گ.ن.پوتانين جازبالارىنداعى اباق-كەرەي قازىبەك مىرزا تۋرالى حيكايا

«اكەمىز ۇكى! امان بول!»

كەرەكۋ قالاسىندا س.تورايعىروۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزدە، ناقتىلاي ايتساق 2005 جىلى، مەن رەكتورىمىز ە.ارىننىڭ ۇسىنىسىمەن ەرتىس ءوڭىرىنىڭ تۋماسى گ.ن.ءپوتانيننىڭ ءۇش تومدىق تاڭدامالى ەڭبەكتەرىنىڭ جيناعىن دايىنداۋعا جەتەكشىلىك جاسادىم. ۇلى عالىمنىڭ 175 جىلدىعىن وسىنداي ءبىر يگى شارۋامەن اتاپ وتپەك بولدىق. بىزگە دەيىن ۇلى عالىمنىڭ قازاق فولكلورىنان قۇراستىرىلعان ءبىر تومدىق ەڭبەگى عانا بولدى (كازاحسكيي فولكلور ۆ سوبرانيي گ. ن. پوتانينا. الما-اتا، 1972).

بالا كەزىنەن شوقاننىڭ دوسى بولعان، قازاق تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋگە ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن، الاش ازاماتتارىنا قاشاندا قامقور اعا بولعان گ.ن.پوتانين اتىن قالاي دارىپتەسەڭ دە تۇرادى. كوزى تىرىسىندە قازاق اراسىندا اۋليە اتانعان گ.ن.پوتانين تۋرالى ايتپاي كەتسەك بولماس. ءا.بوكەيحانوۆ گ.ن.پوتانين مەرەي تويىنا ارنالعان جازباسىندا عالىم تۋرالى جازا كەلىپ: «قازاقتى اۆتونوميا قىلساق، قاراوتكەل الاشتىڭ ورتاسى، سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ، قازاقتىڭ ۇلىن، قىزىن وقىتساق، «قوزى كورپەش – باياندى» شىعارعان، شوقان، اباي، احمەت، ءمىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۆروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ، «قوزى-كورپەش – باياندا» بايان ماحاببات جولىنا ءوزىن قۇربان قىلعان. مۇنى شىعارعان جۇرت ماحابباتتى سىناي، باعالاي بىلەدى. مۇنداي جۇرتتىڭ قاتىنى كەلەشەكتە ۇل تاۋىپ تۇر، اتى بايگەدەن كەلىپ تۇر. قازاق جۇرتى كەلەشەكتە كىممەن بولسا دا قاتار وتىرۋعا ۇيالمايدى» دەيتىن گريگوريي نيكولايەۆيچ» دەپ اۋليەگە ناعىز ازاماتتىق باعاسىن بەرەدى.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى № 15 سانىندا ءا.بوكەيحانوۆ گ.ن.پوتانين تۋرالى «قازاقتى تۋعانىنداي جىلى كورەدى. بيشاراسىڭ دەپ قازاققا قورعان بولادى، ءوز عۇمىرىندا قىلعان جۇمىسى، ءجۇرىپ تۇرعان مىنەزى انىق اۋليەنىڭ ىسىندەي» دەيدى (قىر بالاسى (ءا.ن.بوكەيحانوۆ). گ.ن.پوتانين//قازاق، 1913، № 15. ).
گ.ن.ءپوتانيننىڭ بىرنەشە تومدىق «وچەركي سيەۆەرو-زاپادنوي مونگوليي» ەڭبەگىنىڭ ءىى تومىندا «كيرگيزى»، ياعني «قازاقتار» اتالاتىن ءبولىم بار. قازاقتار جايلاعان ايماقتىڭ تابيعاتىنا، قىسقى جانە جازعى قونىستارىنا شولۋ جاساعان سوڭ عالىم ولاردىڭ رۋلىق قۇرىلىمىن بىلاي اتاپ كورسەتەدى: «كيرگيزى، وبيتايۋششيە ۆ ستەپنوي دولينە چەرنوگو يرتىشا، پرينادلەجات ك رودۋ اباك–كيرەي (اباق-كەرەي-ج.ا.) ي كارا–كيرەي (قارا-كەرەي-ج.ا.) پەرۆىە زانيمايۋت ۆوستوچنۋيۋ چاست يرتىشسكو–زايسانسكوي ۆپادينى، ۆتورىە – زاپادنۋيۋ. اباك–كيرەي گوۆوريات، چتو وني نازىۆايۋتسيا، كرومە توگو، ەششە اشيمايلي–كيرەي (اشامايلى-كەرەي-ج.ا.)، نە وبياسنيايا پو كاكوي پريچينە، ي چتو وني دەلياتسيا نا 12 كولەن، كوتورىە ۆسە پرويسحوديات وت ودنوگو كورنيا؛ دريەۆنەيشيي وتەس ۆسەگو كيرەيسكوگو نارودا بىل سارى–يۋسۋن سىن ەگو كارا–بيي، سىن كارا–بيا – اباك، سىن اباكا - كيرەي؛ ۋ پوسلەدنەگو جە بىلو 12 سىنوۆەي، وت كوتورىح ي پرويسحوديات كولەنا كيرەيەۆ. يمەنا ەتيح دۆەنادساتي كولەن سلەدۋيۋششيە : 1) دجانتىكەي، 2) دجادىك، 3) چەرەۋچي، 4) يتەلي، 5) كارا–كاسس. 6) مۋلكۋ. 7) چۋبار–ايگىر، 8) مەركيت، 9) يتەنگميان، 10) دجاس–تابان، 11) سارباس 12) چيي–موين» (پوتانين گ.ن. پلەمەنا ي پوكولەنيا، ناسەليايۋششيە سيەۆەرو-زاپادنۋيۋ مونگوليۋ. تيۋركسكوە پلەميا. كيرگيزى //وچەركي سيەۆەرو-زاپادنوي مونگوليي. رەزۋلتاتى پۋتەشەستۆيا، يسپولنەننوگو ۆ 1876-1877 گوداح پو پورۋچەنيۋ رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. – ۆىپ. II. ماتەريالى ەتنوگرافيچەسكيە. يزد. رگو. سپب.، 1881. س.152-154).

اۋەلى گ.ن.ءپوتانيننىڭ وسى جازباسىنا ازداعان ءتاپسىر جاساپ كورەيىك. اۆتوردىڭ «اباك–كيرەي (اباق-كەرەي-ج.ا.) ي كارا–كيرەي (قارا-كەرەي-ج.ا.)» دەپ وتىرعانى قازاق گەنەالوگيالىق (رۋ-تايپالىق) قۇرىلىمىنداعى ەكى ءتۇرلى بىرلىكتىڭ ىشىنە كىرەدى. اباق-كەرەي اتالاتىن ون ەكى رۋدان قۇرالاتىن قاۋىمداستىق جالپى كەرەي، ال قارا-كەرەي بولسا نايمان وداعىنىڭ ىشىندە. قازاق رۋ-تايپالىق قۇرىلىمى ساياسي-مەملەكەتتىك مۇددە ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىنىن ءبىز بىرنەشە قايتارا جازدىق. قانشا جەردەن قازاق بالاسى ءبىر اتانىڭ بالاسى رەتىندە سيپاتتالعانىمەن دە، قاراپايىم جۇرت سولاي قابىلداعانىمەن دە شىن مانىندە ولاردىڭ ءارقايسىسى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بىرلىك قىزمەتىن اتقارادى. ەۋرازيا دالالىق ايماعىندا بىرنەشە مىڭداعان جىلدار بويى الاساپىران وقيعالار، ۇلى كوشۋ-قونۋلار، جاپپاي بوسۋلار بولعان، سول كەزدە كەتكەن ەل كەتىپ، قالعان ەلدەن رۋ-تايپالىق جۇيە قايتا قۇرىلىپ، ءوز تىرشىلىگىن جالعاستىرا بەرەدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە اباق-كەرەي وداعى دا حVءىى- حVءىىى عاسىرلارعا سوزىلعان «باستاپقى اقتابان»، ودان كەيىنگى «اقتابان شۇبىرىندى» اياقتالعان سوڭ تۇپ-تەگى كەرەي قاۋىمىنا، نە سونىڭ جاقىن ارالاسقان كورشىلەرىنە باراتىن رۋلاردان قۇرالعان. مىسالى گ.ن.پوتانين تىزىمىندەگى اباق-كەرەي رۋلارىنىڭ تىزىمىنە قارايىق. قاراقاس (ماتىندە-كارا-كاس) ءسىبىر-التايدى مەكەندەگەن ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى. مەركىت (ماتىندە -مەركيت) شىڭىعس زامانىنا دەيىن-اق ورتالىق ازيانىڭ ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرگەن تايپالىق قاۋىمى. اباق-كەرەيدىڭ قۇرامى كەيدە ون ەكى، كەيدە ودان كوپ بولىپ كەتۋى دە، كەيبىر رۋلاردىڭ ون ەكىنىڭ ىشىنەن ورىن تابا الماي داۋلاسىپ ءجۇرۋى دە اباق-كەرەي وداعىنىڭ حVءىىى عاسىردا، ياعني ەرلىك داۋىرىندە جاساقتالعانىن كورسەتەدى. گ.ن.پوتانين جازاتىنداي «اباك–كيرەي گوۆوريات، چتو وني نازىۆايۋتسيا، كرومە توگو، ەششە اشيمايلي–كيرەي (اشامايلى-كەرەي-ج.ا.)»، اباق-كەرەي ادامدارىنىڭ عالىم الدىندا وزدەرىن اشامايلى اتاۋى دا، ولاردىڭ نەگىزگى توبى اشامايلىدان بەرتىندە ءبولىنىپ شىققانىنا ايعاق. «ءتورت سارىنىڭ ءناسىل-جۇراعاتى ورىسقا قارايمىز دەپ الاتاۋ، التاي تاۋلارىنان اسىپ كەتكەن. ولار بۇل كۇندە قىتايعا قاراپ قالدى. مەيلىنشە باي بولعان، بودامسىز كەرەي اتانادى» دەيدى م.ج.كوپەي ۇلى (كوپەي ۇلى م.ج. شىعارمالارى، 10 ت. پاۆلودار، 2013، 49 ب.). ال اباق-كەرەي شەجىرەنىڭ سارى ۇيسىننەن (سارى–يۋسۋن) باستالۋى وداق قۇرامىنداعى كەيبىر رۋلاردىڭ تاريحتىڭ كەيبىر بۇرىلىستارىندا ءۇيسىن قاۋىمدارىنا جاقىن بولعانىن كورسەتەدى. شەجىرەنىڭ ءبىر نۇسقالارىندا اباق-كەرەي ميفتىك داۋىردەگى رۋ تۋعىزۋشى تۇلعا بايدىبەكتىڭ اباق دەگەن قىزىنان تۋىپ ەدى-مىس دەلىنەدى. قازاق ساياسي-اكىمشىلىك جۇيەسى تۋىسقاندىققا نەگىزدەلگەنى سەبەپتى، قازاق رۋلارىنىڭ بارلىعىن ەجەلگى داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن ميفتىك ءبىر اتالارعا، نەمەسە الاشا حان سياقتى شارتتى تۇلعالارعا بايلاپ تاستاۋ ەجەلگى ءداستۇر بولىپ تابىلادى.

اباق-كەرەي وداعىنىڭ قۇرىلۋ ماقساتىن جوڭعاريادان بوساعان شىعىس ولكەنى قايتا يگەرۋ قاجەتتىلىگىمەن تۇسىنىدىرەمىز. سول سەبەپپپەن 1750 جىلدارى قازاق باسشىلارى باس قوسقان بىرنەشە جيىندا، سونىڭ ىشىندە 1757 جىلعى تۇركىستان كەڭەسىندە وتە وزەكتى ماسەلەلەر قاتارىندا شىعىس ساياساتى قاراستىرىلعان. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقتىڭ سول كەزدەگى ۇلكەن حانى ابىلمامبەتتىڭ ۇلى ابىلپەيىز سۇلتان اتالىقتار اۋلەتىنىڭ، تولەڭگىتتەردىڭ مىقتى وكىلدەرىمەن، قوجا-مولدالارىمەن بىرگە شىعىسقا اتتاندىرىلعان. ونى قولداۋعا تۇركىستانداعى جيىندا نايمان وداعىنىڭ سول كەزدەگى ەڭ كۇشتى دەگەن كوش باسشىلارى مويىندارىنا كىسە بەلبەۋلەرىن سالىپ انت بەرگەن. كەيىن كەلە نايماندارمەن بىرگە شىعىسقا قاتار جىلجىعان اباق-كەرەي وداعى ابىلپەيىزدىڭ بالالارىن سۇلتاندىققا العانى بەلگىلى اڭگىمە. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز وسى اتتانىس بارىسىندا شىعىس ولكەمەن ەرتە زاماننان تىعىز بايلانىستى، اتا-بابالارىنىڭ كىندىك قانى تامعان اباق-كەرەي مەن نايماننىڭ ۇلكەن جاۋاپتىلىق العانى جانە سونى ابىرويمەن ورىنداعانى. وسىلايشا التاي مەن تارباعاتايعا قازاق بالاسى يە بولدى. جەتىسۋدىڭ وڭتۇستىك بولىگىنە ءۇيسىن وداعى رۋلارى كەلىپ ورنىقتى.
بۇدان ءارى گ.ن.پوتانين اباق-كەرەي قۇرامىنا كىرەتىن رۋلاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە توقتالادى: «و چەتىرەح پەرۆىح كولەناح – دجانتىكەي (جانتەكەي-ج.ا.)، دجادىك (جادىك-ج.ا.)، چيرەۋچي (شەرۋشى -ج.ا.) ي يتەلي، گوۆوريات، چتو ۋ نيح بىل وبششيي وتەس بايلياۋ–كۋيلياۋ (بايلاۋ-كۇيلەۋ-ج.ا.) پوكازانيە وب ەتوم پوسلەدنەم ي پەرەچەن چەتىرەح پرەدكوۆ كيرەيسكوگو نارودا يا زاپيسال وت ودنوگو يتوگو جە چەلوۆەكا، چۋبار–ايگىرا تەنگيس–بايا، كوتورومۋ وبيازان ي سووبششەنيەم منوگيح درۋگيح لەگەند ي پوكازانيي و پرەدكاح. پرەدوك دجانتىكەيەۆ (جانتەكەي-ج.ا.) نازىۆالسيا سامامبەت (سامەمبەت-ج.ا.)، ي بىلو ۋ نەگو تري جەنى». بۇل اڭگىمە شەجىرەشىلەر اراسىندا ەرتەدەن بەلگىلى، گ.ن.پوتانين دە گەنەالوگيالىق دەرەكتەردى شۇبارايعىر رۋىنىڭ وكىلى تەڭىزبايدان جازىپ العانىن ايتىپ وتىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا جوعارىدا اتالعان بايلاۋ-كۇيلەۋدەن، ياعني ءبىر اتادان تاراعان ءتورت رۋ اباق-كەرەي وداعىنىڭ نەگىزگى ۇستىنى ەسەبىندە تاڭدالعان، وسى ۇستىنعا جالپى وداقتىڭ قۇرامىندا ون ەكى رۋ بولۋى كەرەك ءداستۇرلى تارتىپكە سايكەس قالعان رۋلاردى بەكىتكەن.
ەندى جانتەيدەن تارايتىن سامەمبەتكە كەلەيىك. وسى تۇستان باستاپ ءبىز قاسيەتىنە ەل تاڭدانعان سامەمبەت بالاسى قازىبەك مىرزا تۋرالى اڭگىمەگە جاقىندايمىز.

قازاقتىڭ ءوز اڭگىمەسىندە دە، گ.ن.پوتانين جازباسىندا دا سامەمبەت ەل ىشىندە ب ا ق قونعان، وزگەدەن بەرەكەسى ارتقان قۇتپان باي ەسەبىندە سيپاتتالادى. دەرەكتەردە سامەمبەتتىڭ ءۇش ايەلى بولعان دەلىنەدى. وسى جەردە تاعى دا گ.ن.پوتانين جازباسىنا سۇيەنگەندى دۇرىس كورىپ وتىرمىز: «ستارشايا نازىۆالاس بادان؛ ۋ نەە بىلو تري سىنا – اتانتاي، يسەمباي ي يسەنتاي؛ ۋ يسەنتايا شەست سىنوۆەي – بازاركۋل، چاكاباي، كىستاۋباي، توكۋباي، باركا ي تاتتىباي؛ پوسلەدنەمۋ بۋدتو بى دانو تاكوە يميا پوتومۋ، چتو ەتو ملادشيي سىن، سلەدوۆاتەلنو – ليۋبيمىي (تاتتى – سلادكيي پو كيرگيزسكي). ۋ اتانتايا بىلو شەست سىنوۆەي – يتكارا، تولۋباي، اك-كوشكار، اك-دجيگيت؛ يمەنا دۆويح تەنگيس-باي زابىل. ەتو پوكازانيە تەنگيس-بايا يا دوپولنيايۋ پوكازانيەم سىنا بيا كوبەشا و نيسحودياششەي لينيي بازاركۋلا: سىنا بازاركۋلا زۆالي كوتۋراك، سىنا كوتۋراكا – مامىت، سىنا مامىتا – كوندۋباي».

گ.ن.ءپوتانيننىڭ كوتۋراك دەپ وتىرعانى حVءىىى عاسىردىڭ العاشقى جارتسىندا ەل باستاعان اتاقتى ەرلەردىڭ ءبىرى قوتىراق باتىر. اباق-كەرەي جاۋىنگەر وداعىن قۇرعان جانە حVءىىى عاسىردىڭ 50ء-شى جىلدارى ونى شىعىسقا باستاعان باتىرلارلدىڭ ءبىرى وسى قوتىراق بولعانىن كەزىندە جازدىق (وماري ج. بۇقار جىراۋ: ون ەكى تاريح. قاراعاندى، 1993، 213 ب.). قازىرگى كۇنى اباق-كەرەي كوشىن شىعىسقا باستادى دەپ جۇرگەن ەر جانىبەك تاريح ساحناسىنا قوتىراقتان كەيىن شىققان.

گ.ن.ءپوتانيننىڭ مىنا شەجىرە حيكاياتى دا اباق-كەرەي شەجىرەسىمەن اينالىساتىن تاريحشى-ەتنوگراف عالىمدارعا قىزىقتى دەرەكتەر بەرەدى: «وت ۆتوروي جەنى ۋ سامامبەتا بىلو دۆا سىنا چۋينچالى (ءسۇيىنىشالى-ج.ا.) ي ورۋس؛ يميا جەنى تەنگيس-باي نە نازۆال؛ نا ۆوپروس، پوچەمۋ ودنومۋ سىنۋ دانو يميا چيۋنچالى، ا درۋگومۋ ورۋس، تەنگيس-باي، وبياسنيل تاك: بۋدتو مات دولگو نە يمەلا دەتەي، ي پەرۆومۋ رەبەنكۋ، كاك نوسيتەليۋ حوروشەي ۆەستي، دالا يميا وت سلوۆا چيۋنچي (ءسۇيىنشى-ج.ا.)، رادوستنايا ۆەست، ا ۆتورومۋ ۆ توي مىسلي، چتوبى پوتومستۆو ەتوگو سىنا بىلو تاكجە منوگوچيسلەننو، كاك رۋسسكيي (ورۋس) نارود. ۋ چيۋنچالى بىلو چەتىرە سىنا: سەكەل، كوبوك، تايلياك، كانگيلدى. دەتي ورۋسا بىلي بوتاگا ي تانيبەك».

گ.ن.پوتنين سامەمبەتتىڭ ءۇشىنشى ايەلىنىڭ اتى «سوكسۋر»(ەسكەرتۋ: سول كەزدە ەستەلىككە قاتە الىنعان.سامەمبەتتىڭ ءۇشىنشى ايەلىنىڭ اتى بادان.ال،سۇقسۇر ۇلكەن ايەلى) دەپ جازعان ەكەن، شىن مانىندە قازاقشا نۇسقاسى سۇقسۇر بولادى. بايدىڭ بۇل ايەلىنەن ەكى ۇل تۋعان- ەساعاسى جانە قازىبەك. عالىم ۇلكەن ۇلدىڭ اتىن «يساگاسى» دەپ جازعان، ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەساعاسى مەن يساعاسى اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق جوق.

وسىلايشا سامەمبەت اۋلەتىن جاقسىلاپ تاراتقان شۇبارايعىر تەڭىزباي قاريا گريگوريي نيكولايەۆيچكە سوڭعى ەكى ۇل، سۇقسىردان تۋعان ەساعاسى مەن قازىبەك تۋرالى ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتادى: «سامامبەت نە جالوۆال ەتۋ جەنۋ زا تو، چتو ونا بىلا نە ۆەليكا روستوم ي نە روجالا دەتەي؛ جەنششينا ۋبەجالا ناكونەس ۆ ستەپ، دولگو پلاكالا تام، ۋتوميلاس ي زاسنۋلا؛ ۆ ەتو ۆرەميا پريلەتەل فيلين ۋكۋ يلي سارى ۋكۋ، سەل ەي نا پلەچو ي ستال ناشەپتىۆات ۋتەشەنە؛ كوگدا سوكسۋر پروبۋديلاس، ونا پوچۋۆستۆوۆالا، چتو زاچالا، ي ۆەرنۋلاس. ۆسكورە ونا روديلا دۆۋح سىنوۆەي، يز كويح ودنوگو نازۆالا يساگاسى، ا درۋگوگو – كازبەك؛ پوتومكي پوسلەدنەگو دۋمايۋت ي دو سيح پور، چتو يح وتەس بىل فيلين. ي تەپەر، گوۆوريات، ۋ نيح ەششە سوحرانياەتسيا وبىچاي ۆىكۋپات پويماننىح فيلينوۆ ي وتپۋسكات نا ۆوليۋ. كازبەك ني كاكوي سەنى نە پوجالەەت، ەسلي تولكو ۋۆيديت فيلينا ۆ نيەۆولە؛ ۋۆيديا چەلوۆەكا، مۋچايۋششەگو جيۆوتنوگو، كازبەك سچيتاەت سۆوەيۋ وبيازاننوستيۋ پودراتسيا س نيم، پري چەم گوۆوريت مۋچيتەليۋ: “زاچەم مۋچيش موەگو وتسا؟” وتپۋسكايا فيلينا نا ۆوليۋ، كازبەك يدەت زا نيم سلەدوم، ي سلوجيۆ لادوني ۋ لبا ي كلانياياس، گوۆوريت: “اكەبىز ۋكۋ! امان بۋل! كۋداي بەردى دجاكسى كىل! كۋداينىنگ كۋزيۋ كۋرۋب، دجاكسى بۋلدۋك!5 وتەس ناش فيلين، پروششاي! ياۆياس پرەد وچي بوگا، سودەلاي نام دوبرو”. پوكولەنيا كازبەك ي يساگاسى – ودني يز بوگاتىح، ي چلەنى يح سۆوە بوگاتستۆو پريپيسىۆايۋت توچنومۋ سوبليۋدەنيۋ ەتوگو وبىچايا. منە تاكجە سووبششيلي، چتو كازبەكوۆ نازىۆايۋت ەششە يسكيكاز».

بۇل اڭگىمەنى ءبىزدىڭ وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن جالپاق تىلگە سالىپ قازاقشالاعانىمىز دۇرىس: «سامەمبەت ءوزىنىڭ كىشى ايەلىن بويىنىڭ كىشكەنتايلىعىنا بولا جانە بالا تاپپاعانى ءۇشىن جاقسى كورمەيدى ەكەن-مىس؛ سودان زاپى بولعان ايەل ءبىر كۇنى جاپان دالاعا قاشىپ، ابدەن جىلاپ، شارشاپ-شالدىعىپ ۇيىقتاپ كەتەدى ەكەن؛ سول كەزدە ۇكى نەمەسە سارى ۇكى ۇشىپ كەلىپ، ونىڭ يىعىنا قونىپ سىبىرلاپ كوڭىلىن جۇباتادى؛ سودان سۇقسۇر ءبىر كەزدە ويانادى، ويانعان كەزدە بويىنا بالا بىتكەنىن سەزەدى دە اۋىلىنا قايتىپ كەلەدى. كوپ ۇزاماي ەكى ۇل تۋادى، ونىڭ ءبىرىنىڭ اتىن ەساعاسى، ەكىنشىسىن قازىبەك دەپ قويادى؛ سوڭعىسىنىڭ تۇقىمدارى ءالى كۇنگە دەيىن اكەمىز ۇكى دەپ ويلايدى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ اراسىندا الدەقانداي سەبەپپەن قولعا ءتۇسىپ قالعان ۇكىنى يەسىنەن ساتىپ الىپ بوستاندىققا قويا بەرۋ ءتارتىبى بار. ءبىر جەردە ادام قولىنا ءتۇسىپ قالعان ۇكىنى كورسە قازىبەك قانداي اقشا سۇراسا دا بەرىپ بوساتىپ الادى؛ ەگەر ءبىر ادامداردىڭ ۇكىنى قيناپ جاتقانىن كورسە مىندەتتى تۇردە سونىمەن توبەلەسەدى، «مەنىڭ اكەمدى نەگە قيناپ جاتىرسىڭ ؟» دەپ جازاسىن بەرەدى.

ۇكىنى بوستاندىققا ۇشىرىپ جىبەرگەندە قازىبەك ونىڭ سوڭىنان جۇرىڭكىرەپ، ەكى الاقانىن ماڭداي تۇسىندا قوسىپ، ءتاجىم ەتەدى جانە «اكەمىز ۇكى! امان بول! قۇداي بەردى جاقسى قىل! قۇدايدىڭ كوزى كورىپ جاقسى بولدىق!» دەپ تىلەك ايتادى. قازىبەك پەن ەساعاسى تۇقىمدارى وسى جەردەگى ەڭ اۋحاتتى ادامدار، وسى اۋلەتتەردىڭ وكىلدەرى وزدەرىنە بىتكەن بايلىقتى جوعارىدا باياندالعان ءداستۇردى ناقتى ۇستانعاندىقتان دەپ ەسەپتەيدى. ماعان قازىبەك بالالارىن ەسكى قاز دەپ اتايدى دەگەندى دە ايتتى» (پوتانين گ.ن. يزبراننىە سوچينەنيا ۆ ترەح توماح. – پاۆلودار: نپف “ەكو”، توم 3. (ترۋدى پو يستوريي، ەتنوگرافيي ي فولكلورۋ)، 2005. 60-61 بب.)).

گ.ن.پوتانين جازىپ العان بۇل قىسقا اڭگىمەدە عاجاپ ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر بار. الدىمەن بۇل دەرەك قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءدىني سەنىمدەرىنە قاتىستى. م.و.اۋەزوۆ «ءار جىلدار ويلارى» دەگەن كىتابىندا "حايۋاناتتارعا بايلانىستى ەرتەگىلەردى اڭداپ وتىرساڭ، جان-جانۋارلار تۋراسىنداعى بۇلدىر كورىنىستەردى كورەمىز. ودان ميفتىك، ءدىني تۇسىنىكتەردى، ءار حايۋاندى عاجايىپ سيقىرلى سىرى بار دەپ تانىعان توتەمدىك تۇسىنىكتەردى اڭعارامىز" دەيدى (الماتى، 1959. 217 ب.). «توتەم» دەگەن ەتنوگرافيالىق تەرمين تابيعي ورتامەن بىتە قايناسا ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ قادىرلەيتىن، قورقاتىن اڭ-قۇستارىنا قاتىستى قولدانىلادى. قازاقشا بۇل تەرميندى «كيەتەك» دەپ تۇسىندىرسەك بولادى. مىسالى، قازاق بالاسى قاسقىردى اتىن اتاماي ونى «يت-قۇس» دەيدى، نەمەسە جىلاندى «تۇيمە»، كەي جاعدايدا «اباقاي» اتايدى، ۇكىنى ءتىل -كوزدەن ساقتايتىن قاسيەتى بار دەپ بالانىڭ بەسىگىنە، كەلىننىڭ شىمىلدىعىنا، ءانشىنىڭ دومبىراسىنا ىلەتىنىن بىلەمىز. سەبەبى وسى قادىرلەۋدىڭ ار جاعىندا قاسقىردى، جىلاندى، ۇكىنى تاعى دا باسقا قۇستاردى جانە جانۋارلاردى ءوزىمىزدىڭ اتامىز دەپ قابىلدايتىن سەنىم جاتىر. سونىمەن بىرگە قازاق جەرىندەگى وعىزدىق نەگىزى بار رۋلاردىڭ اراسىندا قوشقاردى «قوي اتا» دەيتىن ءداستۇر ەرتەدە بولعان. قازىبەك اۋلەتىنىڭ ۇكىنى ءالى كۇنگە اكە دەپ قادىرلەۋىنىڭ تۇپكى سىرى مىڭداعان جىلدار بويى ەۋرازيا دالاسىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ ءداستۇر-سالتىندا. ەگەر ءوز اتىن اتاسا، زيان كەلتىرەدى دەپ تۇسىنگەن.

گ.ن.پوتانين ەساعاسى مەن قازىبەكتەن تۋعان ۇلداردى بىلايشا تۇگەندەيدى «ۋ يساگاسى دەتي بىلي: اك–دجيگيت، مەنگلي–باي، كەنگ–دجالى، بەگەن؛ ۋ كازبەكا – اك–مۋرزا، بەك–مۋرزا، تاۋاسار، كودجوس، دجانگابىل، بايگابىل، نازار؛ ۋ تاۋاسارا – سىن كەمپىر (تو ەست ستارۋحا)...».

بۇدان ءارى ۇلى عالىمنىڭ ەڭبەگىندە اباق-كەرەي اتانعان رۋلىق وداقتىڭ ءبىرتالاي اڭگىمەلەرى سۋرەتتەلگەن. ءبىزدىڭ وسى جولعى ماقساتىمىز اباق-كەرەي وداعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى مەن ۇكىنى قاسيەتتەگەن قازىبەك بابامىزدى سۋرەتتەۋ بولدى دا ءارى قاراي بارا العانىمىز جوق.

سوڭعى جىلدارى سامەمبەت ۇلى قازىبەك تۋرالى بىردى-ەكىلى دەرەكتەر جاريالانىپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە 2012 جىلى استانادا شىققان «پۋتيەۆىە دنيەۆنيكي ي زامەتكي روسسييسكيح ليۋدەي و كازاحستانە حVءىىى -سەرەدينى ءحىح ۆۆ.» دەگەن جيناققا ەنگەن ورىس وتريادىنىڭ باسشىسى ءۆولوشيننىڭ شار-قۇربان وزەنىنىڭ بويىندا الدىمەن اتاقتى شۇبارايعىر قوجابەرگەن باتىرمەن، سودان كەيىن ارالباي جانە قازىبەك باتىرلارمەن كەزدەسكەنى تۋرالى مالىمەتى. تالاسبەك كەرىمباي ۇلىنىڭ «تاۋاسار» دەگەن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا 2013 جىلىي شىققان كىتابىن ەرەكشە ايتقان دۇرىس بولار. تاۋاسار قازىبەكتىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى، ءوز زامانىنداقازاققا بەلگىلى ادامنىڭ ءبىرى. وسى كىتاپتا تالاسبەك باۋىرىمىز قازىبەك باباسىن كەرەمەت ۇستا، زەرگەر بولعان دەيدى. 1771 جىلى ابىلاي حان تۇركىستاندا التىن تاققا وتىرعاندا قازىبەك سامەمبەت ۇلى وسى قۋانىشقا ارنايى التىننان اپتاپ، كۇمىسپەن قاپتاپ مور-جۇزىك سوعىپ، حانعا ارنايى تارتۋ تارتقانى ايتىلادى.

بولاشاقتا جاس زەرتتەۋشىلەر ەۋرازيا تۇركىلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن قاشاندا نازاردا ۇستاعان ۇلى عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن تۇگەندەي جاتار. اسىرەسە، گ.ن.ءپوتانيننىڭ تومسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىنداعى جەكە قورىندا ساقتالعان قولجازبا دۇنيەلەرىن اقتارسا قازاققا قاتىستى تالاي قۇندى دۇنيە شىعار ەدى-اۋ دەپ ۇمىتتەنەمىز.

جامبىل ارتىقبايەۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

6alash ۇسىنادى