Shyt tastaý
Qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń biri – «Shyt tastaý». Keı óńirlerde «Oramal tastaý» dep te aıtylady. Bul oıynda balalar shyr aınalyp otyrady, bir bala qolyna sheti túıilgen shyt nemese, jaýlyqty alyp, balalrdy aınalyp júgiredi de, ózi qalaǵan balanyń artyna shytty tastap ketedi. Shyt tastalǵan bala sezip qalsa dereý shytty alyp, shyt tastaýshyny óz ornyna jetkenshe qýady. Jetse urady, qýyp jetse de, jete almasa da, shyt alýshy aınalyp basqalarǵa tastaıdy. Eger artynan shyt tastalǵanda sezbeı otyryp qalsa, shyt tastaýshy aınalyp kelip, shytty alyp, qaıta aınalyp sol orynǵa kelgenshe urady da, ózi aınalady. Oıyn osylaısha jalǵasady. Bul oıyn, jastardy sezgirlikke, shapshańdyqqa tárbıeleıdi, jáne júgirip dene shynqtyrýǵa paıdaly.
Oıynda kóńil bóletin ister:
- Oıynǵa qatysýshylar túgel otyrýy kerek, turýǵa, júrelep otyrýǵa, artyna jaltaqtap qaraýǵa bolmaıdy. Shyt tastaǵanda basqalar aıtpaýy kerek.
- Shyt tastaýshy – shyt tastalǵan balanyń naq artyna, qol jetetin jerge tastaýy tıis. Eki adamnyń arasyna, alysqa tastaýǵa bolmaıdy.
Aq sandyq pen kók sandyq
Qazaq balalarynyń ejelden kele jatqan dene shynyqtyrý oıyny. Bul oındy kóbinshe jas balalar oınaıdy. Jas balalar bir jerge jınalyp alyp eki-ekiden bolyp, ekeýi eki jaqqa qarap birniń arqasyna biri arqasyn keltirip, eki bilekterin aıqastyryp, birin-biri ilip alady da, «aq sandyq», «kók sandyq» dep kezektesip kóteredi. Osy arqyly eki bilek pen beldiń kóterý qýatyn arttyryp, aýyr júk kóterýge daǵdylanǵan.
Aq terek pen kók terek
Aq terek pen kók terek oıny jas óspirimderdi tezdik pen ójettikke daǵdylandyrady.
Bul oıyndy oınaý úshin oıynshylar eki topqa bólinip, qatar tizilip, keń aralyq qaldyryp bir-birine, qarama-qarsy qarap turady. Ár eki jaq ózderine birden bastyq saılaıdy. Ár eki jaqtyń bastyǵy neni aıtsa basqalary erip sony aıtady.
Birinshi jaqtyń bastyǵy ekinshi jaqtyń bastyǵyna qarap:
Aq terek, kók terk,
Kesip aldym báıterek.
Tańdap alý erkińde,
Bizden sizge kim kerek. Deıdi, ekinshi jaqtyń bastyǵy birinshi jaqtyń bastyǵyna jaýap beredi:
Ózi sheber ónerli,
Barlyq iste ónerli.
Oqýda da jaqsy eken,
Bizge ... sol kerek- deıdi. Osy aty atalǵan bala óz tobyna shyǵyp, alaqandaryn jaıyp qarsy alýǵa daıyn turǵan qarsy jaqtyń balalarnyń aldyna kelip, qalaǵan bireýiniń alaqanyna bir salyp, óziniń toby jaqqa qaraı tura qashady. Alaqanyna urǵan bala uryp qashqan balany qýyp, ony tobyna jetkizbeı ustaýy qajet. Eger ustaı almasa, sol betinde birnshi jaqqa baryp qosylady. Ustap alsa jetelep akep, óz tobyna qosady. Óstip, oıyn jalǵasyp, endi ekinshi jaqtyń bastyǵy birnshi jaqtyń bastyǵyna qarap:
Aq terek, kók terk,
Kesip aldym báıterek.
Tańdap alý erkińde,
Bizden sizge kim kerek. Deıdi
Birnshi jaqtyń bastyǵy:
Kóp tanyǵan belgili,
Barlyq iste úlgili.
Tańdap alsaq sizderden... bizge sol kerek. -deıdi, osy aty atalǵan bala da, aldyńǵy balanyń istegenin isteıdi. Oıyn osylaısha jalǵasyp, birniń balasyn biri utyp, aqyrynda qaısy jaq kóp utyp alsa, sol jaq utqan bolyp, utylǵan jaq óner kórsetedi.
Aq serek, kók serek
Bul oıynǵa qatysýshylar attasý, at jasyrý arqyly eki topqa bólinedi. Ashyq alańda ul qyz aralas oınaı beredi. aralary elý de alpys metr qashyqtyqta eki top qarama qarsy qarap turady. Eki jaq «qolǵa túsetinder» úshin arnaıy sheńber syzyp qoıady. Oıyn jerebe boıynsha bastalady. Oıyn bastaıtyn jaqtyń basshysy:
Aq serek, kók serek,
Bizden sizge kim kerek? Dep suraıdy. Al, qarsy jaq
-aı kerek aý, aı kerek,
Aıdyń júzi dóńgelek.
Aq serek pek kók serek,
Shaýyp aldym baıterek.
Sonaý turǵan...ózi kerek, -dep qarsy jaqtyń oıynshysynyń bireýnin suraıdy. Sonymen ol oıynshy kelgende qarsy jaqtyń oıynshylary túgel alaqandaryn jaıyp tuarady. Kelgen oıynshy qatardyń aldynan kesip ótip ózin uratyn adam tańdaıdy. Toptyń aldyn úshten artyq kesip ótýge bolmaıdy. Eger úsh ret ótkende de eshkimniń alaqanyn urmasa, ol oıynshynyń ózi qolǵa túsedi. Oıynshy ózin qýyp jete almaıdy aý degen bireýiniń qolyn ura salyp qashady. Jetkizbeı óz qataryna baryp bolsa qýǵynshy «qolǵa túsken» bolady.qýǵynshy qýyp jetse, qashqan oıynshy ustalady.
Erzat BİLİHANULY
6alash usynady
