1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا ۆ.ي.لەنين قول قويعان «قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەكرەت قابىلدانعان. وسى وقيعاعا بيىل تۋرا 100 جىل تولادى. بۇل – ايتۋلى تاريحي داتا. وسىناۋ قازاق قوعامى ءۇشىن ايتۋلى، ماڭىزى زور، تاعدىرشەشتى وقيعاعا وراي، ءبىز وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا تومەندەگى ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىز.
ابىلاي حان قازا تاپقاننان كەيىن-اق قازاق جەرلەرى «ۇستاعاننىڭ اۋزىندا، تىستەگەننىڭ قولىندا كەتكەنى» تاريحتان ءمالىم. «قايران جەرلەردى» تۇگەندەۋ تۋرالى 20-عاسىردا مەملەكەتتىك قۇجات تۇرىندە العاش رەت 1919 جىلى 10 ساۋىردە ءسوز بولدى. سول وقيعانىڭ 100 جىلدىعى بيىل اتالماي كەتتى.
الاشوردانىڭ جولى قيىلىپ، ءۇمىت ءۇزىلدى-اۋ دەگەن شاقتا، كەڭەستىك ەڭ جوعارعى بيلىك – بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جانە حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ «قىرعىز اۆتونوميالى كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى تۋرالى» دەكرەتى جارىق كوردى. ءسوز جوق، بۇل دا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاباندى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ەدى. قۇجاتتىڭ نەگىزگى قاعيدالارى:
«I. ركفسر-نىڭ بولىگى رەتىندە قىرعىز اۆتونوميالى كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جانە اكىمشىلىك شەكارالارىن بەلگىلەۋ:
ا) سەمەي وبلىسى: پاۆلودار، سەمەي، وسكەمەن، زايسان جانە قارقارالى ۋەزدەرى.
ءا) اقمولا وبلىسى: اتباسار، اقمولا، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل ۋەزدەرى جانە ومبى ۋەزدەرىنىڭ ءبىر بولىگى.
- قىرعىز اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق ورگاندارىن ۇيىمداستىرۋ تولىق اياقتالعانعا دەيىن ۋاقىتشا اقمولا جانە سەمەي گۋبەرنيالارىنا باعىنسىن.
ءسىبىر جانە تۇركىستان قۇرامىندا ۋاقىتشا قالعان قازاق وبلىستارىندا ءبىرىڭعاي ساياسات جۇرگىزۋ ءۇشىن، ءسىبىر ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتىنىڭ جانە تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ قۇرامىنا قازاق ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتى مۇشەلەرى ەنگىزىلسىن؛
ەسكەرتپە: ءبىر جاعىنان قازاق ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتى مەن ەكىنشى جاعىنان تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانە ءسىبىر ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتى اراسىندا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا قاتىستى اۋماق شەكارالارى تۋرالى قايشىلىقتار تۋىنداعان جاعدايدا، بۇل ماسەلەلەر رسفسر ورتالىق مەكەمەلەرىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىلسىن».
وسىدان كەيىنگى ىلگەرىلى-كەيىندى، ءساتتى-ساتسىز وقيعالار تىزبەگى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىنە كەلىپ ۇلاستى. 1919 جىلى 27 تامىزدا رەسەيدىڭ ءسىبىر ولكەسىن باسقارۋ ءۇشىن، ومبىدا ءسىبىر توڭكەرىس كوميتەتى ورتالىعى پەتروپاۆل بولعان اقمولا جانە ورتالىعى سەمەي بولعان سەمەي گۋبەرنيالارىن بيلەدى. وسىناۋ ۇلان-بايتاق ايماقتا 1916 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا، بەرى قويعاندا ءبىر جارىم ميلليوننان اساتىن قازاق، كەيىن قۇرىلعان كازريەۆكومنىڭ قۇزىرەتىنەن تىس رەسەيدە قالىپ قويدى. قازاق اسسر-نىڭ قۇرىلۋىنا دايىندىق باستالدى.
كەڭەس وكىمەتى تۋرالى جاڭا قۇرىلماق قازاق كەڭەستىك اۆتونومياسى جايلى ۇگىت-تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن 1920 جىلعى 22 اقپاندا ومبىداعى كازريەۆكوم وكىلدىگى جانىنان «كەدەي ءسوزى» گازەتى شىعا باستادى. گازەت بەتىندە بۇكىلقازاق قۇرىلتايىن شاقىرۋعا دايىندىق جۇمىستارى ءجۇردى. رەداكسيا القاسىنداعى م.جۇمابايەۆ، ع.توعجانوۆ، ب.سەركەبايەۆ سياقتى قالامگەرلەر قازاق جۇمحۇرياتى جايىندا تۇسىنىكتى ءارى اسەرلى ناسيحات جۇرگىزدى.
قازاق اسكەري-ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ءارى بولاشاق قازاقستان بيلىگىنىڭ بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندەگى وكىلدىگى القاسىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە ءالىمحان ەرمەكوۆ 1920 جىلعى 18 مامىردا ماسكەۋگە بارىپ، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارا جىگىن انىقتاۋ، ناقتىلاۋ، داۋلى ماسەلەلەردى وداقتىق مەكەمەلەر ارقىلى شەشۋمەن اينالىستى. «ماسكەۋگە كەلگەن بەتتە مەن ۆ.لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن كەڭەسكە قاتىسىپ، قازاقستانداعى جاعدايدى باياندادىم. ستولىپين رەفورماسى كەزىندە قازاقتاردىڭ جەرى جاپپاي تارتىپ الىنعانىن، ەرتىستىڭ سول جاعاسىنداعى ونشاقىرىمدىق جولاق 1904 جىلى كازاكتارعا بەرىلىپ، قازاق حالقىنىڭ قۋىلعانىن، كاسپييدىڭ سولتۇستىك جاعاسىنا قازاقتاردىڭ جولاي الماي وتىرعانىن ايتتىم» دەپ ەسكە الادى ءا.ەرمەكوۆ.
1920 جىلى 20 شىلدەدە قىزىلجاردا، 21-27 شىلدە ارالىعىندا كوكشەتاۋدا، 23-26 شىلدەدە اقمولادا، 2-5 تامىزدا اتباساردا كەڭەستەردىڭ ءبىرىنشى سەزى بولىپ ءوتتى. بۇل كەزدە پەتروپاۆل ومبى ۋەزىنە قارايتىن. 1920 جىلى 9-10 تامىزدا بواك جانىندا ۆ.لەنيننىڭ ءتوراعالىق ەتۋىمەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ سىبىرمەن شەكاراسى، ونىڭ رەسەيمەن ءوزارا قاتىسى تۋرالى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا ارنالعان كەڭەس باستالاردىڭ الدىندا پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ قازاقتارى جينالىپ، ماسكەۋگە مىناداي جەدەلحات جولدادى: «1920 جىلعى 4 تامىز. ءبىز، ومبى گۋبەرنياسى پەتروپاۆل ۋەزى 15 بولىسىنىڭ قازاقتارى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا ارنالعان كوميسسيانىڭ قۇرىلۋىن قولدايمىز جانە ەتنوگرافيالىق، تاريحي جانە ەكونوميكالىق جاعىنان تىعىز بايلانىستى پەتروپاۆل ۋەزى قازاق ولكەسىنىڭ قۇرامىنا ەنۋى كەرەكتىگىنە سەنىم بىلدىرەمىز [سگاور سسسر، 1318-قور، 1-تىزبە، 141ء-ىس، 59-بەت؛ «وبرازوۆانيە كاز. اسسر»، ستر. 244]. وسى قۇجاتقا بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەدە جەدەلحاتقا قول قويعان بولىستاردىڭ وكىلدەرى تۋرالى حاتتامانىڭ مۇراعاتتا ساقتالعانى كورسەتىلگەن. ولار كەلتەسور، سارايعىر، تايىنشا، جامانتۇز، ەمەنالى، تاۋزار، سمايىل، اققۋساق جانە اناستاسيەۆ بولىسىنىڭ قازاقتارى ەكەن.
شەكارا انىقتاۋ جونىندەگى ماسكەۋدەگى كەڭەسكە سىبىرريەۆكوم دا دايىندالىپ، رەسەي مۇددەسىن قورعاپ، قازاق ولكەسىنە پەتروپاۆل، پاۆلودار، سەمەي، وسكەمەن جانە باسقا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-شىعىس اۋداندارىن بەرمەۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن باردى. كەڭەستى باسقارۋشى سوۆناركوم ءتوراعاسى لەنين سىبىرريەۆكوم مەن ءا.ەرمەكوۆ باستاعان قازاق دەلەگاسياسىنىڭ وكىلدەرىنىڭ پىكىرىمەن تانىسىپ، سىبىرريەۆكوم ۇسىنىسىنىڭ «حالىقتار اراسىنداعى ارازدىقتى كۇشەيتەتىنىن» ايتىپ سىنادى. ول «بۇرىنعى قىر ولكەسىنىڭ باتىسى مەن شىعىسىنداعى داۋلى ايماقتى بولشەكتەمەي، جاڭادان قۇرىلماق قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا تۇتاس قالپىندا بەرۋگە» نۇسقاۋ بەردى.
1920 جىلى 26 تامىزدا ۆ.لەنين قول قويعان «قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ» تۋرالى دەكرەت جاريالاندى. دەكرەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قابىلدانعان قاۋلى بويىنشا قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا: سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال وبلىستارى؛ زاكاسپيي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ۋەزى؛ سول وبلىستىڭ كراسنوۆودسك ۋەزىندەگى 4 جانە 5 اداي بولىستارى؛ استراحان گۋبەرنياسىنان: سينەمورە بولىسى، بوكەي ورداسى، 1ء-شى جانە 2ء-شى پريمورە وكرۋگىنە جاپسارلاس جاتقان بولىستار. قۇجاتتىڭ ءبىر وسال جەرى – «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ اقمولا جانە سەمەي گۋبەرنيالارىنىڭ باسشىلىعىن قابىلداي الاتىن ورتالىق ورگاندارى تۇپكىلىكتى ۇيىمداستىرىلعانعا دەيىن سوڭعىلارى ۋاقىتشا سىبىرريەۆكومىنىڭ قاراماعىندا قالا بەرەتىندىگى» ايتىلعان .
1920 جىلى 4-12 قازاندا ورىنبوردا قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتاي سەزى ءوتىپ، وندا قازاق اكسر-نىڭ قۇرىلعانى رەسمي تۇردە جاريالاندى. قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ قۇرامىنا: س.مەڭدەشيەۆ (ءتوراعا)، ۆ.رادۋس-زەنكوۆيچ، ءا.جانگەلدين، س.سەيفۋللين، ب.المانوۆ، ج.ءسادۋاقاسوۆ، ع.بوكەيحانوۆ، ءا.دوسوۆ ت.ب. كىردى. ەرەكشە نازار اۋداراتىن ءبىر جاي، س.سەيفۋلليننىڭ قاتىسۋىمەن «قازاق اكسر-نىڭ تەرريتورياسىندا وتارلاۋدىڭ كەز-كەلگەن تۇرىنە تىيىم سالۋ تۋرالى» دەكرەتتىڭ جاسالۋى ەدى. قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى س.سەيفۋللين باسقارعان جەر كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەن 30 قاراشادا ركفسر جەر حالىق كوميسسارياتىنا جىبەرىلگەن. بۇل – قازاق جەرلەرىن وتارلاۋعا زاڭدى تۇردە شەك قويعان ەڭ العاشقى قۇجات بولاتىن.
دەگەنمەن قازاق جەرلەرىن تۇگەندەۋ وڭاي بولعان جوق. اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن قازاقستان قۇرامىنا ەنگىزۋدە ومبىداعى ءسىبىر ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتىنىڭ (سىبىرريەۆكوم) مۇشەلەرى اشىق قارسىلىق كورسەتكەنىن ايتتىق. 1920 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ولار قازاقستانمەن شەكارانى بەلگىلەۋ ماسەلەسىن بەس رەت قارادى. ءتىپتى قازاق اكسر-نىڭ قۇرىلعانى جاريالانعاننان كەيىن دە اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن قايتارۋ كەيىنگە قالدىرىلا بەردى. وسىناۋ ۇلى تارتىستا ساكەن سەيفۋلليننىڭ اتالعان ەكى وبلىستى قازاق اۆتونومياسىنا قايتارۋدا ەرەكشە تاباندىلىقپەن ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەر ەكەندىگىن تاريحي قۇجاتتار دالەلدەپ وتىر.
1920 جىلى 19 قازاندا ءسىبىر بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە سىبىرريەۆكوم وكىلى ە.پوليۋدوۆ اقمولا جانە سەمەي گۋبەرنيالارىن 1921 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن قازاق اكسر-ىنا قوسۋ تۋرالى سەزدە قابىلدانعان قاۋلىعا قارسىلىق ءبىلدىردى. ونىڭ ويىنشا، «سەزد قازاق ءشوۆينيزمى باسىم بولعان جاعدايدا وتكەن. اقمولا، سەمەي وبلىستارىن قازاق ولكەسىنە بەرۋ مۇمكىن ەمەس، بۇل ورتالىق رەسەي ءۇشىن سىبىردەگى استىق دايىنداۋ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرەدى، ازىق-تۇلىك دايىنداۋ تاپسىرىسى نەگىزىنەن وسى ەكى وبلىسقا جۇكتەلگەن. جانە قازاق اكسر-نىڭ ورتالىق اپپاراتى ەكى وبلىستى قابىلداپ الۋعا، باسقارۋعا دايىن ەمەس».
سىبىردەگى كوممۋنيست باسشىلاردىڭ قارسىلىعىنا قازاق ۇكىمەت مۇشەلەرى قاتتى قينالدى. ورتالىق بيلىككە جۇگىنۋ عانا قالعان ەدى. ماسەلەنى تالقىلاي كەلە، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ماسكەۋگە ساكەن سەيفۋلليندى جىبەرۋگە ۇيعاردى. «ماندات № 715. 11.ءحىى.1920. قازاق واك-ى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى س.سەيفۋللين جولداس اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ ىس-جاعدايىمەن تانىس بولعاندىقتان، سول وبلىستىڭ وكىلى رەتىندە 10. ءحىى. كۇنگى № 21 قاۋلىمەن ماسكەۋگە ارنايى جىبەرىلسىن جانە قازاق اكسر-نىڭ وكىلدەرىمەن اتالعان وبلىستاردى قازاق رەسپۋبليكاسىنا قوسۋدى تياناقتاسىن».
ماسكەۋدەگى باسشىلارمەن شەشەتىن اسا قيىن، جاۋاپتى تاپسىرما ساكەنگە نەگە جۇكتەلدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ ارتىق بولماس. 1920 جىلى 22 جەلتوقساندا س.سەيفۋللين كەڭەستەردىڭ Vءىىى سەزىنە قاتىسىپ، بواك ءتوراعاسى م.كالينينمەن كەزدەستى. اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ قازاق حالقىنا ءتان ەكەندىگىن تاريحي-ەتنيكالىق دالەلدەرگە سۇيەنە وتىرىپ شەشۋ ءۇشىن توتەنشە كوميسسيا قۇرۋ كەرەكتىگى جونىندە كەڭەس الدى. وسىلايشا، 1921 جىلى 16 اقپاندا قازاق واك-نىڭ شەشىمىمەن اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن قازاقستانعا قوساتىن جانە ولاردىڭ باسقارۋ اپپاراتىن جاساقتايتىن توتەنشە وكىلدىگى بار كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ ءتوراعالىعىنا س.مەڭدەشيەۆ، مۇشەلىگىنە س.سەيفۋللين، ءا.دوسوۆ، ع.الىبەكوۆ، پ.زارومسكيي كىردى. توتەنشە كوميسسيا جايىندا ەرەجە بەكىتىلدى. بۇل جونىندە س.سەيفۋللينگە بەرىلگەن № 654 مانداتتا: «قازاق واك-ى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى س.سەيفۋللين اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن قابىلداپ الاتىن جانە ولاردى باسقارۋ اپپاراتىن قۇراتىن توتەنشە – وكىلەتتى كوميسسيانىڭ مۇشەسى. س.سەيفۋلليننىڭ قۇقى مەن وكىلەتتىلىگى قازاق واك-نىڭ ى-سەسسياسىندا قابىلدانعان كوميسسيا تۋرالى ەرەجەگە سايكەس بەلگىلەندى» دەلىنگەن. س.سەيفۋلليننىڭ مۇنداي اسا جاۋاپتى مەملەكەتارالىق ماسەلە شەشەتىن كوميسسياعا مۇشە بولۋى كەزدەيسوق ەمەس. سەبەبى قازاق رەسپۋبليكاسى اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى كوكەيكەستى ماسەلەنى شەشۋدە س.سەيفۋللين بۇعان دە-يىن رەسپۋبليكالىق اكىمشىلىك كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا ىستەگەن جانە جەر كوميسسياسىن باسقارىپ، تاجىريبەدەن وتكەن. اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ تاريحي-ەتنيكالىق جانە گەوگرافيالىق جاعدايىن جاقسى بىلەتىن، مۇنىڭ الدىندا وسى ماسەلە جونىندە ورتالىقتاعى باسشىلارمەن تىلدەسكەن، موينىنا العان ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزە الاتىن تاباندى قايراتكەر بولاتىن (1920 جىلعى 11 جەلتوقسانداعى № 715 مانداتقا قاراڭىز).
قۇرىلتاي سەزىنىڭ شەشىمدەرىنە قاراماستان، جاڭادان قۇرىلعان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىعىس شەكارالارىنا قاتىستى تۇيتكىل ماسەلەلەر 1921 جىلدىڭ باسىندا دا شەشىلە قويمادى. وسىعان بايلانىستى 17 ناۋرىزدا ءا.ايتييەۆتىڭ قولىمەن ماسكەۋدەگى جوعارى بيلىك ورگاندارىنا سىبىرريەۆكومنىڭ ىس-ارەكەتىنە نارازىلىق حات جولداندى. سول كەزدە قازاقتىڭ ءبىر سۇيەم جەرى ءۇشىن جان سالا كۇرەسكەن قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەگىن كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن مىنا قۇپيا قۇجاتقا كوز سالايىق. كازسيك ءتوراعاسى ءارى قازاقستان شەكاراسىن رەتتەۋ تۋرالى توتەنشە كوميسسيانىڭ باسشىسى سەيىتقالي مەڭدەشيەۆتىڭ 1921 جىلى 19 ناۋرىزدا پەتروپاۆلدان ماسكەۋگە جولداعان شۇعىل جەدەلحاتىندا بىلاي دەلىنگەن: «سقومم، 43-قور، 1-ت قۇپيا. ماسكەۋ. قازاقستان وكىلدىگىنە. بواك مۇشەسى مىرزاعالييەۆكە. شەكارا جونىندەگى پىكىرىم مىناداي: سەمەي گۋبەرنياسى، ەرتىس جانە پاۆلودار اۋداندارىن قالدىرۋ تۋرالى تاباندى بولىڭىز. ال، ومبى قالاسىن قازاقستانعا قوسۋ جونىندە ماسەلە اسقىناتىن بولسا، كۇشتەمەي-اق قويىڭىز. ءبىزدىڭ وكىلىمىزدىڭ ەرتىسكە شىعۋى (ياعني، ەرتىسكە قول جەتكىزۋ ) تۋرالى ۇسىنىسىمىزدى وتكىزۋ قاجەت. ەڭ بولماسا، ومبى ۋەزىنىڭ قازاعى باسىم بولىگىن الىپ، ەرتىسكە قول جەتكىزۋمەن شەكتەلۋگە بولار. ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل ماسەلەنى فەدەرالدىق بيلىكتىڭ الدىنا قويعاندا، بۇل قازاقتار ومبى ۋەزىندە قالسا، ءسوزسىز قىرعىنعا ۇشىرايدى، ءبىز ولاردى امان ساقتاپ قالۋعا كۇش سالىپ وتىرعانىمىزدى جەتكىزىڭىز»
سول كۇنى توتەنشە كوميسسيا مۇشەلەرى پەتروپاۆلدان ومبىعا كەلىپ، سىبىرريەۆكوممەن ەكى جاقتىڭ 10 ادامىنان بىرىككەن كوميسسيا قۇرىلىپ، 26 كۇن جۇمىس ىستەدى. «جۇمىس ىستەدى» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ استارىندا قانشا ايتىس-تارتىس، ۇلت مۇددەسى، جەر داۋى، ساياسي كۇرەس جاتقاندىعى ساقتالعان قۇجاتتارعا قاراپ وتىرىپ، مىناداي بىرنەشە وقيعامەن سيپاتتاۋعا بولار: 1921 جىلدىڭ 12 مامىرىنا دەيىنگى ارالىقتا كوميسسيا 6 رەت، بيۋرو ءماجىلىسى 15 رەت جينالدى. باستاپقىدا ۇيىمدىق ماسەلەلەردە كەلىسىمگە كەلگەنىمەن، مەملەكەتارالىق شەكاراعا بايلانىستى ماسەلەدە سىبىرريەۆكومىنىڭ وكىلدەرى شوۆينيستىك، ۇلتشىلدىق پيعىلدارىن ايقىن كورسەتتى.
وتە تارتىستى جاعدايدا وتكەن 1921 جىلعى 7 ساۋىردەگى بىرىككەن كوميسسيا ماجىلىسىندە ەكى جاقتىڭ مۇددەلەرى قايشى كەلدى. ماجىلىسكە سىبىرريەۆكوم جاعىنان چۋسكايەۆ، ميحەيەۆ، دۋبروۆسكيي، تەمكين، شيشا، قازاقتاردان: مەڭدەشيەۆ، سەيفۋللين، زارومسكيي، دوسوۆ، الىبەكوۆ، سەرگەيەۆ، ايتييەۆ، پوپوۆ قاتىستى. سىبىرريەۆكوم جوباسىن قورعاعان چۋسكايەۆ: «ءسىبىر مەن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسى دەگەنىمىز تەك شارتتى تۇردەگى تۇسىنىك، ەكەۋىنىڭ اراسىنا قالقان قويۋ قاجەت ەمەس. ءسىبىر جەرىندە قالاتىن قازاقتاردىڭ مۇددەسى ورىس تۇرعىندارمەن بىردەي قورعالادى. پاۆلودار ۋەزىنىڭ سولتۇستىك بولىگى سىبىرگە قاراۋى كەرەك، ويتكەنى بۇل اۋداننىڭ تۇزدى كولدەرى ءسىبىر ءۇشىن وتە ماڭىزدى» دەگەندى كولدەنەڭ تارتتى. بۇل پىكىردى قازاق وكىلدەرى كەرى سەرپىپ تاستادى. ولار: «قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرعان ۋاقىتتا ونىڭ نەگىزىنە ەتنوستىق پرينسيپتەر الىنعانىن، ال ەكونوميكالىق ءپرينسيپتىڭ تەك قوسالقى عانا ءمانى بار» دەپ سىبىرريەۆكوم مۇشەلەرىنە مىناداي تالاپتار قويدى:
– سەمەي گۋبەرنياسىنان پاۆلودار ۋەزىنىڭ ءبولىنۋى شارۋاشىلىق دامۋىنا نۇقسان كەلتىرەتىندىكتەن، بۇل تالاپ ورىندالمايدى؛
– قازاق وكىلدىگىنىڭ شەكارا جونىندەگى نۇسقاسى قابىلدانۋى قاجەت. ومبى ۋەزىنىڭ قازاقتار مەكەندەيتىن بولىگى تولىعىمەن قازاق رەسپۋبليكاسىنا قوسىلادى. تەمىرجول قاتىناسى ەسىلكول ستانسياسى ارقىلى جۇرگىزىلەتىن بولادى؛
– ەسىل ۋەزىنىڭ 13 بولىسى قازاق رەسپۋبليكاسىنا قوسىلۋى كەرەك؛
– بۇقتىرما ۋەزى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ اۋماعىندا، سوندىقتان قازاق رەسپۋبليكاسىنا ءسوزسىز بەرىلۋى كەرەك.
قازاق قايراتكەرلەرى سىبىرريەۆكوم دايىنداپ، ۇسىنعان جوبا قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعىن بولشەكتەۋگە اكەلەتىنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان ەكى جاقتىڭ بىرىككەن كوميسسياسى «شەكارا ماسەلەسى جونىندە كەلىسىمگە كەلە الماعاندىقتان، اقتىق شەشىم شىعارۋ بواك-نىڭ قاراۋىنا بەرىلسىن» دەگەن قاۋلىمەن تاراۋعا ءتيىس ەدى. دەگەنمەن قازاق وكىلدەرىنىڭ وزىندىك كوزقاراستارىن بەرىك ۇستاۋى مەن تاباندىلىعى ارقاسىندا ءماجىلىس سوڭىنا قاراي بىرىككەن ءسىبىر قازاق كوميسسياسى ءبىر شەشىمگە توقتادى. س.سەيفۋللين، ءا.دوسوۆ، س.مەڭدەشيەۆ جانە پ.زارومسكيي قول قويعان قاۋلىدا: «سەمەي گۋبەرنياسى 20 ساۋىردەن باستاپ قازاق ولكەسىنە بەرىلەدى» دەلىنگەن.
9 ساۋىردە ە.پوليۋدوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن وتكەن كەزەكتى بيۋرو ماجىلىسىندە ورتالىعى پەتروپاۆل قالاسى بولاتىن اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ 7 ادامنان قۇرالعان جەتەكشى توبىن قۇرۋ ماسەلەسى قارالدى. ءتوراعاسى ءا.ايتييەۆ بولىپ، كوروتكوۆ، بارلەبەن، اسىلبەكوۆ، شارىپوۆتەردەن قۇرالعان ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت بيلىكتى قولعا الدى. توتەنشە كوميسسيانىڭ ۇيعارىمىمەن «سەيفۋللين جولداسقا جاڭادان قۇرىلعان اقمولا گۋبەرنيالىق ريەۆكومىنىڭ جۇمىسىنا جاردەمدەسۋ تاپسىرىلدى» دەگەن قۇجات ساقتالعان. س.سەيفۋلليننىڭ ۇلت مۇددەسىن قورعاۋ جولىنداعى قايراتكەرلىگى كوميسسيا جانە بيۋرو ماجىلىستەرىندە تالاس تۋدىرعان ماسەلەلەردى شەشۋدەگى بەلسەندىلىگىنەن ايقىن كورىنەدى. 22 ءساۋىر كۇنى وتكەن ماجىلىستە اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ حالقىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ جايى قارالعان. ەكى جاقتى كوميسسيا بەلگىلەگەن شارالاردىڭ ورىندالۋىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن س.سەيفۋلليننىڭ ۇسىنىسىمەن اتالعان ماسەلە 30 ءساۋىر كۇنگى ماجىلىستە قايتا قارالىپ، اقمولا گۋبەرنياسى ۋەزدەرىن استىقپەن قامتاماسىز ەتۋ، مەملەكەتكە استىق جانە مال ونىمدەرىن دايىنداۋدى توقتاتۋ ماسەلەلەرى وڭ شەشىمىن تاپقان.
1921 جىلى 10 مامىرداعى ماجىلىستە «اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى اكىمشىلىك جاعدايىندا 10 مامىردان باستاپ، قازاق رەسپۋبليكاسىنا قارايدى» دەگەن قاۋلىعا س.سەيفۋللين دە قول قويدى. وسى كۇنى اسا ماڭىزدى بىرنەشە ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تاپتى. اتاپ ايتساق، مۇنىڭ الدىندا 18 ءساۋىر كۇنى قارالعانىمەن، اياقسىز قالعان ومبى قالاسىنداعى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا اقمولا جانە سەمەي گۋبەرنيالارى جاستارىنا ورىن بەرۋ تۋرالى ءسىبىر حالىق اعارتۋ بولىمىنە ۇسىنىس جاساۋ ماسەلەسى دە سەيفۋلليننىڭ تالاپ ەتۋىمەن تياناق تاپتى.
كوميسسيانىڭ ماسكەۋگە جۇگىنگەن تالاپتارى قازاق پايداسىنا شەشىلگەنى تۋرالى حابار جەتتى. ەكى جاق كەلىسىمگە كەلىپ، 11 مامىردا سىبىرريەۆكوم جانە قازريەۆكوم وكىلدەرى ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن اقمولا جانە سەمەي گۋبەرنيالارى قازاق اكسر-ىنا قايتارىلدى. 1921 جىلى 12 مامىردا س.مەڭدەشيەۆ پەن رك(ب)پ وك ءسىبىر بيۋروسىنىڭ حاتشىسى ۆ.ياكوۆليەۆ بارلىق پارتيا ورگاندارىنىڭ ءسىبىر قاراماعىنان قازاق اكسر-ىنا بەرىلگەندىگى، سەمەي جانە اقمولا گۋبەرنيالىق كوميتەتتەرىنە ءسىبىر بيۋروسىمەن قاتىناس جاساۋدى توقتاتۋ، ورىنبورعا ءسوزسىز باعىنۋ جونىندەگى اكتىگە قول قويدى.
كوميسسيانىڭ ۇيعارۋىمەن تاياۋدا قوسىلاتىن ەكى وبلىستا كەڭەستەر سايلاۋىنا دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قارالدى. س.سەيفۋللينگە ەڭبەكشى قازاق حالقىنا كەڭەستەر سايلاۋىنا بايلانىستى ۇندەۋ دايىنداپ، ونى گازەت بەتىنە جاريالاۋ جانە جەمقورلىق پەن پاراقورلىقتىڭ جولىن كەسۋ كەڭەس ورگاندارىنىڭ باقىلاۋىندا ەكەنىن اتاپ كورسەتۋ تاپسىرىلدى. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى جەر داۋى وسىلاي شەشىلگەن. «كيررەسپۋبليكانىڭ شەكاراسى تۋرالى» بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1922 جىلى 26 قاڭتارداعى قاۋلىسىمەن ءبىرجولا حاتتالىپ، سولتۇستىك-شىعىستاعى اۋماقتار قازاقستان قاراماعىنا بەرىلىپ، قازاقتىڭ بايىرعى جەرلەرى مۇمكىندىگىنشە ءبىرتۇتاس قالپىندا ساقتالىپ قالدى.
زارقىن تايشىباي،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
"استانا اقشامى"
6alash ۇسىنادى
