تۇرسىن جۇرتباي. ابايدىڭ استارلى سوزدەرى

دانالاردىڭ ويى قاشاندا جۇمباق. ولار وزدەرىنىڭ ەمەۋىرىنى مەن ءسوز استارى ارقىلى ادامزاتتىڭ ويىنا ماڭگىلىك اقىل ازىعىن قالدىرادى. ال كوركەمسوزدە بۇل ەرەكشە تامىرلانىپ، بارعان سايىن شورلانا بەرمەك. شەكسپيردىڭ “بىت يلي نە بىت!”، پۋشكيننىڭ “مەن دە ونى قۇلاعىنان تانىدىم، ول دا مەنى تىرناعىمنان تانىدى”، ابايدىڭ “مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا!”- دەگەن ۇعىمدارىنىڭ استارىن سارقا سارالاپ، ساراسىن تاپتىق دەگەن ءسوزۋار مەن ويسوقتىنى كەزدەستىرگەمىز جوق. بۇل ۇعىمدار جاڭا زاماننىڭ تۋمىسىمەن تۇرلەنىپ، بۇرىنعىدان دا تەرەڭدەپ، ماعىنالانىپ، تامىرلانىپ بارادى. شەكسپيردىڭ شىندىقتىڭ بەتىن اشۋعا ۇمتىلعان سۇراعى ءقازىر “جاھاندانىپ”، فيلوسوفتار مەن فيزيكتەردىڭ، تەولوگتاردىڭ تۇيسىگىنشە عالامدىق ۇعىمداعى تەكتىڭ تەتىگىنە تىرەلىپ، جاراتقانعا قاراتىلعان قيسىنمەن قيىستىرىلىپ ءجۇر. وعان قاراعاندا، ءحىح عاسىرداعى بۇكىل ورىس قوعامىنىڭ سالتاناتتى توقىراۋىن كەكەسىنمەن استارلاعان پۋشكيننىڭ ولەڭىندەگى: “مەن دە ونى قۇلاعىنان تانىدىم، ول دا مەنى تىرناعىمنان تانىدى”- دەگەن ەمەۋىرىنىن ءتۇسىندىرۋ وڭايىراق. سالتاناتتى دۋماننىڭ ىشىنەن قىلت ەتە قالعان “قۇلاق” – كادىمگى حالىق اۋىزىنداعى قالىپتاسقان “سالپاڭقۇلاق”، ياعني جاندارمەريا تىڭشىسى. اتىن اتاپ ايتساق، اتاقتى الاياق بۋلگانين. ەكىنشى، ول — سول سالپيعان قۇلاعىن جىمىرا جاسىرىپ، ەلدىڭ ءوزىن مازاقتاپ تۇرعانىن تۇسىنبەيتىن ناعىز ميقۇلا ەسەك. ال تىرناعىنان تانىلىپ تۇرعان ارىستان — اقىننىڭ ءوزى. دەمەك: سەن – ەسەكسىڭ، مەن – ارىستانمىن. سەنى مىسىممەن-اق باسىپ تۇرمىن — دەگەنى. بۇل ولەڭنىڭ جاي عانا بەرگى استارى، ال تۇپكى نىساناسى — بارلىق قوعامعا ءتان تۇيسىكسىز اجىرىق اران. اۋىسپالى وسى ماعىنا چاادايەۆتان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەسەيدىڭ اڭعارلى زيالىلارىنىڭ استارلى تۇسپالىنا اينالدى. كوركەم ءسوزدىڭ تۇزدىعىن كەلتىرىپ، اششى ويدىڭ كەرمەگىن تاتتىرىپ، ەمەۋىرىننىڭ اسەرىن اسىرىپ كەلەدى. “قۇلاعىنان كورىنىپ تۇر ەمەس پە”، “تىرناعانان تانىلدى” – دەپ ەمەۋىرىن تانىتساڭ-اق جەتىپ جاتىر، ودان ءارى تالداپ، ءتۇسىندىرىپ، سۇراپ جاتپايدى.
مۇنداي تاڭدايىنىڭ استىنا تيەك قويعان ۋىتتى سوزدەر مەن تىركەستەر، استارلى ۇعىمدار مەن ەمەۋىرىندەر قازاقتا دا قاداۋ-قاداۋ. الىسقا مەكزەمەي-اق، ءبىر “اباي جولىنىڭ” وزىنەن-اق ونداپ مىسال كەلتىرۋگە بولادى. ال بۇل رەتتە دانا ابايدىڭ ءجونى ءتىپتى باسقا. ءازىلدىڭ ءوزىن استارلاپ ايتاتىن، تۋىسىنا دا تۇسپالداپ سويلەيتىن، ىشىندەگىسىن ەمەۋىرنەن ءبىل دەيتىن قازاق ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن ءىلىم ءارى جورالعى جوبا. ونى اجىراتپاي ادىمىڭدى اتتاي المايسىڭ. جوعارىداعى شەكسپير مەن پۋشكيننىڭ ەمەۋىرىندەرىنىڭ استارى مەن شىعۋ تاريحىنا، تاريحي تەكستولوگيالىق سىپاتتاماسىنا، الەۋمەتتىك استارىنا قاتىستى تۇسىنىكتەمەلەر مەن زەرتتەۋلەردىڭ انىقتامالىق كورسەتكىشتەرى تۇزىلگەن. سوندىقتان دا دانالاردىڭ “جاسىرىن جۇمباقتارى” تولىق شەشىلمەسە دە، ولاردىڭ نەنى مەڭزەگەنى تۋرالى مولىنان حابار الاتىنداي عىلىمي نەگىز جاسالعان. بۇل وتە ونەگەلى جانە ءۇردىس الاتىن ماسەلە. سەبەبى، دانىشپانداردىڭ ءار ءسوزىنىڭ استارىنان ماعىنا ىزدەپ، ونى ۇلتتىق يدەيا دارەجەسىندەگى ۇستانىمعا اينالدىرۋعا ۇسىنىس ەتىپ جۇرگەندەردىڭ سانى بىرەۋ ەمەس، بىرەگەيلەنە باستادى. ال يدەيا تازا دا ادال تۇسىنىك، وندا جاسىرىن بەيىل مەن پەيىل ارالاسپاۋى ءتيىس. ياعني، ۇلتتىق يدەيا ساف قالپىندا ساقتالۋى كەرەك. اباي پوەزياسىنىڭ ماعىناسى “سىرتى كۇمىس، ءىشى التىن، اينالاسى تەپ-تەگىس جۇمىر كەلىپ، ءبىرىڭعاي كەلىسىم تاۋىپ” تۇرۋى قاجەت.
دانالاردىڭ شىعارمالارى – كۇردەلى كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن قۇبىلىس بولعاندىقتان دا ولاردىڭ تۇپكى قوزعاۋشى كۇشى مەن كوركەم يشاراسىنىڭ بۇرمالانباي جەتۋى نەعايبىل. قازاقتا ابايدان كوپ باسىلىم كورگەن اقىن، زەرتتەلگەن دانىشپان، زەردەلەنگەن عۇلاما جوق. الايدا سوڭعى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندەگى باسىلىمدار مەن زەرتتەۋلەر، تەكستولوگيالىق سالىستىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر، دايەكتەمەلەر مەن تۇجىرىمدار ۇنەمى ءبىر بىرىمەن قايشىلاسىپ نە قاراما-قايشى كەلىپ، بىر-بىرىنە “تۋرا كەلمەي، قىرىن كەلىپ ” جاتادى. ءبىرىڭعاي سيپاتتا تۇتاستىق الا باعالانعان تۋىندىنى تابۋ قيىن. تۇسپالدى ماتىندەر — ۇلتتىق رۋحتاعى اقىنداردىڭ بارىنە ءتان. بۇل ادەبيەتتانۋ ىلىمىندەگى تەوريالىق، تىلدىك، تەكستولوگيالىق شەتىن ماسەلە. ءبىراقتا ءدال اباي سياقتى شىعارماشىلىعى تۇتاستاي “جۇمباق ماتىننەن قۇرالعان” اقىن سيرەك. زامان اعىمى، وقىرمانداردىڭ ءتىلدى قولدانۋ قورى، كوركەم ءماتىندى قابىلداۋ قابىلەتى، اسەرلەنۋ ءتاسىلى، ەلەستەتۋ مۇمكىندىگى، سەزىنۋ جۇيەسى، جەكە ءسوزدى ءتۇسىنۋ اياسى مۇلدەم وزگەرىپ بارادى. ارحايزمدەر عانا ەمەس، بۇتىندەي ءبىر شۋماقتار بۇلىڭعىر تارتىپ، ءولى تىركەس قالپىندا كوز قارىقتىرادى. ولاردى تۇسىنبەي نە تۇسىندىرمەي ابايدىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ بويلاي المايسىڭ. باسقانى بىلاي قويعاندا، كۇندە راديودان ەستىپ، ابدەن قۇلاققا جاتىق بولعان: “الىستان سەرمەپ، جۇرەكتەن تەربەپ، شىمىرلاپ بويعا جايىلعان. قيۋادان شاۋىپ، قيسىنىن تاۋىپ، تاعىنى جەتىپ قايىرعان”- دەگەن ولەڭ جولدارىنداعى “قيۋا” دەگەن ءسوز قانداي استارمەن قولدانىلىپ تۇر”- دەسە نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىڭىز؟ ءار ءسوزدىڭ تۇسىندىرمەسىن كومپيۋتەرگە ءتۇسىرىپ العان قازىرگى ەسەپشىل، اسەرشىل جاستى جالپى ولەڭنەن العان اسەرمەن ۋاتا دا، سەندىرە دە، ءتىپتى دالەلدەي دە المايسىڭ. شىندىعىندا دا، وسى قيۋا دەگەن نە ماعىنا بەرەدى؟ حيۋا — كەزىندە قازاق ءۇشىن ەكزوتيكا بولعان شاھاردىڭ اتى. الىس، توسىننان كەزدەسكەن ادامدى: “حيۋدان كەزدەسكەن قاراعىم-اي” دەگەن. ال وندا نەگە “شابادى، قيسىنىن قالاي تابادى، تاعىنى نەگە قايىرادى؟” — دەگەن سۇراق تۋادى جانە ايدالاداعى شاھاردىڭ تاعى اڭعا قانداي قاتىسى بار؟ كوركەمدىك تە، ومىرلىك تە لوگيكا قايسى؟ بىزدىڭشە، كەزىندە ءبىر رەت پىكىر تالاستىڭ نەگىزىنە اينالىپ، ىلە جاۋاپسىز قالىپ، قانشا تەستولوگيالىق سالىسترۋلاردان وتسە دە جيناقتان جيناققا قيۋا بولىپ وزگەرىسسىز كەلە جاتقان ءدال وسى “قيۋانىڭ” وسى اراعا كيلىگۋىندە ەشقانداي لوگيكا جوق. بۇل ەشقانداي “حيۋا” شاھارى دا ەمەس، ابايدىڭ “بۇركىتشى” اتتى ولەڭىندەگى كادىمگى – قيىن قيا، قيان دەگەن ءسوز. ساياتقا شىققاندا تۇلكى بۇتاعا بۇعىپ، جارتاسقا تىعىلىپ، قيىن-قىستاۋلى شاتقالعا ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن قاعۋشىلار قيىن-قيىن جەرگە توسقاۋىل قويىپ، اڭنىڭ الدىن وراپ، جاسقاپ تۇرادى. اشىققا شىققان سوڭ عانا قىراننىڭ توماعاسىن سىپىرادى. قانسوناردان شابىتتانىپ، “الىستان سەرمەپ، جۇرەكتەن تەربەپ، شىمىرلاپ بويعا جايىلعان” كەزدە عانا اقىن “قيىننان (قۇز-قيادان) شاۋىپ، قيسىنىن تاۋىپ، تاعىنى جەتىپ قايىرادى”، ياعني، “قۋاتتى ويدان باس قۇراعان” ولەڭ شۋماقتارىن قاعازعا تۇسىرەدى. كوشپەلى ءومىردىڭ توياتتى شاعى دا وسى قانسونار. ەندەشە، جيناقتان جيناققا اۋىسىپ كەلە جاتقان حيۋامىز قاي قيۋا؟ ورىنسىز استارلى ەكزوتيكا مەن سيمۆوليكا ىزدەپ، كوشپەلىلەردىڭ كوركەم كورىنىسىنەن كوز جازىپ قالعانىمىزدى ءوزىمىز دە قىزدى-قىزدىمەن اڭعارماي قالعان سياقتىمىز. دەمەك، ءبىز بۇل مىسال ارقىلى، استارسىزدان استار ىزدەگەن اسىرە اسەردىڭ جەتەگىندە كەتكەنىمىزدى انىق بايقايمىز.
كەزىندە وسى “سەگىزاياقتاعى”: “كۇپىلدەك ماقتان، تابىتىن قاققان، اڭدىعان، باققانى”- دەگەن جولدارداعى “تابىتىن قاققان” دەگەننىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەي، ونى وزگە دە اباي جولدارىمەن قاتار “تاعىنى قاققان” (اڭ قاققان) دەپ وزگەرتۋگە ۇمتىلعاندار بولعان. نەگە بوس تۇرعان تابىتتى قاعادى، قازاق اڭدى قاعادى دەپ “عىلىمي سيپاتتاما” بەرۋشىلەر دە تابىلعان. اقىرىندا م. اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە قينالىڭقىراپ بارىپ: ءولىم ازايىپ، جانازا شىعارۋ توقتاپ، مەشىت قايىر-ساداقاسىز قالعاندا، ءمايىت جونەلتۋشىلەر تابىتتى تاياعىمەن قاعىپ، قازا تىلەيتىنىن ەستىگەندە عانا، ابايدىڭ دۇرىس قولدانعانىنا كوزى جەتىپ، ارنايى تۇسىنىكتەمە بەرىپ، وزگەرىستى توقتاتقان. ايتپەسە، ءقازىر ءبىز: “كۇپىلدەك ماقتان، تاعىنى قاققان” – دەپ تاقىلداپ جۇرەتىن ەدىك. “تابىتىن قاققان” مەن “تاعىنى قاققاننىڭ” اراسىنداعى كوركەم جانە ماعىنالىق استارلى ايىرماشىلىق پەن اسەر قۋاتىنىڭ ءار كۇيگە تۇسىرەتىن تىتىركەندىرۋشى كۇشىنىڭ پوەزيالىق شامىرقانىسىن تەرەڭ سەزىنبەس ەدىك. ال “تابىتىن قاققان” دەۋ ارقىلى تانىمدىق تۇرعىدان دا، بەينەلىك تۇرعىدان دا ادامدى شىمىركەندىرىپ تۇر. كۇپىلدەك ماقتان يەسى مەن تابىتتى قاققان ءمايىتشىنىڭ پيعىلى مەن قيمىلى تۇتاسا كەلىپ، سونشالىقتى جەككورىنىشتى قوسارلى جاعىمسىز وبرازعا اينالعان. مۇندا كوركەمدىك قيسىن دا، قيىننان قيىستىرۋ دا، قوسارلاي استارلاپ شەنەۋ دە بار.
وسىنداي قوسارلى استارلاۋ مەن تىركەس ارقىلى كۇردەلى ءارى سول تۇستاعى كوشپەلى ومىردە اركىم اڭعارا الاتىن، ءدال ءقازىر ارحايزمگە اينالىپ كەتكەن قوس تارماقتار ابايدا ءجيى قولدانىلادى. ءتىپتى كەيدە ەكى ولەڭدى سالىستىرىپ وقىپ، اقىننىڭ سول ساتتەگى كوڭىل-كۇيى مەن كۇيتتەگەن ويىن تاۋىپ الىپ، ءار قايسىسىن بۇتارلاي تالداماسا، ءبىرىنىڭ اسەرى ەكىنىشىسىمەن ۇيلەسىپ، جاڭعىرىعا جاڭىلىستىراتىن، ءتىپتى كوزقاراسىڭدى وزگەرتىپ جىبەرەتىن تۋىندىلار دا ۇشىراسادى. سونىڭ قاتارىنا “ولەڭ — ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى” مەن “بىرەۋدىڭ كىسى ولسە – قارالى ول” جانە “باي سەيىلدى، ءبىر بەيىلدى” مەن “بويى بىلعاڭ، ءسوزى جىلماڭ” ولەڭدەرى جاتادى. مۇنداعى يدەيا دا، تاقىرىپ تا، كوڭىل-كۇي دە، بۋىن دا، ىشكى ىرعاق تا، كوركەمدىك، تۇرلىك ءادىس تە بىر-بىرىنە سارىنداس. شۋماق اڭدىپ وقىماسا، بىرىنشىسىندە ايتىلعان: “تانىمادىق، جارىمادىق، جاقسىعا ءبىر ىرگەلى. — دەگەننەن كەيىن: “بايى باسپاق، ءبيى – ساسپاق، اۋلەكى اسپاق سىپىرا قۋ”- دەپ جالعاستىرىپ ايتا بەرسەڭ، ەكەۋىنىڭ ەكى ولەڭنىڭ ءۇزىندىسى ەكەنى بايقالماي دا قالادى. وبەكتى دە، اسەر دە، شىعارۋشى دا ءبىر بولعاندىقتان ءبىرىنىڭ ءاسسوساتيۆتى اسەرى ەكىنىشىسىمەن زاڭدى تۇردە سارىنداسىپ، جارىسا اسەر قالدىرادى. زەردەلەپ، سارالاپ، اۆتوردىڭ كوزقاراسى مەن ولەڭدەگى باستى نىسانداعى ادامدى قامىردان قىلدى سۋرىتپاقتاعانداي ەتىپ تارتقاندا عانا ناقتى ويى اشىلادى. اجىراتىپ قاراساڭ، ەكى ولەڭنىڭ كەيىپكەرى ەكىۇداي ناقتى ادام. “باي سەيىلدىدەگى” ليريكالىق باستى جاعىمسىز كەيىپكەر “تار نيەتتى، ءوز ەلىن ءوزى توردەن ۇرگەن يت قۇساپ اڭدىعان” پالەقور، “بەيىلى شيكى، اقىلى كۇيكى”، “باسى مەن اياعى ءبىر ەسەپ” يتارشى بولىس. الاساپىران ناۋقانشىل، اسىرا سىلتەۋشى، شاش ال دەسە باس العان ورىنداۋشىلار بۇگىنگى ۇگىت-ناسيحاتشىلار مەن ءماسليحاتشىلار. “بويى بۇلعاڭداعى” باستى مۇسكىن – باي ادام، ال ونى سورعان جاعىمسىز مىسكىن – قاعىنعان قارا وكپەلەر، بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، بوپساشى رەكەتتەر، دەلدالدار، ۇستەمە اقى قوساتىن ىسقاياقتار. الدىڭعى ولەڭدە ەلدەگى سياز بەن ويداعى ويازدىڭ اراسىنداعى قۇيىرشىق بيلىك يەسىن كەكەتەدى. ەكىنشى تۋىندىدا اباي ادال مالىنا يەلىك ەتە الماي، “بويى بۇلعاڭ، ءسوزى جىلماڭ، تۇزدە مىرزاڭ، ۇيدە سىرداڭ، ادام اۋلاپ، سىپىرا جاۋلاپ، بايدىڭ اتىن ساۋدالاپ، المالاپ” جۇرگەن “كەدەيى – ەر، كەسەلى زور، مالدى بايدان سورلى جوق سىپىرا جىلماڭدى” سۋرەتتەيدى. “ەل قاعىنعان سوڭ، مال سابىلعان سوڭ: بايى – باسپاق، ءبيى – ساسپاق، اۋلەكى اسپاق سىپىرا قۋ” بولدى دەيدى اقىن مال يەسىنە جان تارتقان سىڭاي تانىتىپ.
زەرتتەۋشىلەر وسى ەكى ولەڭدەگى ەكىۇداي كەيىپكەردى جيناقى ءبىر وبراز رەتىندە تالداپ، باستى كەيىپكەر ەسەبىندە ءزالىم بايدىڭ كەسكىنىن سۇلدەر ەتەدى. ءبىزدىڭ اڭعارۋىمىزشا، ەكىنشى ولەڭدە “ءوز مالىنا ءوزى يە بولا الماي وتىرعان” سورلى بايعا اقىننىڭ جانى اۋىرادى. كەسەلى زور بوپساشىل كەدەي تۇرعاندا، وعان “ەش كومەكتىڭ، جەمدەمەكتىڭ، بوسقا الەكتىڭ ورىنى جوق. سوندىقتان دا “بايى – باسپاق، ءبيى – ساسپاق” – دەيدى. ال وسىنداعى “باسپاق” پەن “ساسپاق” دەگەن نە؟ نەگە بايدى – باسپاق، ءبيدى ساسپاق – دەيدى؟ ەشقانداي كومپيۋتەر دە، ينتەرنەت تە وعان تۇسىنىكتەمە بەرە المايدى. بۇل ءماتىندى وقىرمانعا قالاي ۇعىندىرامىز؟ ولەڭنىڭ ىرعاعى مەن كوڭىل-كۇيىن باعىپ وتىرىپ، ايتەۋىر ءبىر جاعىمسىز ۇعىم ەكەنىن توپشىلايمىز.
بيىل جازدا كول جاعاسىندا سىرباز ءسوزدىڭ يەسى امانجان جاقىپ اقىن مەن بەلگىلى پادىرەتشى قۋانىش ەكەۋىنىڭ وسى ماسەلە جونىندە پىكىر ىزدەستىرىپ، ەل اراسىنان سونىڭ ماعىناسىن ىزدەپ جۇرگەنىنىڭ كۋاسى دە بولعانىم بار. اقىرى ول تالاسقا ءوزىم دە ارالاسىپ كەتتىم. اباي باي مەن ءبيدى نەگە باسپاق پەن ساسپاق دەيدى جانە ولاردى جاقتاپ وتىر ما، اقتاپ وتىر ما؟ بۇرىن – “باسپاق” دەگەندى قورعانشاق، ايامشاق، شەشىمسىز دەپ تۇيسىنەتىنمىن. ال “ساسپاق” دەگەننىڭ ءتۇبىرىن “ساسۋدان” تۋىنداتىپ، بۇگىن العان پاراسى جاريا بولماي تۇرعاندا، اسىپ-ساسىپ ۇكىم شىعاراتىن پاراقور ءارى جىلماقاي ءبيدى – سوتتى مەكزەيتىنمىن. ءسوزدىڭ تۇپكى تەگىن ىزدەسەك، ول بىلاي ەكەن. باسپاق – قارا مال اتاۋى. ەكىنشىدەن سيىردىڭ ەكى باقايىنىڭ اراسىنا شىعاتىن كەسپاتتى جۇقپالى بورتكەن. مال اياعىن باسا الماي، باسپاقتاپ قالادى. اقىرى اسقىنا كەلە ەتى قارايىپ، قانتالاپ، ارام قاتادى. سوندا اباي وزىنە دە، ەلىنە دە پايداسى جوق، تاۋەكەلسىز قورعانشاق، اقىرى “سابىلاتىن مالدى” “ايتتى – كوندىم، الدى – بەردىمگە” سالىپ وتىرعان شاراسىز بايدى مەكزەپ وتىر ما؟ ناعاشىم سەرىك قوسپاق ۇلىنىڭ پايىمداۋىنشا: باسپاق دەپ – اتتىڭ تەرىسىنەن جاسالعان، اۋىزى بۇرىلگەن شونشىكتى ايتادى. بايلار ءوزىنىڭ قولىنا تۇسكەن قۇندى بۇيىمدى شونشىكتىڭ تار اۋىزى ارقىلى سونىڭ ىشىنە باسپالاپ، نىعارلاپ سالا بەرەدى. ىرىسىم شاشىلادى دەپ ىرىم ەتىپ، ونى اشپايدى. كەيىن نە تىققانىن ۇمىتىپ تا قالادى. ساراڭ بايلار ولگەن سوڭ عان الگى باسپاقتى ءتىلىپ اشادى. ابايدىڭ مەكزەپ وتىرعانى وسى باسپاق، ياعني، ساراڭدىق بولۋى دا مۇمكىن. قوش، باسپاق مۇنىمەن دە تاۋسىلمايدى. امانجان اقىننىڭ ايتۋىنشا: باسپاق – دەگەن ساۋلىققا سەمىزدىكتەن كەلەتىن دەرت ەكەن. كوكتەمدە كۇيلى ساۋلىقتاردىڭ ءىش مايى مەن ىشەگى تولگە وراتىلىپ، بۋناقتالىپ قالاتىن كورىنەدى. ءسويتىپ، سەمىزدىكتىڭ كەسىرىنەن ساۋلىق تا، ءتول دە شىعاسىعا، بوس راسۋاعا جاتادى. ابايدىڭ مەكزەگەنى وسى باسپاق. بايدىڭ جەكە باسى كۇيلى-قۋاتتى، ءبىراق ونىڭ وزىنەن دە، بايلىعىنان دا نە وزىنە، نە ەلگە پايدا جوق. سوندىقتان دا، “ەش كومەكتىڭ، جەمدەمەكتىڭ، بوسقا الەكتىڭ ورنى جوق” – دەپ وتىرعانى انىق. ال ءبىز وسىنىڭ قايسىسىنا يلانامىز. قالاي دەسەك تە باسپاقتىڭ بەتى اشىلدى. ايتەۋىر تۋىتىندا تۇنشىققان تۇمسا بايلىقتى مەكزەپ، استارلاپ ايتادى ەكەن.
ال “ساسپاق” دەگەنىمىز ءبىزدىڭ تۇيسىگىمىزگە مۇلدەم جات، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن ۇمىتىلعان ۇعىم بولىپ شىقتى. كوشپەلى جۇرت ءتورت تۇلىكتىڭ جايىن، اۋا رايىن، الداعى قىستىڭ جۇمساقتىعى مەن قاتالدىعىن، كوكتەمنىڭ ۇزاققا سوزىلار-سوزىلماسىن كورشىسىنىڭ قاس-قاباعىنان بەتەر ءجىتى اڭعارعان. ويتكەنى ىرىس-قۇتى، ءومىرى مەن ءورىسى سوعان تىكەلەي قاتىستى بولعان. سوندىقتان دا كوكتەمدە جۇتاپ قالماس ءۇشىن كۇيەكتىڭ ۋاقىتىن قاتاڭ بەلگىلەگەن. ۋاعىنان ەرتە ساۋلىق پەن ەشكىنىڭ مازاسىن الاتىن قوشقار مەن تەكەگە كۇيەك بايلاپ، ساياق ۇستاعان. كۇيەك قاجاپ، بەلى سىزداعان، ءۇستى ساتالا-ساتالا، ءار نارسەگە ءبىر ۇرىنىپ، باقىلداپ، ءقادىرى كەتكەن سىدىك ساسىعان تەكەنى “ساسپاق” دەپ اتاپتى. ەنىن تارتىپ، اقتاپ جىبەرۋگە بولمايدى، ءتولسىز قالادى. سۇيكىمى مەن تىنىشتىعى تاعى جوق. “اقى بەرگەن، ايتسا كونگەن، تىنىشتىق ىزدەر ەل دە جوق”- دەپ ويىن دامىتىپ وتىرعانىنا قاراعاندا، اباي بيلەردى ساسپاققا تەڭەۋ ارقىلى، بي سايلايىن دەسە – سيازعا ەرتە، سايلامايىن دەسە – باقىلداپ اكەتىپ بارادى، مۇلدەم سايلامايىن دەسە — ءبيسىز قالادى، امالى جوق – كونەدى دەگەن يشارانى استارلاپ جەتكىزسە كەرەك. شىندىعىندا دا، بيلىكسىز شولاق بەلسەندىنىڭ سازايىن ءبىر حالىق تارتسا، ول وسى قازاق جۇرتى شىعار.
وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنا دەيىنگى ەستيارلارعا تۇسىنىكتى بولعان، ءدال قازىرگى كەزدە ارحايزمگە اينالىپ كەتكەن شۋماقتىڭ ءبىرى ابايدىڭ “كۇز” ولەڭىندەگى: “قاز، تىرنا قاتارلانىپ قايتسا بەرمەن، استىندا اق شومشى ءجۇر، ول ءبىر كەرۋەن”- دەگەن جولدارىنداعى “اق شومشى” دەگەن ءسوز. بارلىق باسىلىمداردا وعان: “استىق ەكپەگەن ەل باسقا ەلگە تۇيەمەن بارىپ استىق الىپ قايتادى، سوندا تۇيە بوس بارادى دا، شوم ارتادى”- دەپ سىلتەمە جاسالعان. جالپى ۇزىن-سارىنى بۇلدىر-بۇلدىر ەلەس بەرگەنىمەن دە، ەكىۇشتى ماعىناسىز كورىنىستى كوز الدىڭا اكەلەدى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن “اق شومدى” باسقاشا پايىمداعان جازۋشى، مارقۇم كارىباي اقمەتبەكتىڭ كولەمدى ماقالاسى “ەگەمەن قازاقستاندا” دا جاريالاندى. اق شومدى تۋرا جانە بەينەلى ماعىناسىندا ەكى ءتۇرلى تۇسىندىرۋگە بولادى. ءبىرىنشى، “اق شوم” – تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق تەرمين. ول كوشپەلىلەردىڭ سوناۋ ءالميساقتان بەرگى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءبىر فورماسى ءارى تىرشىلىك كەپىلى. جىبەك جولىنىڭ التىن وزەگى. ءبىزدىڭ جىل قايىرۋىمىزدان بۇرىن-اق جاعىراپيا عىلىمىنىڭ اتاسى سترابون: كوشپەلىلەردىڭ باتىستان – شىعىسقا، سولتۇستىكتەن – وڭتۇستىككە سوزىلىپ جاتقان ساۋدا جولى بار. بۇل جولدى ولار كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايدى. وعان ءقاۋىپ توندىرگەن ەلدى جەرمەن جەكسەن ەتەدى. ويتكەنى بۇل ولار ءۇشىن ءومىر جولى. ول بۇزىلسا بۇكىل كوشپەلى ەكونوميكا بۇزىلىپ، اشتىققا ۇشىرايدى. ويتكەنى سول جولمەن ولار قارى قالىڭ جاققا استىق تاسيدى، جازدا تەرى-تەپەسەگىن وتكىزەدى – دەپ جازعان بولاتىن. بۇل “اق شوم” كوشپەلى ەكونوميكاسى قاشان رەسەيدىڭ جارمەڭكەلەرى اشىلعانشا تولاس تاپقان جوق. كۇزدە تەرى-تەرسەك، ءجۇن تەڭدەگەن، جولاي ءار اۋىلدان قوساعىنا جەتەك اتان قوسىلعان تۇيەلەر كەرۋەنى قازداي ءتىزىلىپ وڭتۇستىككە بەت الادى. ولار جىلداعى بەلگىلەنگەن ەلگە بارىپ، تەرى-تەپسەگىن بىلتىر كەلىسىلگەن ۋادە بويىنشا وتكىزىپ، تيەسىلى استىعى مەن بۇلدى الىپ قايتادى. الۋشى دا، ساتۋشى دا، كەرۋەنباسى دا، اۋىل دا وزگەرمەيدى. ءبىرى ودان باسقاعا ءونىم وتكىزبەيدى، ەكىنشىسى ودان باسقاعا ساتپايدى. ويتكەنى مىڭداعان جىل بويعى قالىپتاسقان ساۋدا زاڭى سولاي. ەكىنشى جاقتىڭ شىعىنعا نە اشتىققا ۇرىنۋى مۇمكىن. كىمدە كىم سەبەپسىزدەن سەبەپسىز ۋادە بۇزسا اسا ۇلكەن ايىپ تولەيدى. سوندىقتان دا كەلىسىلگەن ۋاقىتتا تۇيەگە قوم سالىنىپ، دەر كەزىندە اتتانادى.
مىنە، ابايدىڭ “استىندا اق شومشى ءجۇر، ول ءبىر كەرۋەن” دەيتىنى وسىلار. ەكىنشى بەينەلىك ماعىنادا: اسپانداعى قاز بەن تىرنانىڭ جەردەگى سۋرەتىندەي بولىپ ءتىزىلىپ بارا جاتقان كەرۋەننىڭ كۇزدىڭ ءبىر ۋاقىت بەلگىسىندەي بولعان اسەم كورىنىسىن سۋرەتتەيدى. بۇل سۋرەت “اباي جولىندا” سونداي اسەرلى بەينەلەنگەن. سوندىقتان دا كەيبىر تۇسىنىكتەمەلەر مەن ماقالادا ايتىلعانىنداي “اق شوم” دەگەندى كادىمگى تۇيەلى كوشپەن، اق جانە قارا شومنىڭ تۇسىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. مۇندا كوشپەلى الەمنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىلىگى مەن ەستەتيكاسى، مەرزىمدىك ولشەمى جاتىر.
ءبىز جوعارىدا ابايدىڭ قوسارلى تاقىرىپتاس، قىستىرمالى استارلاس ولەڭدەرىنىڭ قاتارىنا “ولەڭ — ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى” مەن “بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە — قارالى ول” تۋىندىسىن جاتقىزعان بولاتىنبىز. بۇل ولەڭدەردىڭ شۋماقتارىن بىر-بىرىنە اۋىستىرىپ قولدانسا، ەش اعاتتىق بايقالمايتىنى دا راس. باستى يدەيا – ءسوزدىڭ پاتشاسى مەن ساراسى ولەڭ، سول ولەڭنىڭ ۇلى استارى تۋرالى. “سوزگە – جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ، تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى” دەپ باستاپ، ەكىنشىسىندە: “ءسوزى ءتاتتى، ماعىناسى ءتۇزۋ كەلسە، وعان كىمنىڭ ۇناسار تالاسۋى” – دەپ جالعاستىرىپ وتىرادى. زەرتتەۋشىلەر مەن تۇسىنىك بەرۋشىلەر وسى ەكى ولەڭدى تالداعاندا مىندەتتى تۇردە ءبىر عانا پىكىردى تىلگە تيەك ەتىپ، بىرەگەي دە بىربەتكەي تۇجىرىم جاسايدى.
تاعدىردىڭ جازۋى سولاي ما، جوق، زامان ەكپiنi مە، الدە ادامداردىڭ الا مىسىق پەيiلi مە، باسىنان داۋ ارىلمايتىن بiر تۇلعالار مەن تۇينەكتى تىركەستەر بولادى. ەكi ءجۇز جىلدىڭ iشiندە ەكi جاhانگەر يمپەريانىڭ قىسىمىن كورiپ، ءوزى ولسە دە ولەڭى قۋدالانۋدان كوز اشپاعان، بiراق ەكi زاماننىڭ ەكپىنى دە ەشتەڭە iستەي الماي، كەرىسىنشە بارعان سايىن تۇلعالانا تۇسكەن، «دۋلاتۋى مەن شۋلاتۋىن» قويماعان تۇلعالاردىڭ بiرi – دۋلات پەن شورتانباي اقىن جانە ابايدىڭ وسى ەكەۋىن اۋىزىنا العان ءسوزى. رەسەي مەن كەڭەس ۇكىمەتiنiڭ كۇشi كەلمەگەن دۋلات پەن شورتانبايدى ءۇشiنشi بiر كۇش — قازاق قاۋىمداستىعى قازاقى قازىمىر تاسىلمەن جىلىكتەپ جاتىر. جانە بۇل دۋلات پەن شورتانباي ءۇشىن ەڭ قاۋiپتi كەدەرگى بولماق. وسى باعىتتىڭ بەتى بەرى قاراماسا ابايدىڭ ءوزi اۋزىنا الىپ، ۇستات تۇتقان دۋلاتتىڭ، شورتانبايدىڭ تۇتە-تۇتەسى شىعىپ، ولاردىڭ مۇراسىنىڭ “ءبىرى – جاماۋ، ءبىرى – قۇراۋ” بوپ، تۇك تە قالماۋى مۇمكiن. بۇل تۇيتكىل ابايدىڭ تۋعانىنا 150 جىل، بۇقاردىڭ تۋعانىنا 300 جىل، دۋلات پەن شورتانبايدىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولۋىنا وراي وتكەن نەمەسە وتەتىن عىلىمي ماجىلىستەردە تياناقتالۋى ءتيىس ەدى. الايدا ول ماسەلە بايىبىمەن شەشۋىن تاپپادى. بۇعان باستى ىلگەشەك بولىپ وتىرعان ءسوز — استارلاپ تا، استارسىز دا تۋرا ايتىلعان جانە ابايتانۋشىلاردى ءبىر عاسىر بويى سارساڭعا سالىپ، ءار باسىلىمدا ءار ءتۇرلى جازىلىپ، ءار قالاي پايىمدالىپ تا، حاتتالىپ تا، جاتتالىپ تا كەلگەن، سونى ايتىپ تۇرىپ تا كوكەيىڭە كۇدىك ۇيالايتىن، ۇنەمى: ولاي ەمەس، بىلاي جازىلعانى دۇرىس – دەپ تۇسىندىرۋگە ءماجبۇر بولىپ جۇرگەن ابايدىڭ:
شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ،
ولەڭى – ءبىرى جاماۋ، ءبىرى – قۇراۋ.
اتتەڭ دۇنيە-اي، ءسوز تانىر كىسى بولسا،
كەمشىلىگى ءار جەردە كورىنىپ تۇر-اۋ!-
دەگەن ايگىلى جولدارى.
مەن ءدال ءقازىر وسى شۋماقتىڭ باسىنان كەشەن تەكستولوگيالىق تاۋقىمەتىنە توقتالىپ جاتقىم كەلمەيدى. تەك ۇزاق جىلىدار بويى شورتانباي مەن دۋلاتتىڭ، بۇقاردىڭ “ولەڭىنىڭ ءبارى – جاماۋ، ءبارى – قۇراۋ” بولىپ، “كەمشىلىگى ءار جەردەن كورىنىپ تۇرعانىنا” دا توقتالمايمىن. شۇكىر، ءبارى ەمەس، ءبىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ بوپ وزگەردى. ءبىراق، سوڭعى اكادەميالىق باسىلىمداعى “كەمشىلىگى ءار جەردە-اق كورىنەۋ تۇر-اۋ” — دەگەنگە قوسىلمايمىن دا، ونى قابىلدامايمىن. دۇرىسى، “كەمشىلىگى ءار جەردە كورىنىپ تۇر-اۋ” دەگەن جولدار دەپ تۇسىنەمىن. ويتكەنى “كورىنەۋ تۇر-اۋ” دەگەن تىركەس وزگەنى بىلاي قويعاندا كادىمگى پوەزياعا ءتان ۇندەستىك پەن ىرعاق ۇيلەسىمىنەن ادا، تۇتقىر. ابايدىڭ ولەڭ سوزگە قويعان ءوز شارتىنا ساي “تىلگە جەڭىل ەمەس، جۇرەككە جىلى تيمەيدى”. ماسەلە مۇندا ەمەس. باستى تۇيتكىل وسىندا “ءبىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ” دەپ اباي بۇقار جىراۋ مەن شورتانبايدىڭ، دۋلاتتىڭ ولەڭدەرىن ايتىپ وتىر ما؟ “بۇرىنعى ەسكى ءبيدى تۇرسام بارلاپ، ماقالداپ ايتادى ەكەن، ءسوز قوسارلاپ. اقىندارى اقىلسىز، نادان كەلىپ، كور-جەردى ولەڭ قىپتى جوقتان قارماپ” – دەپ وسى ءۇش دەگداردى مەكزەگەنى شىندىق پا؟ بۇرىنعى كەزدە: “ءدىندى، ورتا عاسىردى كوكسەگەن بۇقار، شورتانباي، دۋلات سياقتى باي، فەودالداردىڭ جىرشىلارىن، ورىس حالقىنىڭ دەموكراتيالىق مادەنيەتىنىڭ قازاق اراسىنا تاراۋىنا، ورىس، قازاق دوستىعىنا قارسى باعىتتالعان ولاردىڭ يدەيالارىن اشكەرەلەيدى” — دەپ تۋرا وسىلاي ساباقتايتىنبىز. تەك م. اۋەزوۆ قانا ۇشەۋىن قورعاشتاي مايدالايتىن. ءقازىر نە وزگەردى؟
راس، ءدىنشىل، ورتا عاسىردى كوكسەگەن، ورىستىڭ دلەموكراتيالىق مادەنيەتىنە قارسى دەلىنگەن يدەولوگيالىق باعانى الىپ تاستادىق. ءبىراق، ولاردىڭ ەڭ قاسيەتتى دە قۇدىرەتتى جىرىنا بەرىلگەن باعانى باياعىشا تاپسىرلەۋمەن كەلەمىز: — ءيا، اباي ول ۇشەۋىن سىناعان، ءبارى جاماۋ ەمەس، بىرەن-سارانى عان قۇراۋ. ويتكەنى اقىن جاڭا پوەزيا تالابىن الدىعا تارتادى — دەيمىز كۇمىلجىپ. مەنىڭ ويىمشا، مۇنىڭ جاۋابى مۇلدەم باسقاشا جانە ابايدىڭ بۇل ولەڭىنىڭ بۇقاردىڭ، شورتانبايدىڭ، دۋلاتتىڭ ولەڭدەرىنە ەش قاتىسى جوق. اڭگىمە، ولاردىڭ 1880 جانە 1888 جىلى باسىلىپ شىققان «وسيەتناما” مەن “بالا زار” اتتى جيناقتارى تۋرالى بولىپ وتىر. وعان دايەك، بىرىنشىدەن: “بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى ول” ولەڭىندە بۇرىنعى اقىن-جىرشىنى مازاقتامايدى، كەرىسىنشە، “بۇرىنعى جاقسىلاردان ورنەك قالعان، بي دە تاقپاق، ماقال بار، بايقاپ قارا” – دەيدى. دەمەك، وتكەن كۇننىڭ اقىندارىنىڭ بەتىنە كۇل شاشىپ وتىرعان جوق. قايتا: “كوپ توپتا ءسوز تانىرلىق كىسى دە از-اق، ونداي جەردە ءسوز ايتىپ بولما مازاق. بىرەۋدى ولاي، بىرەۋدى بىلاي قاراپ، تۇگەل ءسوزدى تىڭداۋعا جوق قوي قازاق”- دەپ: ءسوزدى ءبولىپ جارما، بىرەۋدىڭ ءسوزىن استى-ۇستىنە توڭكەرمە، شاتاستىرما. ولاي، بىلاي ساپىرىلىستىرما – دەپ ساقتاندىرادى.
نەگە بۇل ارادا ساقتاندىرادى جانە ءوزىڭ دە مازاق بولما، وزگەنى دە مازاق ەتپە دەيدى؟ ويتكەنى، ساۋاتتى اباي قازاق جىراۋلارىنىڭ ەكەۋىنىڭ دە باسپادان شىققان كىتابىن الىپ وقىعان. ءتىپتى ەكەۋىنىڭ دە قولجازبا نۇسقاسى ابايدا بولۋى دا مۇمكىن. وزگە-وزگە، دۋلاتتىڭ ولەڭدەرىن جاسىنان جاتتاپ وسكەنى، كوشىرىپ العانى، ۇلگى تۇتقانى انىق. ەندى كىتاپ پەن قولجازبانى، نە ءوزى جاتقا بىلگەن تۇستاردى كىتاپتاعى ماتىنمەن سالىستىرعان. شىندىعىندا دا ءبىر ولەڭنىڭ باسى بار، اياعى جوق. ەكىنشى ولەڭنىڭ باسىندا ءۇشىنشى تولعاۋدىڭ اياعى ءجۇر. ىرعاعى دا، ۇيقاسى دا، ماعىناسى دا، جەلىسى دە بۇزىلعان. ءبىر جەرىن ەكىنشى جەرگە اپارىپ جاماعان نە قۇاستىرعان. قىسقاسى تۇتاس تۋىندى جوق. ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، قازاق ءتىلى مەن جىر قۇرىلىمىن، تاقىرىپ جەلىسىن ەركىن اجىراتا الماعاندىقتان دا شىعارۋشىلاردىڭ “بىرەۋى ولاي قاراپ، بىرەۋى بىلاي قاراعان”، ياعني شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋدىڭ ولەڭىنىڭ ءبىرىن قۇراۋ قىپ، ءبىرىن جاماۋ قىپ” باستىرعان. سوندىقتان دا اشىنىپ: شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ، ولەڭى (كىتابى دەپ ءتۇسىنىڭىز — ت. ج.) ءبىرى – جاماۋ، ءبىرى – قۇراۋ. اتتتەڭ دۇنيە-اي، ءسوز تانىر (قازاقشا ەمىلە بىلەتىن – ت. ج.) كىسى بولسا، كەمشىلىگى ءار جەردە-اق كورىنەۋ تۇر-اۋ” – دەپ وكىنگەن. جالپى شىعارماشىلىعىنا ەمەس، ولاردىڭ جيناقتارىنىڭ جامالىپ، قۇرالىپ شىققانىنا نارازى بولعان. بۇل دەگەنىڭىز ۇستازدارىن جاپپاي جازعىرۋ ەمەس، قايتا جانى اشۋ. “بىرەۋدىڭ كىسى ولسە، قارالى ول” ولەڭىنىڭ دە تۇپكى ەمەۋىرىن ۇلگى. ماداقتاۋ جىرىنىڭ ءىشى سىنعا ەمەس، جىلىلىققا تولى: “سۇيسىنەرلىك ادامدى قۇرمەت قىل. تۇگەل ءسوزدى تۇتاس تىڭدا. اتتەڭ، دۇنيە-اي! شورتانباي مەن بۇقاردىڭ، دۋلاتتىڭ ءسوزى مازاق بولدى-اۋ. ناداننىڭ كوڭىلىن اشىپ، سولار ۇلگى السىن، تۇزەتسىن دەپ ماقسات ەتىپ وسى ولەڭدى جازدىم – دەپ وتىر ەمەس پە. ەندەشە، ءسوز تۇزەلدى، ءبىزدىڭ دە كوزقاراسىمىز تۇزەلەتىن كەز جەتتى. بۇرىنعى ايتىلىپ جۇرگەن اسىرە پىكىرلەردى باسقاشا باعامداعان دۇرىس.
وسىعان مىسال رەتىندە دۋلاتتىڭ اقىندىعى مەن تiلiن زەرتتەۋگە ەرەكشە ۇلەس قوسقان اياۋلى عالىم قۇلمات ءومiرالييەۆتىڭ پىكىرىن الايىق. عالىم ءوزىنىڭ «قازاق پوەزياسىنىڭ جانرى جانە ءستيلى» اتتى دۋلات تۋرالى مونوگرافياسىندا 1880 جىلى قازان قالاسىندا ماۋلەكەي يۋماشكوۆ باستىرىپ شىعارعان «وسيەتناما» جيناعىنداعى دۋلاتتىڭ ولەڭدەرىن ءبۇتiندەي جوققا شىعارىپ، ونى شورتانبايدىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرەدi. ح. ءسۇيiنشالييەۆ پەن ى. دۇيسەنبايەۆتiڭ، سول ارقىلى م. اۋەزوۆتiڭ دۋلات تۋرالى پىكىر-زەرتتەۋلەرiنە مويىنسىنبايدى. ول: «ماۋلەكەي دەگەن بiر قيسساشىل مولدا اقىنعا سەنiپ، «وسيەتنامانى» دۋلات جىراۋعا قالاي تاڭا سالدىق» (234) – دەپ سۇراق قويدى. وعان مىسال رەتiندە:
…ۇل سيلاماس اتاسىن.
ارام سiدiك بولعان سوڭ،
اتاسى بەرمەس باتاسىن.
قازى، بولىس، حان قويدى
قايدا بiر نەكەسiز تۋعان شاتاسىن.
ءوزi قىلعان وكiنبەس،
كۇنiندە سونان تاتاسىڭ.
سول زاماننىڭ كەزiندە
قىز سيلاماس شەشەسiن،
ەر جەتتiم دەپ شاشتاسىپ،
سالىستىرىپ دۇنيەسiن.
ستارشىن قويىپ،
پىسىقسىعان نەمەسiن —
دەگەن ۆ. ۆ. رادلوۆتىڭ 1888 جىلى باستىرعان جيناعىنداعى شورتانبايدىكى دەپ بەرىلگەن ءماتىندى ودان سەگىز جىل بۇرىن، ياعني 1880 جىلى جارىق كورگەن «وسيەتناماداعى»:
ۇل سيلاماس اتاسىن،
اتاسى بەرمەس باتاسىن.
ستارشىن، بولىس قويىپتى،
قايداعى اسىلزاداسىن.
ءوزى قىلعان وكىنبەس،
كۇنىندە سودان تارتاسىڭ.
ءسىز ءبىل دەگەن بالا جوق،
كەلىنى بوقتار اناسىن.
سىزدەر دەگەن كەلىن جوق،
ءوز پيعىلىڭنان تاباسىڭ-
دەگەن جولداردى سالىستىرادى.
ەگەر قازاق ولەڭiنiڭ وسىنداي ءداستۇرلi سارىنداستىعى مەن ءوزارا جالعاستىعىن كوشiرمەشiگە ساناساق، وندا بۇقار جىراۋ مەن قايىپ، كەنەننىڭ اراسىنداعى 300 جىلدا بiردە-بiر اقىن قالمايدى. «ون جاستا ويناقتاعان لاقتايسىڭ» دەگەن ءبىر مەن جۇزگە دەيiنگi ادام جاسى تۋرالى سالىستىرمالى تەڭەۋلەردى قولدانعان اقىنداردىڭ ءبارi دە كوشiرمەشى بوپ شىعادى. ال، وزگە-وزگە كەنەننiڭ «اق ەشكiسi» مەن «ەگiز لاعى» ونىڭ پوەزياسىنىڭ تراگەديالىق شىڭى بولىپ تابىلادى.
زامان اقىر بولعاندا.
الۋان، الۋان جان شىقتى.
قايىرى جوق باي شىقتى،
ساماۋىر مەن شاي شىقتى («وسيەتناما»):
مىناۋ اقىر زاماندا،
الۋان، الۋان جان شىقتى.
ارام، اراز حان شىقتى،
قايىرى جوق باي شىقتى،- دەگەن ەكى مىسال دا سولاي.
مۇنداي ۇيقاستى ءسوز تىركەستەر مەن تەڭەۋلەر اۋىزەكى سويلەۋ مانەرىن مەڭگەرگەن بارلىق شەشەندەر مەن بيلەرگە، سۋىرىپ سالما اقىندارعا ءتان.
ەكiنشi: قۇلمات مارقۇمنىڭ: «وسيەتناماداعى » شورتانباي ولەڭiن نەگە كورمەدiك؟ «وسيەتناما» مەن شال ولەڭدەرi اراسىنداعى جاقىندىق جايلى نەگە بiر اۋىز پiكiرiمiز جوق »- دەگەن (سوندا، 223) ۋاجىنە كەلتىرەتىن دەرەگى مىناداي:
اتا-انانىڭ اقىلى،
قازىلعان قارا جولمەن تەڭ.
ياماننان كورگەن قورلىعىڭ،
كوكسىڭە بىتكەن شەرمەن تەڭ («وسيەتناما»):
اتادان ميراس اقىلىڭ،
تۇزىك ايتقان ماقۇلىڭ،
ءلازىم بولعان ىسپەن تەڭ.
جاماننان كورگەن قورلىعىڭ،
كوكىرەككە بىتكەن شەرمەن تەڭ (شال اقىن، سوندا، 225).
اۋىز ادەبيەتi مەن ايتۋشى ارقىلى تارالعان حالىقتىق جىرعا وسى دا ۇقساستىق پا؟ ارينە، تەكستولوگيالىق زەرتتەۋ كەرەك. بiراق 1. «وسيەتنامانى» شىعارعان م. يۋماشكوۆ شال اقىندى بiلدi مە. 2. تiلشi عالىم 1970 جىلى باشقۇرتتاردىڭ قولىنان ابايدىڭ قولجازبا جيناعىن تاۋىپ اكەلدi. ەندەشە دۋلاتتىڭ ولەڭiنiڭ دە اقموللا اقىن جىرىمەن قوسا تارالماعانىنا كىم كەپىل؟ ءۇشiنشi: «وسيەتنامانى» تۇگەلدەي جوققا شىعارا وتىرىپ، عالىم تەك بايدiءلدا قارتتان جازىپ العان شاكiر ابەنوۆتiڭ نۇسقاسىنا عانا سۇيەنەدi. ال قازiر دۋلاتتىڭ بۇل ولەڭدەرiن شاكiر جازعان دەپ شاپتىعىپ جۇرگەندەر دە بار. شاكىر اقىننىڭ ءوز اۋىزىنان جازىلىپ الىنىپ، كوزى تىرىسىندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان پىكىرى مىناداي:
“- ە، بۇلت ادامنىڭ باسىنا بiر ءۇيiرiلسە قاشىپ قۇتىلمايدى ەكەنسiڭ. 1948 جىلى تاعى ۇستالدىم. ساقتاعان ءبايiشيەۆتiڭ سونىڭ الدىندا مۇحتاردى، ەسماعامبەتتi سىناعان ماقالاسى گازەتكە باسىلعان. سونىڭ iشiندە: «بۋرجۋازيالىق — ۇلتشىل، بايشىل اقىن دۋلاتتىڭ ولەڭدەرiن، «ەسپەمبەت» داستانىن ەسماعامبەت شاكىرگە ادەيi تاپسىرما بەرiپ جازدىردى»- دەپ سىنادى. سول ماعان ايىپتاۋ ماتەريالى بولدى. شۋعا قاراي بوي تاسالاپ ەم، ءبارiبiر، قۇتىلمادىم. تەرگەۋشi: «سەن وسىلاردى ويدان شىعاردىم. ونداي اقىن جوق دەپ باس تارت»، — دەيدi. بار نارسەنi قالاي جوق دەيسiڭ. اكادەميانىڭ قولجازبا قورىنا دۋلات جىراۋدىڭ 6.000 جول ولەڭiن تاپسىرعانىم راس. «سەن قازاقتىڭ مۇڭىن دۋلات بوپ جوقتاپ وتىرسىڭ. ايت شىنىڭدى»، — دەپ اقىرادى. راس، قولجازبانىڭ iشiندە «ءبايبiشە تۋرالى»، «تىرناقتاي كiر قونعان سوڭ» دەگەن ءوز ولەڭدەرiم قوسا تاپسىرىلىپ كەتiپتi. مەن دۋلاتتى قالاي جوققا شىعارامىن. ال «سابىرباي مەن بايبالانىڭ» ايتىسىن وڭدەپ جازعانىم راس» — دەيدى.
ءۇشىنشى ۋاجگە بۇدان ارتىق دالەلدىڭ كەرەگى شامالى.
ەندەشە: دۋلاتتىڭ، سونىمەن قوسا شورتانباي مەن بۇقاردىڭ اقىندىق رۋحى مەن مۇراسىن تۋلاقشا سۇيرەتكەنiمiز جەتكەن سياقتى. وعان دۋلاتتىڭ دا، شورتانبايدىڭ دا، بۇقاردىڭ دا، ابايدىڭ دا تۇگi كەتپەيدi. ەندi ولاردىڭ ءارۋاعى بiزدi تۋلاقشا سۇيرەتiپ جۇرمەسiن — دەگىمىز كەلەدى. ارينە، ساليقالى دا سالماقتى زەرتتەۋلەر مەن ماتىندىك سالىستىرۋلار قاجەت-اق. ءبىراق، بارلىق پايىمداۋلار مەن تۇجىرىمدار دۋلاتتى، شورتانبايدى، بۇقاردى تۇقىرتۋ ءۇشىن ەمەس، تۇلعالاندىرۋ تۇرعىسىنان جاسالعاندا عانا اماناتتىڭ جولىن قيانات كەسپەيدى. ابايدىڭ استارلى سوزدەرىنىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان ءۇش-تورت تۇيتكىلىن عانا جەڭىلدەتە تىلگە تيەك ەتتىك. تەرەڭ تالداپ، دايەكتى تالداۋعا ماقالا جۇگى كوتەرمەدى. الايدا بۇل ەشقاشاندا نازاردان تاسا ەتپەيتىن كۇردەلى دە ماڭىزدى ماسەلە.

9 قىركۇيەك. 2005 جىل.
«ادەبيەت پورتالى»