اباي جانە گاسپىرالى: جاديتشىلدىك مۇراسى

ساحارادا تۋىپ، «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز» جەردە وسكەنىمەن سونى سۇرلەۋ سالىپ، سانسىراعان سانانى سىلكىندىرىپ، قازاقتىڭ قادىرلىسىنە عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ ارداعىنا اينالعان ابايدىڭ مۇراسى – كونەرمەيتىن كومبە، وشپەيتىن ونەگە، سارقىلمايتىن قازىنا. سوندىقتان ەسكىنىڭ سوڭى، جاڭانىڭ باسى بولعان اباي قاشاندا الاشتىڭ اسپانىندا تۋعان ايداي جارقىراپ تۇرادى. ارنايى «اباي كۇنىن» بەلگىلەپ، ۇلى دانىشپاننىڭ 175 جىلدىعىن بۇكىل ەل بولىپ اتاپ ءوتىپ جاتقانىمىز سونىڭ ايعاعى.

اباي – جاڭاشىل تۇلعا. ول جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولدى: جاڭاشا ويلاپ، جاڭا جانرلاردى دۇنيەگە اكەلدى، جاڭا تاقىرىپتاردى قوزعاپ، جاڭا مەكتەپ قالىپتاستىردى. سوندىقتان ونىڭ مۇراسىن وزىمەن تۇستاس عۇمىر كەشكەن جاڭاشىلدارمەن، اسىرەسە، جاديتشىلدىكتىڭ جولباسشىسى يسمايل بەك گاسپىرالىنىڭ وي-پايىمدارىمەن ساباقتاستىرا، سالىستىرا قاراۋ قاجەت.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا رەسەيدەگى تۇرك-مۇسىلمان حالىقتارى اراسىندا پايدا بولعان ءجاديت قوزعالىسى – ءدىن مەن اعارتۋ سالاسىندا تۋىپ، باسپا ءسوز بەتتەرىندە ورىستەدى، ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ نەگىزىن قالاي وتىرىپ، ساياسي سيپاتقا اۋىستى، 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ۇلتتىق اۆتونوميالار قۇرۋعا ارەكەت جاسادى. جاڭاشىل جاديتشىلدەر شىعىس پەن باتىسقا قاتار بەت بۇرىپ، حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋعا، ول ءۇشىن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ، زاماناۋي عىلىم-بىلىمگە قول جەتكىزۋگە تالپىندى.

جاڭاشىل زيالىلار الدىمەن مۇسىلمانداردىڭ باتىستىق وركەنيەتتەن ارتتا قالىپ، وزگە ەلدەردىڭ ەزگىسىنە ءتۇسۋى سەبەپتەرىنىڭ ءتۇپ توركىنىن ىزدەدى. قۇران-كارىم ادام بالاسىن پاراسات بيىگىنە، عىلىم مەن بىلىمگە شاقىرعان ەدى؛ مۇسىلماندار مادەني جەتىستىكتەرىمەن باتىسقا وركەنيەت ۇيرەتكەن ەدى؛ يسلام عالىمدارى الەمدىك جاڭالىقتار اشىپ، يبن سينا، فارابي سىندى عالىمدار تورتكۇل دۇنيەگە وزدەرىنىڭ تەڭدەسسىز ەڭبەكتەرىمەن تانىلعان ەدى. ال ەندى سول وركەنيەتتىڭ قۇلدىراپ، مۇسىلمانداردىڭ ءبىر كەزدەرى وزدەرىنە تاۋەلدى ەلدەرگە باسىبايلى بودان بولۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ وسىنداي ساۋالدار تولعاندىرعان جاديتشىلدەردىڭ پىكىرىنشە، مۇسىلمانداردىڭ ارتتا قالۋ سەبەبى – يسلامدى جاڭىلىس جورۋدان، يمان ماسەلەلەرىنە سالعىرتتىقتان، ناداندىقتان جانە الاۋىزدىقتان تۋىنداعان ەدى. ال مۇنىڭ ءبارى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ زامانعا ساي جولعا قويىلماي وتىرۋىنا تىرەلەتىن.

وتارشىلدىقتىڭ بودانىنان بوساۋ ءۇشىن اۋەلى ءدىندى دۇرىس ءتۇسىنۋدى ۇسىنعان جاديتشىلدەر، وسمانلى، ءۇندىستان جانە مىسىرداعى رەفورماتورلىق باعىتتاعى جاڭاشىل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارمەن دە بايلانىستا بولدى. ابايدىڭ «عۇسمانيادا مەكتەپ حاربيا، مەكتەپ ءرۇشديالار سالىنىپ، جاڭا نيزامعا اينالعان» دەپ وسمانلى مەملەكەتىندە جاڭا تۇرپاتتاعى مەكتەپتەردىڭ اشىلىپ جاتقانىن ايتۋى سونى مەڭزەيدى.

رەسەي قول استىنداعى مۇسىلمان-تۇرىك حالىقتارى اراسىندا ءدىني-رۋحاني سالادا جاڭاشا ويلاۋ، زامانعا ساي پايىمداۋدىڭ باستاۋىندا مارجاني تۇرسا، اعارتۋشىلىق سيپاتتا دامىپ، باسپا ءسوز ارقىلى ورىستەگەن جاديتشىلدىك قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى رەتىندە يسمايل بەك گاسپىرالىنى اتايمىز. ول تۋرالى شاكارىم قاجى: «الدىندا وتكەن، تاربيەسىن كورگەن ابايدان سوڭعى ۇستازىم – «ءتارجىمان» گازەتىنىڭ يەسى ىسماعۇلبەك گاسپرينسكيي دەسەم بەك دۇرىس» دەسە، احمەت بايتۇرسىن ۇلى: «سول كۇننەن باستاپ ءورشىپ كوبەيگەن روسسيا مۇسىلماندارى اراسىندا بەس-التى مىڭعا جۋىق ءتارتىبى باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبارىنىڭ ۇلگىسى گاسپرينسكيي مەكتەبى ەدى. بۇل كۇندە توتە وقۋ ءۇشىن شىعارىلعان نەشە ءتۇرلى الىپپە بولسا، ءبارى دە ۇلگىنى گاسپرينسكيي شىعارعان الىپپەدەن العان ەدى. بۇل كۇندە ون مىڭعا جۋىق مۇعالىمدەردىڭ باس ۇستازى، جولباسشىسى گاسپرينسكيي جاناپلارى ەدى»، دەپ اعىنان جارىلعان ەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، ءبىز «بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توتە جازۋى» دەپ جۇرگەنىمىز وسى گاسپىرالىنىڭ ءجاديت جازۋىنىڭ قازاققا بەيىمدەلگەن نۇسقاسى.

ارعى تەگى قىرىم حاندارىنان تارايتىن يسمايل بەك 1851 جىلى 8 ناۋرىز كۇنى قىرىمداعى اۋجىكوي دەگەن ەلدى مەكەندە دۇنيەگە كەلگەن. ايگىلى زينجيرلي مەدرەسەسىندە ءبىلىم العاننان كەيىن قىرىمنىڭ اقمەشىت قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىنە قابىلدانادى. ەكى جىل وقىعاننان كەيىن اۋەلى ۆورونەجدەگى اسكەري مەكتەپتە، كەيىن ماسكەۋدەگى ميليۋتين اتىنداعى كادەت كورپۋسىندا ءبىلىم الادى. ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن جىلدارى، اسىرەسە، «موسكوۆسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ميحايل كاتكوۆتىڭ ۇيىندە تۇرعان كەزىندە يسمايل بەك رەسەيدەگى ليبەرال توپتاردى جاقىننان تاني تۇسەدى. وسى تۇستا رەسەيدە ءورشي تۇسكەن پان-سلاۆيستىك ءۇردىس پەن قالىپتاسقان احۋال ونى قاتتى مازالاپ، دوسى مۇستافا داۆيدوۆيچپەن بىرگە كريتتە سوعىسىپ جاتقان وسمانلى اسكەرىنە قوسىلۋ ءۇشىن جاسىرىن تۇردە تۇركياعا وتۋگە ارەكەت جاسايدى. الايدا ولار ودەسسا پورتىندا ۇستالىپ قالادى.

وسىدان كەيىن ماسكەۋگە قايتا ورالماعان گاسپىرالى 1868 جىلى زينجيرلي مەدرەسەسىنە ورىس ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. گەرسەن، چەرنىشيەۆسكيي، بەلينسكيي سياقتى وزىق ويشىلداردى وقي ءجۇرىپ، رەسەيدەگى مۇسىلمان تۇركى حالىقتارىنىڭ دا ۇيقىدان ويانىپ، جاڭا داۋىرگە قادام باسۋىن اڭسايدى. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن يسمايل بەك 1872 جىلى ۆەنا جانە شتۋتگارت ارقىلى پاريجگە بارادى. پاريجدە وتكىزگەن جىلدارىندا ول تۋرگەنيەۆپەن تانىسىپ، ونىڭ كومەكشى-حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. 1874 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن فرانسيانىڭ استاناسىندا تۇرعان گاسپىرالى باتىس مادەنيەتىن تەرەڭ زەرتتەپ، زەردەلەيدى. ەۋروپا وركەنيەتى، كاپيتاليزم جانە سوسياليزم تۋرالى پىكىرلەرىن كەيىن ىستانبۇلدا جاريالاعان «اۋرۋپا مادەنيەتىنە بير نازار-ي مۋۆازەنە» اتتى ەڭبەگىندە اشىق ايتادى.

ەۋروپادا ەكى جىل تۇرعاننان كەيىن ىستانبۇلعا كەلگەن يسمايل بەك وسمانلى مەملەكەتىنىڭ مادەني-رۋحاني ءومىرىن تەرەڭىرەك تانۋعا تىرىسادى. ول مەكتەپ-مەدرەسەلەرگە، اسىرەسە، 1870 جىلدان باستاۋىش مەكتەپتەردە جۇزەگە اسىرىلا باستاعان «ۋسۋل-ي ءجاديت» مەكتەپتەرىنە كوبىرەك كوڭىل اۋدارادى. بۇل – گاسپىرالىنى رەسەيدە دە ءجاديت مەكتەپتەرىن اشۋ تۋرالى ويعا جەتەلەيدى.

ول 1875 جىلى كوكتەمدە قىرىمعا قايتا ورالىپ، 1878 جىلعا دەيىن ەل ارالاپ، بولاشاق جوسپارلارىنىڭ جوباسىن جاسايدى. ونىڭ ىزدەنىستەرى 1878-1882 جىلدارى باحشاسارايدىڭ باسشىلىعى قىزمەتىندە جۇرگەن كەزىندە جالعاسا بەرەدى. وسى كەزەڭدە گاسپىرالى وتارشىلدىقتىڭ وزبىرلىعىن جان دۇنيەسىمەن سەزىنە وتىرىپ، ساياسي كۇرەس ارقىلى ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن ايقىن تۇسىنەدى. ونىڭ ويىنشا، اۋەلى ۇلتتى ۇيقىدان وياتىپ، ونىڭ ساناسىنا سىلكىنىس جاساپ، رۋحاني تۇرعىدان كوتەرۋ كەرەك؛ ال بۇل حالىق اعارتۋ سالاسىن جاڭارتۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اساتىن ەدى.

ەۋروپانىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن شىعىستىق ءداستۇرلى ۇلگىنى تارازىلاي وتىرىپ يسمايل گاسپىرالى مەكتەپ-مەدرەسەلەردە رەفورما جاساۋ قاجەت دەپ ءبىلدى. ءال-فارابي، يبن سينا، ۇلىقبەك، حورەزمي جانە تاعى باسقا عۇلامالاردىڭ ەڭبەكتەرى مەدرەسەلەردە قاجەتسىز بولىپ، جاراتىلىستانۋ پاندەرى وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلمەي قالعانىنا قىنجىلعان ول «مەكتەپ جانە جاديدشىلىك دەگەن نە؟» اتتى كىتاپشادا ەسكى ءادىستى قولداناتىن مەكتەپتەردىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتىپ بەردى: «ماسەلە ادىستە، مولدالار مەن ۇستازداردا ەمەس. ەسكى ءادىستىڭ ەكىنشى ءبىر كەمشىلىگى – بالالارعا قۇراننان باسقا ەش نارسە ۇيرەتپەۋى. تۇرىكشە وقۋ، جازۋ، جاتتىعۋ جانە شىعارما، ەسەپ جانە عىلىمحال جەكە ءپان رەتىندە ەنگىزىلمەگەن؛ ءبىر عانا قۇران ماقامىنا 3-5 جىل بولگەننەن كەيىن، وزگە پاندەرگە ۋاقىت تا قالمايدى. ەسكى ءادىستىڭ ءۇشىنشى كەمشىلىگى – بالالار ساباقتى باستاعان كەزدە وڭاي ساباقتاردان ەمەس، بىردەن قيىن ساباقتاردان باستايدى. مىسالى، بىردەن بۇكىل ءالىپبي تۇگەل ۇيرەتىلەدى؛ ەملە تولىق تۇسىندىرىلمەي تۇرىپ، ايات جولدارىن ۇيرەتۋگە كوشەدى. اراب بالاسى ءۇشىن مۇنىڭ قيىندىعى بولماسا دا، تۇرىك نەمەسە پارسى بالاسى ءۇشىن بۇل اۋىر بولادى. ءالىپبيدى مەڭگەرگەن بالا تۇرىكشە سوزدەردى قينالماي وقۋى مۇمكىن، ءبىراق، اراب سوزدەرىن ۇعۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان مەكتەپكە كەلگەن بالالار بىرەر ايدىڭ ىشىندە وقۋدان سۋىنىپ، ۇستازدان قورقىپ، مەكتەپتى ازاپحانا مەكەنىندەي كورەدى. ەسكى مەكتەپتىڭ تاعى ءبىر كەمشىلىگى – ەشقانداي ەمتيحان نەمەسە تەكسەرۋ وتكىزىلمەيدى. بار ما – بار، مەكتەپتە مە – مەكتەپتە، ۇيرەندى مە – ۇيرەندى، مولدا بولدى ما – بولدى. ءبىتتى».

وسى تۇستا گاسپىرالى مەن ابايدىڭ ۇندەستىگىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. جاڭاشىل باعىتتاعى «احمەت ريزا» مەدرەسەسىندە مارجاني شاكىرتتەرىنەن ءتالىم العان اباي «بۇل كۇندە تاحسيل عۋلۋم ەسكى مەدرەسەلەر عۇرپىندا بولىپ، بۇل زامانعا پايداسى جوق بولدى. ...مۇنداعىلار ۇزاق جىلدار ءومىر وتكىزىپ، ماعيشات دۇنيەدە نادان ءبىر ەسسىز ادام بولىپ شىعادى دا، ەشبىر حارەكەتكە لايىقتى جوق بولعان سوڭ، ادام اۋلاۋعا، ادام الداۋعا سالىنادى. كوبىنەسە مۇنداي ەسسىزدەردىڭ ناسيحاتى دا ءتاسيرسىز بولادى» دەپ ەسكىشە ءبىلىم بەرەتىن قادىمشىل وقۋ جۇيەسىن قاتاڭ سىنعا الادى. وتىز سەگىزىنشى «قارا سوزىندە»: «بۇل زاماننىڭ مولدالارى حاكىم اتىنا دۇشپان بولادى. بۇلارى بىلىمسىزدىك، بالكىم بۇزىق فيعىل. ولاردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ كوبى ءبىراز عاراب-پارسىدان ءتىل ۇيرەنسە، ءبىرلى-جارىم بولىمسىز ءسوز باحاس ۇيرەنسە، سوعان ءماز بولىپ، وزىنە وزگەشەلىك بەرەمىن دەپ اۋرە بولىپ، جۇرتقا پايداسى تيمەك تۇگىل، ءتۇرلى-تۇرلى زارارلار حاسىل قىلادى»، دەپ شاكىرتتەرىنە دۇنيەلىك عىلىمداردى ۇيرەتپەيتىن، بىلەتىن ءبىرلى-جارىم ارابشا-پارسىشا سوزدەرىمەن ەلدى الدايتىن، «كىتاپتى تەرىس وقيتىن سالدەسى داعاراداي» مولدالاردى ايىپتادى. مەدرەسەلەردەگى دارىستەردىڭ ارابشا بىلمەيتىن قازاق بالاسىنا اۋىر بولاتىنىن دا ايتتى: «بالالاردى وقىتقان جاقسى، ءبىراق قۇلشىلىق قىلارلىق قانا، تۇركى تانىرلىق قانا تازا وقىسا بولادى. ونان سوڭ اراب، پارسى كەرەك»، دەپ اۋەلى تۇركىشە، انا تىلىندە ءبىلىم بەرۋ كەرەك دەگەن گاسپىرالىنىڭ پىكىرىن قولدايتىنىن ءبىلدىردى.

يسمايل بەك وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇلتتىق نەگىزدە بولىپ، مەكتەپتەردىڭ انا تىلىندە ءبىلىم بەرۋىن، مەدرەسەلەردە ءدىني ىلىمدەرمەن ءدۇنياۋي عىلىمداردىڭ قاتار وقىتىلۋىن، جاڭا ادىسپەن وزىندىك ەرەجەلەرى بار وقۋ جۇيەسىنىڭ قاجەتسىز پاندەردەن ارىلۋى كەرەكتىگىن، ونىڭ ورنىنا وڭايدان باستاي وتىرىپ عىلىمحال، ءتاپسىر، حاديس، تاريح، جاعىراپيا پاندەرىنە كوبىرەك ءمان بەرىلۋىن باسا ايتتى. گاسپىرالى باستاۋىش مەكتەپتى مەدرەسەدەن ءبولۋدى، مۇعالىمگە ايلىق تولەۋدى، وقۋ-جازۋدى ۇيرەتۋدى بۋىن ادىسىمەن ەمەس، فونەتيكالىق ادىسپەن باستاپ، جەڭىل جولدى قولدانۋدى، قىزدار ءۇشىن دە باستاۋىش مەكتەپتەر اشۋدى جانە ءبىلىم بەرۋ بويىنشا ارنايى باعدارلاما قابىلداپ، وقۋلىقتاردى جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي وقىتۋدى ۇسىندى. سوندىقتان ول ءداستۇرلى مەدرەسەلەر مەن مەكتەپتەرگە رەفورما جاساۋ قاجەت دەپ، 1884 جىلى باحشاسارايدا العاشقى ءجاديت مەكتەبىن اشتى. وسىلايشا العاش قىرىمدا تۇساۋى كەسىلگەن جاڭا ۇلگىدەگى مەكتەپتەر قازاندا، ۋفادا، ورىنبوردا، بۇحارادا، تاشكەنتتە، سەمەيدە، الماتىدا جانە تاعى باسقا قالالار مەن ەلدى مەكەندەردە اشىلىپ، ءبىلىم بەرە باستادى. گاسپىرالى «ءتارجىمان» گازەتى ارقىلى ءجاديت مەكتەپتەرى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەت بەرىپ، حالىقتىڭ ىنتاسىن ارتتىرسا، ەكىنشى جاعىنان «حوجا-ي سۋبيان» اتتى وقۋلىق ارقىلى جاڭا جۇيەنىڭ قالاي جۇزەگە اسىرىلاتىنىن ۇيرەتەتىن ەدى. ال جاڭا جۇيە بويىنشا ءجاديت مەكتەپتەرىندە ەسكى قادىم مەكتەپتەرىنەن بولەك، بەلگىلى ءبىر قاعيدالار بار بولاتىن. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرى بار مەدرەسە جۇيەسى مەن مولدالار بۇعان بارىنشا قارسىلاسىپ باققانىمەن، ءجاديت مەكتەپتەرى قىسقا ۋاقىت ىشىندە وڭ ناتيجە بەردى. اراب ءتىلىن وقىپ-جازۋمەن قوسا بۇل مەكتەپتەردە تاريح، جاعىراپيا، گەومەتريا جانە ەسەپ سياقتى ساباقتاردى دا وقىتاتىن. ىرگەسى سوگىلە باستاعان تۋىستىققا قايتا دانەكەر بولعان ءجاديت مەكتەپتەرىندە ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ بالالارى تۇگەل بولدى. عاليا، راسۋليا مەدرەسەلەرىندە تاتار، باشقۇرت، وزبەك، ازەربايجان بالالارمەن بىرگە جۇزدەگەن قازاق بالالارى دا وقىدى. سونداي-اق قىزدار ءۇشىن دە ارنايى مەكتەپ، مەدرەسەلەر بولدى. كەيىن مىسىر، پولشا، ءۇندىستان جانە جۇڭگو سياقتى ەلدەردە اشىلعان ءجاديت مەكتەپتەرىنىڭ سانى 1905 جىلى رەسەيدىڭ وزىندە عانا بەس مىڭنان اسىپ كەتتى. «قۇدايدان قورىق، پەندەدەن ۇيال، بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ – وقىت، مال اياما. ...سول مالدى سارىپ قىلىپ، عىلىم تابۋ كەرەك. ءوزىڭ تابا الماساڭ، بالاڭ تاپسىن. عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق» دەگەن ابايدىڭ دا جاڭاشىل مەكتەپتى اسىعا كۇتكەنى انىق. كوكباي اقىننىڭ:

«اباي مارقۇم ەسكىگە ەرمەۋشى ەدى،

ەسكىنى ونشا جاقسى كورمەۋشى ەدى.

مىسىردان توتە جولمەن وقۋ شىقتى،

سول قاشان كەلەدى دەپ شولدەۋشى ەدى»، دەپ جازۋى سونى مەڭزەيدى.

ۇلتتى تەك اعارتۋ سالاسىمەن عانا وياتۋدىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن ۇققان جاديتشىلەر ۇلتتىق سيپاتتاعى ءتۇرلى باسىلىمدار شىعارا باستادى. وسى ماقساتتا 1883 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 10-ى كۇنى «ءتارجىمان» گازەتىن شىعارعان يسمايل بەك، بەتاشار العىسوزىنە بىلاي دەپ جازدى: ««ءتارجىمان» شاماسى كەلگەنشە دۇرىس پىكىرلەردى جانە پايدالى ماعلۇماتتاردى مۇسىلماندار اراسىندا تاراتۋ، مۇسىلمانداردىڭ پىكىرلەرى مەن مۇقتاجدىقتارىمەن ورىستاردى تانىستىرۋ ءۇشىن قىزمەت جاسايدى. وسى وتە ماڭىزدى ماسەلەلەردى موينىمىزعا الا وتىرىپ، حالقىمىزعا قولعانات بولاتىنىمىزعا سەنىمىمىز مول». باسىلىم سول سەرتىندە تۇردى. وسمانلى مەملەكەتىنىڭ «جاس تۇرىكتەر» 1908 جىلى بيلىككە كەلىپ، ەل پارلامەنتىنە دەپۋتاتتىققا شاقىرعاندا يسمايل بەك «باسپاحاناسىنىڭ باسىندا» قالۋدى ارتىق ساناعان ەكەن. ول تۋرالى الاشتىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «يسمايل مىرزا «ءتارجىماندى» ءوزى جازعان، باسپاحانادا ءقارىپتى ءوزى تىزگەن، ءماشينادا ءوزى باسقان، گازەتانى ءوزى بۇكتەگەن، شاھارداعى الۋشىلارعا ءوزى ۇلەستىرگەن. ءسويتىپ بەينەتتەنىپ ءجۇرىپ «ءتارجىماننىڭ» ءبىر جاعىن ورىسشا، ءبىر جاعىن تۇرىكشە تولتىرىپ، جەتى سايىن شىعارىپ تۇرعان»، دەپ جازادى.

حالىقتى وياتۋدى كوزدەگەن «ءتارجىمان» گازەتىندە ساياسي الەۋمەتتىك، مادەني جانە ادەبي ماسەلەلەر كوتەرىلدى. «تىلدە، پىكىردە جانە تىرلىكتە بىرلىك» ۇرانىمەن شىققان گازەتتىڭ نەگىزگى ۇستانىمى مۇسىلمان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءتىل بىرلىگىن قالىپتاستىرۋ، سول ارقىلى تۇرىك الەمىنىڭ تۇتاستىعىنا قول جەتكىزۋ ەدى. سانانى جاڭعىرتۋدى، حالىقتى وياتۋدى باستى ماقسات ەتكەن گاسپىرالى «ءتارجىماندى» ىستانبۇلداعى قايىقشى دا، شىعىس تۇركىستانداعى تۇيەشى دە تۇسىنە الاتىن ورتاق تىلدە شىعارۋعا تىرىستى. سوندىقتان ونىڭ ءتىلى ۇعىنۋعا جاتىق، وقۋعا جەڭىل بولدى. ءتىل بىرلىگىن بارىنەن جوعارى قويعان يسمايل بەكتىڭ ءوزى بۇل ويىن بىلاي تۇجىرىمدايدى: «ادەبي ءتىل بولماسا، جازۋ، ءبىلىم الۋ، ءىلىم ۇيرەنۋ، رۋحاني ءھام اقىلعا قونىمدى ادەتتەردىڭ پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ۇلتتى وتكەن داۋىرلەردەن وسى كۇنگە جالعاپ، ءبىرتۇتاس اعزاعا اينالدىراتىن، ءسويتىپ بولاشاققا جول اشاتىن مال-مۇلىك، قاراجات ەمەس، ءتىپتى ءاعارتۋ-بىلىم دە ەمەس. تەك ادەبي ءتىل عانا. ءتىل، ادەبي ءتىل – ءدىن سياقتى قاستەرلى، كيەلى، ءقادىرلى، اللانىڭ نىعىمەت-سىيى، بۇنىڭ ءقادىرىن بىلمەيتىن ۇلتتار بارىن باعالاماعان ەل رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋى كادىك. بۇعان تاريح كۋا. دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن، ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن عۇنداردان بۇگىنگە جۇرناق قالماي، بۇدان جيىرما عاسىر بۇرىن ءبىر ۋىس قانا تيتىمدەي ەل بولعان گرەكتەردىڭ ءالى اتىن ساقتاپ وتىرۋى تىلگە تىكەلەي قاتىستى. ...ەلۋ ميلليوندىق تۇرك قاۋىمىنىڭ جەر-جەردە ديالەكتىلەرىندە وزگەشەلىكتەر بولسا دا، جالپى ءتىلى – ورتاق، ءبىر. سوندىقتان بۇل تەكتى ۇلتتىڭ ورتاق ادەبي ءتىلدى يەلەنۋىنە ابدەن قاحىسى بار، دۇنيەدە بار بوپ قالعىسى كەلسە، بارىنەن بۇرىن ءتىل بىرلىگىنە ۇمتىلۋى كەرەك!».

ورايى كەلگەندە ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، «ءتارجىمان» گازەتىنىڭ بەتىندە ءتىل توڭىرەگىندە جاريالانعان ءبىر ماقالادا، اۆتور تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق ءتىلى بولۋعا وسمان تۇرىكتەرىنىڭ جانە قازاق ءتىلىنىڭ نەگىز بولۋى مۇمكىن دەپ تۇجىرىمدايدى. ول «وسمان تۇرىكتەرىنىڭ ءتىلى شەت تىلدەردىڭ اسەرىنە كوپ ۇشىراعاندىقتان، كەلەشەك ورتاق ءتىلىمىز رەتىندە قازاق ءتىلىن تاڭداۋىمىز مۇمكىن. ويتكەنى قازاق ءتىلى – شىڭعىس پەن تەمىر زامانىنان بەرى تامىردان قول ۇزبەگەن، نەگىزگە ەڭ جاقىن ءتىل»، دەپ وي قورىتادى.

تۇركى حالىقتارىنىڭ باس گازەتى وسىلايشا 35 جىل بويى ۇزبەي شىعىپ تۇرعان. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسىمىنا قاراماستان، «انىق قاراپ، ابايلاپ باسىپ» 1918 جىلعا دەيىن ۇزدىكسىز جاريالانعان گازەتتىڭ تيراجى 5 مىڭعا دەيىن جەتتى، ول ەدىل بويى، تۇركىستان ولكەسى، تۇركيا جانە قىتايداعى مۇسىلمانداردىڭ ورتاق باسىلىمىنا اينالدى. كوپ ۇزاماي ونىڭ ءىزىن باسىپ شىققان «شۋرا»، «ۋاقىت»، «ايقاپ»، «قازاق»، «تەراككي» سياقتى جاڭا گازەت-جۋرنالدار دۇنيەگە كەلدى. يسمايل بەك بۇل ۇلتتىق باسىلىمداردىڭ ءبارىن قاداعالاپ، قولداپ، قۋاتتاپ وتىرعان. ماسەلەن، «اي-قاپ» باسىلىمى دۇنيەگە كەلگەندە ول قۋانىشىن ءبىلدىرىپ: «قازاق تىلىندە ءبىر گازەتتىڭ بولماۋى، قازاق زيالىلارى، قازاق بايلارى، قازاق مولدالارىنىڭ ادەبيەت پەن باسپا ىسىنە قايرات كورسەتپەۋى ءبىر كەمشىلىك ەدى. بۇل ماسەلەدە جاسالعان ءتۇرلى كەڭەستەن ءبىر قوزى ياكي قوتىر تايدىڭ شىقپاۋى ۇلتتىق نامىسى بار كىسىلەردىڭ جانىن اۋىرتاتىن. قۇدايعا شۇكىر. سەرالين دەگەن كىسى ترويسكىدە «اي-قاپ» اتتى باسىلىم شىعارا باستادى. بۇل كىسىگە كومەك بەرۋ كەرەك. وقيتىن دا، وقىمايتىن دا جازىلىپ، اقشاسىن بەرسىن. قازاق باۋىرلار، ءوز ءتىلىڭىز ءۇشىن، ءبىلىم مەن اعارتۋ جولىندا ءبىر قارا قوزى ياكي قوتىر تايدى سىيعا تارتپايسىز با؟ اي-قاپ باسقارماسىن قۇتتىقتايمىز! قۇداي سىزدەرگە سابىر، كۇش-قۋات بەرسىن! اۋىر ءىس، الايدا اقىلدى ءىس! باسىلىم ايدا ءبىر رەت شىقسا دا، ءارتۇرلى اقپارات جازىڭىز. قازاق اقپاراتتى جاقسى كورەدى. ءبىر حابار ءۇشىن بورانعا قاراماستان اتقا قونىپ، قىرىق شاقىرىم جەرگە باراتىنىن بىلەمىز»، دەپ جازدى. وسىلايشا «ايقاپ» ارقىلى قازاق باسپاسوزىنە ۇلكەن قولداۋ ءبىلدىردى. سوندىقتان بولسا كەرەك، مۇحامەتجان سەرالين باس ۇستاز ومىردەن وزعاندا «رۋسيە قول استىنا قاراعان 20 ميلليون مۇسىلمان وقىمىستىلارىنىڭ بارلىعىنا گاسپرينسكيي ۇستاز ەدى. بارلىعى دا ول مارقۇمدى ءبىلۋشى ەدى، ءسۇيۋشى ەدى، سىيلاۋشى ەدى... بىزدەر يسماعيلبەك ارقاسىندا ءوزىمىزدى تاني باستادىق، ءدۇنيادا قانداي عىلىم، قانداي حابار بارلىعىن كورە باستادىق، بۇرىنعى ءوتىپ كەتكەن اتالارىمىزدىڭ قانداي حابارلى ەكەندىگىن بىلە باستادىق. جەڭىل تارتىپپەن وقىتۋدىڭ پايدالى ەكەندىگىنە ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىمىز سۇيكىمسىز ءتىل ەمەس، ەڭ ءقادىرلى ءتىل ەكەندىگىن بىلدىك. ءتىلسىز جۇرت جانسىز جۇرت سەكىلدى ەكەندىگىن اڭعاردىق، ءبىز بۇرىن جانسىز كەۋدە ەدىك، گاسپرينسكيي بىزگە جان ءبىتىردى، ءولى دەنەگە رۋح كىرگىزدى»، دەپ تەبىرىنە جازدى.

كلاسسيك جازۋشى تۋرگەنيەۆتىڭ ءتالىمىن العان يسمايل بەك ادەبيەت الەمىندە دە وزىندىك قولتاڭبا قالدىردى. ول «ءتارجىماندا» 1887 جىلى «موللا ابباس» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن «فرەنگيستان مەكتۋبلارى» (ەۋروپا حاتتارى)، اتتى رومانىن جاريالادى. ارتىنشا «دۋرۋر-راحات مۇسىلماندارى»، «سۋدان مەكتۋبلارى»، «قادىنلار ولكەسى» سياقتى پوۆەستەرى، «ارىستان قىز»، «يۆان مەن سۇلەيمەن»، «ەكى ءباھادۇر» سىندى اڭگىمە-حيكاياتتارى جارىق كوردى. بۇل – تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا ۇلتتىق پروزانىڭ تۋۋىنا نەگىز بولدى. جاديتشىلەر اعارتۋشىلىق ماقساتپەن ساحنالار قۇرىپ، تەاترلار اشا باستادى، وسىلايشا ۇلتتىق دراماتۋرگيا دامىدى. جىر جولدارىنا سونى لەپ كەلىپ، پوەزيا جاڭاشا ءورىس الدى. اباي مەن شاكارىمنىڭ، احمەت پەن ءاليحاننىڭ، ءمىرجاقىپ پەن مۇحامەدجاننىڭ، سۇلتانماحمۇت پەن ماعجاننىڭ «ءتارجىمان» گازەتىن ءسۇيىپ وقىعانىن ەسكە الساق، قازاق ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ دە ءتۇپ-تامىرىن الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق.

«ءتارجىمان» گازەتىندە قازاقتار تۋرالى ماقالالار ءجيى جاريالاناتىن ەدى. اسىرەسە «باسىندا ويى، كوكىرەگىندە مەيىرىمى بار اركىم ءتىلى جەتەر جەرگە قازاقتاردى وياتۋعا، تەزىرەك قونىستانۋعا شاقىرۋى كەرەك. بۇل ءىس – تاريحي ءھام ۇلتتىق قاسيەتتى پارىزىمىز!» دەپ جەر تاقىرىبىن ءجيى قوزعاپ، ونى وتارشىلداردان قورعاپ قالۋعا شاقىردى. سوندىقتان سۇلتانماحمۇت بۇل تۋرالى «سۋىققا توڭىپ، ىستىققا پىسكەن، اششى-تۇششىنى ىشكەن دەگەندەي كوپتى كورگەن قاريامىز. ب ا ق بولسىن، باقشا بولسىن، قارا بولسىن، تاقىر بولسىن، تاس بولسىن، قولىڭا تيگەن توپىراقتان ايىرىلما! مويىندارىڭداعى پارىز وسى. «توپىراق، توپىراق، توپىراق» دەپ ساقالىنان سۋى سورعالاپ باي-بايلاپ وتىر»، دەپ جازدى. ءمىرجاقىپ تا يسمايل بەكتىڭ «قوجا احمەت ياساۋي ازىرەت قايتا ءتىرىلىپ كەلسە، ءدىن تاراتۋمەن اينالىسپاس ەدى، قاۋىمىنىڭ قازىرگى جاعدايىن كورىپ، دۇلدىلىنە ءمىنىپ، قارا ەدىلدەن الاتاۋعا، ومبىدان ءامۋدارياعا دەيىن شاۋىپ ءوتىپ، «جۇرت بولىپ قونىستانىڭدار، ەگىن سالىپ، ورنىعىڭدار» دەگەن داۋىسقا تولتىرار ەدى» دەگەن سوزدەرىن مىسالعا كەلتىرەدى. گازەتتە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ماقالاسى جارىق كوردى. ىبىراي التىنسارين، مۇسا شورمانوۆ قايتىس بولعاندا قازاناما جاريالاندى. الماتىدا جەر سىلكىنگەندە، ءزىلزالادا زارداپ شەككەندەرگە ارنايى جاردەم ۇيىمداستىردى.

شاكارىم قاجى ەستەلىكتەرىندە «انىقتىق ءۇشىن «ءتارجىمان» گازەتىن وقىپ، بەك كوپ پايدالانعانىن» ايتادى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جازۋىنشا اباي دا «ءتارجىمان» گازەتىن جازدىرىپ الىپ، ۇزبەي وقىپ تۇرعان. ارينە، يسمايل بەك ابايدى بىلگەن، تانىعان جوق. ول تۇسىنىكتى. الايدا ابايدىڭ جاڭاشىل وي-تانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا «ءتارجىمان» ارقىلى ونىڭ ىقپالى زور بولعانى انىق. مۇنى ۇلى ويشىلدىڭ ءدىني تانىمى مەن اعارتۋشىلىق پايىمىنان ءھام ادەبيەتتەگى سونى سوقپاعىنان انىق بايقايمىز.

«ەگەمەن قازاقستان»