اباي مەن جانعۇتتى شەشەن

ءبىز اباي زامانىندا عۇمىر كەشكەن تۇلعالاردى تانۋ ارقىلى حاكىم اينالاسىن ءبىلىپ، «جۇمباق» ابايدىڭ وزىنە جاقىنداي تۇسەمىز. اقىن تانىمىنىڭ ويشىلدىق دەڭگەيگە جەتۋى قازاقتىڭ بايىرعى حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن سۋسىنداۋى بولاتىن. ول حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان ەرتەگى، جىر-داستانداردى تىڭداپ، ءوز داۋىرىندە جارىق كورگەن كىتاپتاردى وقۋمەن دۇنيەتانىمىن بايىتا ءتۇستى. اجەسى زەرە مەن ەل اراسىندا كەڭىنەن تانىمال ەرتەگىشى-جىرشىلاردىڭ، ايتقىشتاردىڭ ءوز اۋزىنان تىڭداعانى – ونىڭ كەلەشەكتە اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن اسەرىن تىيگىزدى. ابايتانۋ عىلىمىنىڭ بىلگىرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوزىنشە، قۇنانباي بالاسى تەك قانا جىر-داستان تىڭداۋمەن شەكتەلگەن جوق. ءوز زامانىنا دەيىنگى بي-شەشەندەردىڭ دە ءسوزىن قۇلاعىنا قۇيىپ وسكەن. سونداي سوزگە ءدىلمار، ءوزى ءدۇلدۇل شەشەننىڭ ءبىرى – جانقۇتتى بوتانتاي ۇلى. سونىمەن، اتاقتى شابانباي بيدەن باتا العان جانقۇتتى كىم؟ قۇنانبايدىڭ زامانداسى ءارى جاقىن سىرلاسى بولعان جانقۇتتى شەشەن تۋرالى ارحيۆ دەرەكتەرى نە دەيدى؟ ەندى وسىعان توقتالساق، كونەنىڭ كوزىندەي،كومەسكىلەنگەن سوزىندەي بولعان تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن اقتارساق…
جانقۇتتى بوتانتاي ۇلىن ەل اراسىندا «جاقسى جان قۇتتى» دەيدى ەكەن. حالىق ىشىندە «جاقسى» ەتىپ، وسىنداي لاقاپ بەرۋى – ونىڭ جاقسىعا جاق، جامانعا قاستىعىنان بولسا كەرەك. جاقسى جان قۇتتى 1810 جىلى قازىرگى قاراعاندى وبلىسى، شەت اۋدانى اۋماعىنداعى، ايۋلى تاۋىنىڭ باۋرايىندا ومىرگە كەلگەن. بالا كەزىندە اۋىل مولداسىنان وقىپ، مۇسىلمانشا ساۋات اشادى. 1824 جىلى اكەسى جانقۇتتىنى قارقارالى قالاسىنداعى مەدرەسەگە وقۋعا بەرەدى. مەدرەسەنى بىتىرگەننەن كەيىن ەل ىشىندەگى ءار ءتۇرلى بيلىك، اكىمشىلىك جۇمىستارىنا ارالاسادى. جانقۇتتى شەشەن شابانباي بيدىڭ:

«تاڭىرگە جاعام دەسەڭ – ازاندى بول،

اعايىنعا جاعام دەسەڭ – قازاندى بول.

حالقىڭا جاعام دەسەڭ – ءادىل بول،

سۋداي تازا بول،

جەردەي بەرىك بول،

ءومىرىڭ ۇزاق بولسىن،

ايماعىڭ سۋات بولسىن،

ءسوزىڭ حالىققا قۋات بولسىن! » – دەگەن باتاسىن الىپ، تالىم-تاربيەسىن كورگەن. زامانىندا ەل باسقارعان قۇنانباي وسكەنباي ۇلى، الشىنباي تىلەنشى ۇلى، قۇسبەك تورە سىندى ەل جاقسىلارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان جان قۇتتى شەشەن ەكى مارتە 1850، 1873 جىلدارى قاسيەتتى قاجىلىق ساپارىن وتەيدى. 1873 جىلى مەككە شاھارىندا قايتىس بولعان.

جانقۇتتى بوتانتاي ۇلىنىڭ العاش جۇرتقا تانىلۋى – جامانتايمەن جاۋاپتاسۋى بولاتىن. قارقارالىعا اعا سۇلتان بولىپ سايلانعان جامانتاي تورە ەلدىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپتى. سول جيىنعا بالا جان قۇتتى دا بارىپ قاتىسادى. مۇنى كورگەن جامانتاي: «بۇل قاتىن-قالاش، بالا-شاعانىڭ وسەك ايتاتىن جەرى ەمەس، القالى توپتىڭ باس قوساتىن ءماجىلىسى ەمەس پە، مىنا بالا كىم؟ » – دەپتى. سوندا جانقۇتتى: «عافۋ ەتىڭىز، كەشە كەلگەندە ءبىر ۇيگە قوناق بولىپ ءدام تاتتىق، ءبىر اقساقال «ەتى ارىق ەكەن» دەپ تىجىرىنىپ وتىرعان-دى. بۇگىن مەنى كورىپ ءسىز تىجىرىنىپ وتىرسىز! سوندا بۇل قالاي؟ «ادام الجىسا – استان شوشيدى، تورە الجىسا – جاستان شوشيدى» دەگەنى وسى ما؟ بولماسا، «اسىل تاستان شىعادى، اقىل جاستان شىعادى» دەگەن اتالى ءسوزدى اتتاپ كەتكەنىڭىز قاي ساسقانىڭىز؟ » دەپتى. جامانتاي تورەنىڭ قاسىنداعىلاردىڭ ءبىرى: «ءسوزىن قارا، بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەن! » دەگەندە، جامانتاي تورە جۇلىپ العانداي: «بولايىن دەپەمەس، بولىپ تۇرعان، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ءتۇسىپ، تولىپ تۇرعان جاس ەكەن، بۇدان بىلاي ءبىزدىڭ وكرۋگتىڭ ىشىندەگى داۋعا قاتىستى ماسەلەنى وسى شەشەتىن بولسىن» دەپ شەشىم شىعارىپتى. ەل اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ، بىزگە جەتكەن اڭگىمە – وسى.
جانقۇتتى بوتانتاي ۇلى ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايمەن تىزە قوسىپ، ەل باسقارۋ ىسىندە دە ۇلكەن ەڭبەك ەتەدى. بۇعان 1847 جىلى قۇنانبايدىڭ قارقارالىدا عىلىم ىزدەگەن قىر بالاسى كوزىن اشاتىن مەدرەسە-مەكتەپ تۇرعىزۋ، ەل ىشىندە شاريعات جولىن بەرىك ۇستانىپ مەشىت سالدىرۋ ءىسىن قولعا العان كەزەڭدە جانقۇتتى بوتانتاي ۇلىنىڭ ەسىمى الدىمىزدان شىعادى. بۇل قۇجاتتى ابايتانۋشى مۇزدىباي بەيسەنبايەۆ العاش تاۋىپ جاريالاعان، 32 پاراقتان تۇراتىن «قارقارالى سەلوسىنداعى مەشىت قۇرىلىسى جونىندەگى ءىس» دەپ اتالاتىن ارحيۆ قاتتاماسى. قۇجات قارقارالى قالاسىندا قۇنانباي باس بولىپ، ىرگەتاسىن قالاعان مەشىتتىڭ سالىنۋ تاريحىنا قانىقتىرا تۇسەدى. ءدال وسى قۇجاتتا جيىرماعا تارتا بيلەر مەن بولىسنايلاردىڭ تىزىمىندە التەكە-سارىم بولىسىنان جانقۇتتى بوتانتاي ۇلىنىڭ ەسىمىن كەزدەستىرۋگە بولادى.
قۇنانبايدىڭ ارالاس-قۇرالاس بولعان ادامدارىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ولەر كۇنىن ساۋەگەيلىكپەن ايتاتىن نەبىر اتاقتى اۋليەلەردىڭ وتكەنىن جاقسى بىلەمىز. بىزگە جەتكەن اڭىزاڭگىمەلەرگە سۇيەنسەك، قۇنانبايمەن سىيلاس بولعان «نايماننىڭ شاكىسى» اتانعان شاكى بي دە قاجى اۋىلىنا سوڭعى كەلگەن ساپارىندا: «قۇنانجان، مەنىڭ وسى اقىرعى كەلۋىم شىعار، ماعان دا ۋاقىت تاياۋ سياقتى» دەپ سەزدىرسە كەرەك. سوندا قۇنانباي شاكىگە: «بي، ءسىزدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىڭىزدى قالاي بىلەم؟ » دەپ ساۋال تاستايدى. سوندا «نايماننىڭ شاكىسى» : «ەرتە دارەتكە تۇرعانىڭدا، توبەڭنەن ءۇش اققۋ ۇشىپ وتەدى، سودان بىلەسىڭ» دەيدى. سودان بىرنەشە اي وتكەندە، ايتقانىنداي ءبىر كۇنى ەرتە دارەتكە شىققان قۇنەكەڭنىڭ توبەسىنەن ءۇش اققۋ ۇشىپ وتەدى. مۇنى كورە سالىپ: «نايماننىڭ شاكىسى دۇنيەدەن وتكەن ەكەن عوي» – دەپ اۋىر مۇڭعا باتىپ وتىرا كەتەدى.
وسى تەكتەس اڭگىمە جانقۇتتى شەشەن مەن قۇنانباي قاجىعا قاتىستى دا ايتىلادى…
ەل اراسىندا قۇنانباي مەن ابايعا قاتىستى ادامداردىڭ قاجىلىق ساپارىن وتەگەندەرى تۋرالى دا وتە كوپ ايتىلادى. اتاقتى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ايتىلاتىن وندىربايقالپە (كەيبىر دەرەككوزدەردە ءاندىرباي) قاجىلىققا ءۇش مارتە بارعان ادام ەسەبىندە ايتىلادى. سوڭعى قاجىلىق ساپارىن وتەۋ كەزىندە سول جاقتا باقيعا كوشكەن دەلىنەدى. ەندى ءبىر قۇنانبايعا قاتىستى وسىنداي ادام – جانقۇتتى بوتانتاي ۇلى دا ەكى رەت قاجىلىققا بارعان دەسەدى. سوڭعى بارارىندا قۇنانبايدىڭ كەلەسى جىلى بارايىق دەپ قولقا سالعانىندا: «كەلەر جىلعا قارار ەدىم، اجال قارامايدى عوي» دەپ ءجۇرىپ كەتەدى. بۇل شامامەن 1873 جىل بولسا كەرەك. سول ساپارىندا مەككەدە قايتىس بولعان.
ال، قۇنانبايدىڭ ءبىر جىل وتكەن سوڭ 1874 جىلى بالا-شاعا، ۇرىم-بۇتاعىمەن كەڭەسىپ، جانىنا ءوزىنىڭ وكىل باۋىرى ىزعۇتتىنى الىپ، قارقارالىدان قاسىنا ءوندىرباي قالپەنى ەرتىپ قاجىعا ساپار شەككەنى بەلگىلى. جانقۇتتى مەن قۇنانباي اراسىنداعى وسى ءبىر بايلانىستان-اق، جانقۇتتى شەشەننىڭ بولاشاقتى بولجاعىش قاسيەتىنىڭ بار بولعانىنا، اۋليەلىگىنە تاعى كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. قۇنانباي قاجىلىق ساپارىنان قايتاردا جانقۇتتى شەشەننىڭ باسىندا دۇعا وقىپ بولعاننان كەيىن: «جانقۇتتى، سەنى جاقسى دەپ مەن ايتۋشى ەدىم. قۇنانباي، جاقسىسىڭ دەپ سەن ايتۋشى ەدىڭ.اقىرى جانقۇتتى، سەن جاقسى بولدىڭ. سەنىڭ سۇيەگىڭ قاسيەتتى مەككەدە قالدى. مەن الدامشى ومىرگە قايتىپ بارا جاتىرمىن» دەگەن ءسوزى قاجى ساپارىنان سوڭ ەل اراسىندا كەڭىنەن تارالىپتى.
قاجىلىق ساپارىن بىرگە وتەۋدى ماقسات تۇتقان قۇنانباي مەن جانقۇتتىنىڭ وتە جاقىن، سىيلاس بولعانىن اڭعارۋ قيىنعا سوعا قويماس. جانقۇتتى شەشەن بىردە قۇنانباي اۋىلىنا قوناققا كەلگەنىندە ابايمەن جاۋاپتاسىپ، بالا ابايدىڭ بولاشاعىن بولجاپ، باتاسىن بەرىپتى دەسەدى. ەل اۋىزىندا كەڭ تاراعان اڭگىمە بىلاي ءوربىپتى: «اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ ۇيىندە مەيمان بولىپ وتىرعان جانقۇتتىعا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان، ءوزى العىر بالا اباي سالەم بەرە كەلەدى. قۇنانبايدىڭ ءوزى تاپقىر، ولەڭ شىعاراتىن بالاسى تۋرالى ەستىپ جۇرگەن جاقسى جانقۇتتى بالانى شاقىرىپ، قاسىنا وتىرعىزىپ العاننان كەيىن ساۋال تاستايدى:
– شىراعىم، دۇنيە نەگە سۇيەنەدى؟
– دۇنيە ۇمىتكە سۇيەنەدى.
– كوزدىڭ كورمەسى بولا ما؟
– كوز قاباعىن كورمەيدى.
– شام جارىعىنىڭ تۇسپەسى بولا ما؟
– شام جارىعى تۇبىنە تۇسپەيدى.
– بولات پىشاقتىڭ كەسپەسى بولا ما؟
– بولات پىشاق ءوز سابىن كەسپەيدى.

– تاماعىنا تارتپايتىن ماحلۇقات
بولا ما؟
– ءوز تاماعىنا تارتپايتىن ماحلۇقات بولمايدى.
اباي جاۋابىنا ريزا بولعان شەشەن وعان ولەڭ تۇرىندە جاۋاپ بەرۋىن سۇرايدى. سوندا اباي:
ءسىز سۇڭقار سامعاي ۇشقان قياداعى،
تالپىنعان مەن بالاپان ۇياداعى.
ورنەكتى ولەڭ سوزبەن جاۋاپ بەرسەم،
دۇنيەنىڭ جالعىز ءۇمىت تىياناعى.
كوز كورۋى جەتپەيدى قاباعىنا،
شام جارىعى تۇسپەيدى تابانىنا،
ءوز سابىن بولات پىشاق ءوزى كەسپەس،
ماحلۇقات تارتپاي قويماس تاماعىنا، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەت جەلىنىپ، قىمىز ىشىلگەننەن كەيىن اباي:
– سىزدەن سۇراق سۇراۋعا بولا ما؟ –
دەيدى تاعى دا ۇزىلگەن اڭگىمەنى جالعاپ.
– ە، شىراعىم، سۇراي عوي، – دەپتى
جانقۇتتى شەشەن.
– ارزان نە، قىمبات نە، داۋاسىز نە؟ – دەپتى اباي.
– شىراعىم، ارزان – وتىرىك، قىمبات – شىندىق، داۋاسىز – كارىلىك ەمەس پە؟ جانارىڭ وتتى ەكەن – اقىندىعىڭ شىعار، ماڭدايىڭ جازىق ەكەن – ويلىلىعىڭ شىعار، حالقىڭنىڭ قالاۋلى ازاماتى بول! – دەپ باتاسىن بەرىپتى» .
حالىقتىڭ ساناسىندا جاڭعىرىپ، ەل اۋىزىندا ساقتالىپ بىزگە جەتكەن اقىن اباي مەن جانقۇتتى شەشەننىڭ تىلدەسكەنى – وسى. قالاي بولعان كۇندە، اباي مەن جانقۇتتى كەزدەسپەدى دەگەن ءدۇدامال پىكىر تۋماۋى ءۇشىن ءبىر عانا نارسەنى ايتقىمىز كەلەدى. جاقسى جانقۇتتىنىڭ اباي زامانىندا ءومىر سۇرگەنى – تاريحي شىندىق. بۇعان مۇراعاتتا ساقتالعان قازاقتىڭ ەل باسقارۋ، اكىمشىلىك جۇيەسىنە قاتىستى قۇجاتتارى كۋا. ەكىنشى ماسەلە، اباي مەن جانقۇتتىنىڭ كەزدەسۋىن ومىردە بولعان دەپ توپشىلاۋعا بولادى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، قۇنانبايدىڭ اعا سۇلتان بولعان كەزىندە بولىس بولعان جانقۇتتى بوتانتاي ۇلى قاجى اۋىلىندا قوناق بولمادى دەپ ايتا المايسىز. نەگە دەسەڭىز، ابايعا قاتىستى عىلىمي ەڭبەكتەردە ەلدىڭ بەتكە شىعار قايماقتارى قۇنەكەڭ اۋىلىندا بىتە-قايناسىپ ارالاسقانى ءجيى ايتىلىپ، ءجاريا كورىپ جۇرگەنىن تىلگە تىيەك ەتەمىز.
جالپى، جانقۇتتى ايتقان ءسوز دەپ بىزگە جەتكەن شەشەننىڭ ءسوز مۇراسىن باعامداي قاراساق، تۋىندىلارىنان ءۇش ءتۇرلى باعىت بايقالادى: ءبىرىنشى – حالىققا قامقور بولۋ، سىرتقى دۇشپاندارىنان قورعانۋ ءۇشىن جاساعان ءىس ارەكەتتەرى. ەكىنشى – ەل بىرلىگىن ساقتاۋ، رۋ اراسىنداعى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا ءادىل قازىلىق ەتۋ. ءۇشىنشى – ۇرپاققا ۇلاعاتتى ءسوز قالدىرۋ، جاستاردى تاربيەلەۋگە ايرىقشا ءمان بەرۋ.
ءسوز باسىندا ايتقانىمىزداي، حاكىم اباي ەل اراسىنداعى سوزگە ۇستا شەشەندەرمەن پىكىرتالاسقا ءتۇسىپ، وزىنە دەيىنگى بي-شەشەندەردىڭ داۋ-شارلارىن دا جاقسى بىلگەنىن ويعا تۇتۋعا بولادى. بۇل – اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى تۋرالى تاعى ءبىر تاريحي شىندىق. تانىسقانىمىز – «جاقسى جانقۇتتى» بولىپ ەل اراسىندا ەسىمى قالعان جانقۇتتى بوتانتايۇلىنا قاتىستى تاريحتىڭ ءبىر ۇشى عانا. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى داڭعايىر دالامىزدىڭ دانىشپاندارى ءالى دە كوپ-اق. زەرتتەۋ، زەردەلەۋ الداعى اتار تاڭنىڭ تارازىسىندا دەپ تۇيدىك.