاربىر ادامزات بالاسىنىڭ ومىردە ءوزىنىڭ ورنى بارى، ەل ومىرىندە، تاعدىرىندا ەلەۋلى ورىن الاتىندىعىن تىلگە تيەك ەتكەن» دەيدى ا.ماشاني (ماشانوۆ ا. ءال-فارابي جانە اباي. – الماتى، 1989.)
3. فارابي «ولەڭ ونەرىنىڭ قاعيدالارى تۋرالى تراكتات» جازسا، اباي «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» دەي كەلىپ، ولەڭ سوزىنە قويىلاتىن تالاپتى ايتتى. فارابي اقىندى ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرادى: 1.تابيعي دارىنى مول، ءبىراق ولەڭ تەورياسىن مەڭگەرمەگەن. 2. تابيعي دارىنى دا بار، ولەڭ ونەرىن دە مەڭگەرگەن. 3. وسى ەكەۋىنە ەلىكتەۋشىلەر.
جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «قازاقتىڭ قاسيەتىن تانۋ – ابايدى تانۋدان باستالماق. حالقىمىزدىڭ ءسوز ونەرىن زەردەلەۋ – اباي تاعىلىمىن باعامداۋدان بايقالماق. اباي – قازاق تاريحىنداعى قايتالانباس سوم تۇلعا. اباي بيىگى – حالقىمىزدىڭ كوركەمدىك وي-تانىمىندا ەشكىم جەتپەگەن زاڭعار» دەگەن ەكەن. ەندەشە ءبىز ابايدى تانۋدا ونىڭ ال-فارابيمەن بولعان ۇندەستىگىن دە نازاردان قاعىس قالدىرماۋىمىز كەرەك.
ساليما سيمبايەۆا،
«تۇران-استانا» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى
"استانا اقشامىنان" الىندى
6alash ۇسىنادى
