Táýelsiz Qazaqstannyń qalyptasýyn Elbasynyń orasan zor eńbeginen bóle qaraýǵa bolmaıdy. Bul rette eń aldymen onyń esimimen baılanysty elimizde oryn alǵan tórt úlken ózgeris oıǵa oralady. Atap aıtsaq, ol eń áýeli Qazaqstannyń zaıyrly, demokratıalyq memleket retinde qalyptasýynyń negizin qalady; elimizde birden naryqtyq qatynastardy jolǵa qoıdy; shekarany shegendedi jáne astanany Arqa tórine kóshirdi. Munyń bári aıtarǵa ońaı bolǵanymen, Keńestik júıeniń shyrmaýynan shyqqan jas memleket úshin ońaıǵa soqpady. Elbasynyń osy tórt úlken qadamyna qosa, men onyń asa batyldyqpen jasaǵan besinshi qadamyn da atap aıtqym keledi. Ol bolsa sheteldegi qandastardy óziniń táýelsiz Otanyna shaqyrýy.
Shynymen de sol bir alań-eleń kezde, oń-soly áli belgisiz, memlekettik ımıji tolyq qalyptaspaǵan, sharýashylyq jaǵdaıy qıyn Qazaqstan úshin mundaı asa jaýapty sheshimdi qabyldaý erlikpen para par edi.
Ótken kúnderge nazar salsam, Elbasynyń dúıim dúnıedegi qandastarǵa joldaǵan sol úndeýinen keıin, Qytaıdan Qazaqstanǵa bet alǵan alǵashqy kóshke de 27 jyldyń júzi bolypty. 1993 jyly Úrimjiden avtobýspen jolǵa shyqqan tórt otbasy 9 sáýir kúni Qazaqstan topyraǵyna aıaq basty. 1992 jylǵy Dúnıejúzi qazaqtarynyń tuńǵysh quryltaıynan soń-aq, sol alǵashqy kóshtiń qatarynda kelgen bizder – Jaqsylyq Sámıtuly, Ármıabek Saǵyndyquly, Ǵalym Qalıbekuly jáne men, birden Elge oralýdyń daıyndyǵyn jasadyq. 1993 jyly aqpan aıynda men ózimmen birge kóshetin tórt otbasynyń jáne Sháýenshektegi Almas Ahmetbek dosymyzdyń pasportyn alyp, vıza jasatý úshin Pekındegi Qazaqstan elshiligine bardym. Meni esikten kire bere Qazaqstannyń Qytaı halyq respýblıkasyndaǵy tuńǵysh tótenshe jáne ókiletti elshisi Murat Áýezov pen elshilik qyzmetkeri Bıǵalı Turarbekov ekeýi qarsy aldy. Ekeýiniń art jaǵyndaǵy tuǵyrda táýelsiz Qazaqstannyń jap-jańa, kirshiksiz kók baıraǵy óte saltanatty túrde qoıylǵan eken. Áserlengenimnen kóńilim bosap, býyn-býynym quryp ketti. Mundaı sátti men buryn-sońdy basymnan keshken emespin. Ol ekeýiniń de júzinen: «Qazaqstan óz aldymyzǵa el boldyq, minekı!»- degendeı kóńil-kúıdi baıqadym. Sóıtsem, men elshiliktiń bosaǵasyn attaǵan tuńǵysh qazaq ekenmin. Ony olardyń ózi aıtty. «Siz bizge kelgen birinshi qazaqsyz, ári kóshemin dep kelgen qazaqsyz. Muny yrymdap otyrmyz!»-dedi jaıǵasyp jatyp. Qandaı tamasha kezdesý deseńizshi! Tóbem kókke jetkendeı boldy. Ol meniń ómirimdegi eń baqytty sát edi.
Sóıtip, alǵashqy kósh at basyn ata jurtqa burdy. Biz eshkimge, esh jerde kóshý týraly úgit-nasıhat jasaǵan joqpyz. Tek qana ózimizdiń osy bir únsiz áreketimiz arqyly jurtqa oı salsaq, jigerin janysaq dedik. Qaıdan habar tapqany belgisiz, biz attanatyn kúni Úrimjidegi avtovokzalǵa jınalǵan jurttyń esebi joq edi. Olardyń deni jastar bolatyn. Biz jarıa jasap, shaqyrmasaq ta, olar Úrimjiniń túkpir-túkpirinen quralyp, táýelsiz Qazaqstanǵa baǵyttalǵan alǵashqy kóshti attandyryp salýǵa kelip tur edi. Báriniń júzinde qaýanysh, báriniń boıynan aryndaǵan erik-jiger baıqalady. Bul olarǵa táýelsizdik bergen kúsh-jiger edi. Báriniń janarynan «sizderge sát sapar, arttaryńyzdan biz de baramyz» degendeı ǵajaıyp ot ushqyndaıdy. Iá, ol jyldar halqymyz úshin ilkimdi de, ıgilikti jyldar boldy. Nege deseńiz, Qazaqstannyń táýelsizdik alýy tutas dúnıejúzindegi barsha qazaqty uıqysynan oıatty. Elbasynyń qazaq quryltaıynda sóılegen sózi dúıim dúnıege tarydaı shashyraǵan kúlli qazaqty tý túbinde turýǵa shaqyrdy. Mine, osydan keıin dúnıeniń tórt buryshynan qazaq kóshiniń ekpindi aǵyny paıda boldy. Búginde elge kelgen aǵaıyndardyń uzyn sany mıllıonnan asady. Bul, árıne, elimizdiń ulttyq potensıalyn arttyrýǵa, adamı resýrstaryn baıytýǵa qosylǵan qomaqty úles. Sonymen birge, táýelsiz Qazaqstanǵa baǵyttalǵan kóshi-qon úderisi syrttaǵy aǵaıynnyń ózderiniń de sonda otyryp, assımılıasıalanyp, ult retinde joq bolyp ketýiniń aldyn alǵan úlken úderis boldy. Bul rette bizdiń Qazaq eline, onyń tuńǵysh Prezıdenti, Elbasy N. Nazarbaevqa aıtar alǵysymyz sheksiz.
Sol alǵashqy kóshtiń qatarynda kelgen jazýshy, Qytaı memlekettik syılyǵynyń ıegeri Jaqsylyq Sámıtuly aǵamyzdy aıtsaq, ol kisi Qytaıdan pensıa jasyna taıap qalǵan kezinde ketti. Soda da pensıaǵa az qaldy ǵoı dep artyna qaraılamaı, ol jaqpen barlyq baılanysyn úzip ketti. Ol ylǵıda: «Jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeıdi»,- deıtin. Ol: «men úshin dúnıedegi eń úlken qudiret, eń úlken qýanysh, eń úlken baılyq Táýelsizdik! Armanym joq, men sony kórdim, ul-qyzymdy táýelsiz Otanyna jetkizsem, ózim solardyń óskenin kórip ólsem armanym joq!»-deıtin. Iá, ol solaı armanyna jetti. Alǵashynda jataqhanada turdy. Qarapaıym ǵana ómir súrdi. Osynda kelgen soń áıgili «Qaharly Altaı» trılogıasyn jazyp, artyna óshpesteı mura qaldyrdy. Jaqsylyq Qytaıda júrip bul shyǵarmasyn jaryqqa shyǵara almas edi. Shyǵarsa da báribir jazǵany úshin jazasyn tartar edi. Ótken ǵasyrdyń 40-jyldaryndaǵy Altaı qazaqtarynyń basynan ótken qıyn da, qıdaly kezeńderdi arqaý etken bul roman-epopeıa Qytaı qazaqtarynyń «Tynyq Dony» deýge laıyq. Jaqsylyqtan keıin de bireýler ol oqıǵalar týraly jazar, biraq dál Jaqsylyqtaı etip eshkim jaza almasy anyq. Men óz basym osyndaı qarapaıym, biraq uly jazýshyǵa ini bolyp, biraz ýaqyt qatar júrgenime, onymen birge uly kóshtiń basynda Táýelsiz elimizge birge kelgenime maqtanamyn.
Táýelsizdiktiń arqasynda ózim de elge kelip, biraz jetistikterge jettim. 1993 jyly Qazaqstandaǵy joǵary bilimniń flagmany ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-de oqytýshylyq qyzmetimdi bastap, belgili shyǵystanýshy ǵalym Keńes Qojahmetov pen derektanýshy Qambar Atabaev syndy ustazdarymnyń jetekshiliginde tarıh ǵylymdary boıynsha kandıdattyq, odan soń, doktorlyq dısertasıa qorǵadym. «Juldyz» jýrnalynda qazaq ádebıetiniń tıtany Muhtar Maǵaýınniń qolastynda jumys istedim. Jaqsydan sharapat degendeı, Shyńǵys hannyń qyr Dalany biriktirip, irgeli memleket qurýyna arnalǵan «Kók bórilerdiń kóz jasy» atty romanym Qazaqstan táýelsizdiginiń 10 jyldyǵyna arnalǵan memlekettik konkýrsta bas júldeni ıelendi. Odan soń, «Máńgilik El» ıdeıasynyń basynda turǵan kóne túrkiler týraly «Máńgitas» romanym men «Attıla: Balqan taýǵa barǵandar» romanym memlekettik tapsyryspen jaryq kórdi. 2001 jyly L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń Shyǵystaný kafedrasyna jumysqa kelgennen beri Aqseleý Seıdimbekov, Tursyn Jurtbaı, Qarjaýbaı Sartqoja syndy ǵalym aǵalarymnyń qasynda júrip, kóne túrki ustyndaryndaǵy mátinderdi tarıhı-derektanýlyq turǵydan zerttep, bes birdeı monografıa jazdym. Solardyń ishinen «Kúltegin eskertkishi: tarıhı-derektanýlyq taldaý» atty monografıam túrkologıa salasyndaǵy úzdik jetistikteri úshin beriletin «Kúltegin syılyǵyna» (2019 j.) ıe boldy. Budan birneshe jyl buryn, qazirgi Prezıdentimiz Q.K.Toqaev meni jeke qabyldap, Qytaı ǵalymy Sý Beıhaıdyń mıllıon ıeroglıften turatyn «Qazaqtyń jalpy tarıhy» atty 4 tomdyq eńbegin qazaq tiline aýdarý týraly tapsyrma bergen edi. Bıyl maýsym aıynda men osy tapsyrmany memlekettik joba aıasynda abyroımen oryndap shyqtym. Budan basqa, joǵary oqý oryndarynyń bilim alýshylaryna arnap «Qytaı tarıhy» dep atalatyn 2 tomnan turatyn oqýlyq jazdym, t.b. Munyń bári jetistik. Elime, Otanyma sińirgen azdy-kópti eńbegim. Árıne, bul jetistikter tekten tekke kelgen joq. Osynyń bári Otanǵa degen ystyq mahabat pen súıispenshilikten, erik-jigerden týdy. Bári de táýelsizdiktiń, erkindiktiń arqasy. Elbasynyń syrttaǵy aǵaıyndardy elge shaqyryp, olardyń arasyndaǵy ıntelıgensıa ókilderine tamasha múmkindikter bergeniniń nátıjesi. Bul arada men tek Jaqsylyq aǵam men ózim týraly ǵana aıtyp otyrmyn. Óıtkeni, Otanǵa oralǵan jyldardaǵy kóńil-kúıim, tolǵanystarym men tebirenisterim, etken eńbegim tek ózime ǵana aıan. Sondyqtan, men sekildi elge oralyp, búginderi túrli salada jemisti eńbek etip júrgen mamandyq ıeleriniń jetistikterin bir-birden tizbelep jatpadym. Olardyń ishinde Qazaqstannyń jáne Elbasynyń arqasynda álemdik deńgeıde aty shyqqan ǵalymdar, mádenıet jáne sport juldyzdary bar.
Óz basym syrttan kelgen aǵaıynnyń kim bolǵanyna, qandaı mamandyq ıesi ekenine qaramastan, olardyń bári birdeı ulttyń uly qamalyna qalanǵan bir-bir kirpish dep oılaımyn. Elge kelgen qarapaıym dıhan, malshy jóninen de solaı. Olar bizge kerekti eń negizgi eńbek adamdary. Olar ózi ǵana kelgen joq, urpaqtaryn ala keldi. Solardyń arasynan el erteńine qyzmet etetin nebir ınjener, tehnıkter, ǵalymdar, ekonomıser shyǵady dep oılaımyn. Árıne, Qytaıdan bastalǵan kóshtiń alǵashqy leginde aqyn-jazýshylardy negiz etken zıaly qaýym ókilderi keldi. Bul zańdy da. Óıtkeni, bir kezde búkil Qazaq qoǵamyn, tutas ultty saqtap qalýǵa kúsh-jigerin salǵandardyń kóbi osy aqyn-jazýshylar emes pe edi?! Endeshe, kóshti jazýshylar bastamaı, kim bastaıdy? Odan keıin, túrli mamandyq ıeleri keldi. Jaratylystyq ǵylymnyń san-salasymen aınalysqan bilikti mamandar ‒ matematıkter, fızıkter, hımıkter, bıologtar jáne dárigerler keldi. Olar jurt aldyna kóp shyqpaıtyn, ózderi týraly aıta bermeıtin top. Ókinishke oraı, baklavrdan joǵary ǵylymı dárejesi, tájirıbesi bar bul potensıal alǵashqy kezdegi ýaqytsha qıyndyqtarǵa baılanysty, óz oryndaryn taba almaı, jeke kásipkerlerge, bıznesmenderge aınalyp ketti. Ony kórgen AQSH pen Eýropadaǵy, Japonıa men Qytaıdaǵy ózge ǵalymdar bógelip qaldy. Qazirgi tańda jaratylystyq ǵylym ǵalamdasý jaǵdaıyndaǵy álemdik menedjmentke súıenip damýda. Ǵalymdar qaı memlekettiń jobalyq qarjysy kóp bolsa, solaı ketip jatyr. Biraq, soǵan qaramastan, ǵylymnyń ulttyq múddege jumys isteıtinin de esten shyǵarmaǵanymyz jón.
Qytaılar eldegi jaǵdaı eń qıyn kezde de atom bombasyn sátti synaqtan ótkizdi. Sóıtip, AQSH pen KSRO-dan keıingi 3 ıadrolyq derjavaǵa aınaldy. Bul rette eldiń ishi-syrtyndaǵy qytaı ǵalymdarynyń otanshyldyq erik-jigeri men memlekettiń olarǵa degen qoldap-qýattaýy sheshýshi ról oınady.
Qazaqstan respýblıkasy qurylǵan alǵashqy kezderde Qytaı óz elindegi barlyq qazaq ıntellıgensıasynyń shetelge ketip qalýynan alańdady. Eger olar túgelimen Qazaqstanǵa ketip qalsa, bul demografıalyq jaqtan da, ıntelektýaldyq jaqtan da Qazaq eliniń kúsheıýine qyzmet etip, ózimizge keri áseri bolady dep qarady. Sol úshin úgit-násıqat quraldarynda Qazaqstannyń basyndaǵy ýaqytsha qıyndyqtardy ásirelep kórsetip, túımedeıdi túıedeı etip, aǵaıyndardy beri jibermeýge áreket jasady. Keıbireýler, tipti, Nazarbaev «İri Qazaqıany» qurǵaly jatyr, «qazaq shovınızmi» beleń alyp keledi dep baıbalam saldy. Ondaı baıbalamnyń aldy «ǵylymı negizdelip», jekelegen zertteý eńbekterine de engizildi. Osydan soń, kelem degen aǵaıynnyń jolyn qasaqana bógep, jasandy kedergilerdi kóbeıtti. Biren-saran qaıta kóshken aǵaıyndy keri úgit-nasıhattyń quraly etti. Iá, munyń sońy, bara-bara aǵaıyndardy múlde jibermeýge baǵyttalǵan saıası sharalarǵa ulasyp ketti. Degenmen, syrttaǵy aǵaıynnyń ata mekenge degen qulshynysy men aq nıetin eshkim shekteı alǵan joq. Eger, saıasat ońala qalsa olardyń kóp bóligi áli de «esiń barda elińdi tap» degeli otyr.
Statısıkaǵa negizdelsek, Qazaqstannyń belsendi kóshi-qon saıasatyna qaramastan, qazaq dıasporasynyń múlde basym bóligi áli de shetelderde qalyp qoıyp otyr. Sońǵy ýaqytta kóshi-qon úderisiniń baıaýlaýyna áser etken túrli kedergilerdi eńserý úshin QR Syrtqy ister mınıstrligi men Qazaqstan Respýblıkasy Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń Eńbek, áleýmettik qorǵaý jáne kóshi-qon komıteti tarapynan kóptegen jumystar jasaldy. Parlamentte kóshi-qon zańy ózgerister men tolyqtyrýlar engizilip qaıta qabyldandy. Qysqasy, kelem deýshi aǵaıynǵa bar múmkindik qarastyryldy. Burynǵydaı búrokrattyq kedergiler de alynyp tastaldy. Osylaısha, sheteldegi qandastarǵa baǵyttalǵan kóshi-qon saıasaty Qazaqstannyń negizgi strategıalyq basymdyqtarynyń biri bolyp qala bermek. El kóshbasshysy, Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti N. Nazarbaıyp bastap bergen uly úderis budan keıin de jalǵasyn tappaq.
Osy oraıda esime 1981 jyly ýnıversıtettiń birinshi kýrsynda oqyp júrgen kezimdegi bir oqıǵa oralalyp otyr. Senbi kúni keshkisin Úrimjidegi «Tán-SHan» qonaq úıiniń aldynan ótip bara jatqan edik. Ádemi kıingen, áıgili ánshi aǵamyz Hamıt Ysqaqulyn kózimiz shalyp qaldy. Burylyp baryp sálem berdik. Onyń Qazaqstanǵa saparlaı kelip, qaıta oralǵan beti eken. Asyldyń synyǵyndaı aǵamyz bárimizben emen-jarqyn sóılesip, jarq-jurq etedi. Sonda kóp suraqtyń arasynda «Hamıt aǵa, aıtyńyzshy, Qazaqstan táýelsizdik ala ma?»-dep tikesinen qoıyp qaldyq. Sonda aǵamyz ánshilik, akterlik mánerine salyp, kózin baqyraıta ashyp, daýysyn kótere: «Áı, bárekeldi, kóringen taý alys emes, taý aılanbas, tas aınalar degen, izdegen jeter muratqa!»,-dep toqtady. Ózin quddy sahnada turǵandaı sezinip ketti. Sodan ol qabaǵyn túıip, bárimizge oqtaı qadalyp turyp bylaı dedi:
Eger sen qazaq uly bolsań anyq,
Deseń sen qazaq atam alsyn dańq.
Qanyńda qazaq degen jalǵyz tamshy-
Jalyndap jalǵyz bir shoq tursyn janyp!
Oıpyrym-aı, osy óleńdi umytyp qalmaıyqshy dep, jataqqa jetkenshe ishteı qaıtalaýmen boldyq. Sóıtip, ol meniń ómirlik ustanymyma aınaldy. Bálkim meniń Qazaqstanǵa aldymen kelýime, elim dep eńseýime aǵamyzdyń aýzynan shyqqan osy bir shýmaq óleń áser etken bolar.
Budan soń, 1987 jyly aqpanda Pekın ýnıversıtetinde áıgili túrkolog Altaı Amanjolov aǵamyzben kezdestim. Ol maǵan M.S. Gorbachevtiń qytaı tilinde shyqqan kitabyn syıǵa tartyp otyryp: «Úlken ózgerister kele jatyr. Qazaqstannyń táýelsizdiginen úmit bar!»- dedi.
Júregim tolqyp ketti. «A, Qudaı, aıtqanyńyz kelsin, aǵa!»- dedim. Aǵamyz júzine kúlki úıirilip, basyn ızep otyryp qaldy. Aıtqandaı-aq, araǵa tórt jyl salyp Qazaqstan táýelsizdik jarıalady. Jarıalap qana qoımaı, Elbasy Nursultan Ábishuly onyń jer betindegi barsha qazaqtyń da ortaq Otany ekenin qadap aıtty. Aq túıeniń qarny jaryldy... Qudaı buıyrsa, táýelsiz elimizdiń 30 jyldyǵy da taıap qaldy. Osy ýaqyt bederinde Elbasy elimizdi san synaqtan alyp ótti. Ýaqyt Elbasynyń elimizdegi ultaralyq baılanys jáne halyqaralyq qarym-qatynasta ustanǵan saıasatynyń durys ekenin dáleldedi. Sol sebepten, aınalamyzdaǵy alpaýyt kórshilerimiz ben alystaǵy azýly elderdiń bári Nursultan Ábishulymen sanasady. 2019 jylǵy Prezıdenttik saılaýda da Núrekeń kóregendik tanytty. Prezıdenttik bıliktiń eshqandaı terbelissiz, sátti aýysýyn qamtamasyz etti. Elbasy senim artqan Qasymjomart Kemeluly qazaqtyń jańa dáýirdegi memlekettiligin odan saıyn nyǵaıtýǵa kúsh-jigerin jumsaýda. Búgingi tańda, Qazaqstan túrli qıyndyqtardy eńsere otyryp, Elbasynyń salǵan sara jolymen údire alǵa tartyp keledi. Dúnıejúziniń ár túkpirindegi qazaq qandastarymyz qashan da Qazaqstannyń kórkeıip-gúldenýine, damyǵan aldyńǵy qatarly elderdiń qatarynan kórinýine, halqynyń baı da, baqýatty bolýyna, sondaı-aq, Elbasynyń deniniń saý bolyp, Qazaqstannyń jarqyn keleshegin halqymen birge bólise berýine tilekshi bolyp otyr. Álde qashan Otanǵa oralǵan qazaqtyń bir ókili retinde men de qalyń qazaqtyń osy izgi tilegine qosylǵym keledi.
Tursynhan ZÁKEN
Tarıh ǵylymdarynyń doktory, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory
6alash usynady
