Alash dese oıǵa Álıhan keletini de, Álıhan dese – kózge Alash elesteıtini úırenshikti qubylys. Al Abaı degende oıǵa eń aldymen nege Álıhan oralmaı, Álıhan degende – kózge nege tuńǵysh abaıtanýshynyń tulǵasy elestemeıdi?
Alty Alash kósemi, 20 ǵasyr basyndaǵy qazaqtyń ult kóshbasshysy, qaıta jańǵyrǵan qazaq memleketiniń tuńǵysh tóraǵasy (prezıdenti) Álıhan Bókeıhandy «tuńǵysh abaıtanýshy» deýge uly oıshyl aqynnyń kózi tirisinde 1889 jyly «Osobye prıbavlenıa k «Akmolınskım oblastnym vedomostám» men onyń qazaq tilindegi qosymshasy – «Dala ýalaıaty gazetinde» eki tilde qatar jazǵan «Pısmo v redaksıý» jáne «Hat baspahanaǵa» atty maqalasy negiz bola almaıdy. Maqalanyń oryssha nusqasynda «Vy blagorodnye starıkı, býdte sotrýdnıkamı «O.P.», rasskajıte nam vse, chto vy vıdelı horoshego, chto vy rasskazyvaete v letnıı vecher, sıdá na sopke ý kolodsa, ılı zımoıý v gostáh svoım odnoaýlsam, chto vy vıdelı, jıvá s horoshımı predstavıtelámı kırgızskogo naroda, kak reshalı spory znamenıtye bıı: Jarylkap, Alchynbaı, Mýsa, Kýnanbaı ı dr., ne lstıvshıesá na shelkovye halaty, tolstye karmany, daıte prımery, nastavlenıa nashım bııam, lúbáshım lovıt rybý v mýtnoı vode!», - delinse (Syn stepeı. Pısmo v redaksiıý. //«OP k «Akmolınskım oblastnym vedomostám», 25.12.1889 g., № 50. Omsk;), qazaqshasy sonyń sózbe-sóz aýdarmasy: «Siz, tekti qarıalar, gazetke kómek berińizder, kórgen jaqsylaryńyzdy bárin aıtyńyzdar! Ózderiń jazdygúni keshke taman aıtatyn, tóbeniń basynda, qudyqtyń qasynda otyryp ıa qysty kúni – aýyldastaryńnyń úıinde qonaqta otyryp aıtqandaryńdy, kórgenderińdi – qazaqtyń jaqsylarymenen birge júrip, qalaısha ataqty bılerdiń bılik qylǵanynan, daý bitirgeninen – Jarylqap, Alshynbaı, Musa, Qunanbaı hám ǵaırı jaqsylardyń para alyp, jibek shapanǵa, qaltasynyń paıdasyna qyzyqpaǵandyqtaryn; osy kúngi bılerge, «laı sýdan balyq ustaımyz dep júrgen, ósıet etip, ǵıbrat berińizder!» (Qyr uly. Hat baspahanaǵa. //«Dala ýalaıatynyń gazeti», 1889.25.12, № 50. Omby.). Maqalada avtor uly aqynnyń aǵa-sultan bolǵan ákesi Qunanbaıdy emes, ádil bıligimen aty shyqqan Abaıdyń ózin aıtyp otyrsa kerek.
Belgili alashtanýshy-jýrnalıst, marqum Jaıyq Bekturov 1989 jyly «Ortalyq Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen kólemdi «Úsh Álekeń» atty maqalasynda jazǵandaı (gazettiń naqty qaı sanynda shyqqany týraly málimet qolymda bolmaı tur), Abaıdyń kózi tirisinde onyń óleńin 1900 jyly orysshaǵa aýdaryp, «Kırgızskaıa stepnaıa gazeta»-ǵa jarıalaýy da «abaıtanýshy» deýge onsha kelmeıdi. Tipti «Rossıa. Geografıcheskoe opısanıe nashego otechestva» kóptomdyǵynyń Qazaq ólkesine arnalǵan 18 tomyndaǵy Abaıdyń jańashyl aqyndyǵy týraly bir jol pikiri de emes. Ol pikir, ashyǵyn aıtqanda, «Álıhannyń aqyl-keńesimen jazyldy» degen eshbir dálelsiz topshylaý bolmasa, avtory tipti ózgeler-di.
Álıhannyń abaıtanýshylyǵy týraly áńgime bola qalsa, ádette kópshilikti, arasynda abaıtanýshylary da, jýrnalıseri de, basqalary da bar, «osy Abaı men Álıhan júzdesti me?» degen saýal oılandyrady. Tarıhı derek-aıǵaqtar qazaqtyń baǵyna týǵan qos alyptyń ómirde bir emes, talaı ret júzdeskenin bultartpaı dáleldeıdi. Abaı men Álıhannyń jaqyn týystyǵy óz aldyna. Álıhannyń týǵan inisi Smahan tóre 18 qoıyn dápterden turatyn «Álekeńniń ómiri» atty esteliginiń 1-dápterinde: «Álıhannyń sheshesiniń ákesi (tobyqty Mamaı batyrdan) Dýlat batyr – ury, bir jegende bir ýaq maldyń etin jep, sorpasyn iship ketedi eken... Dýlattyń eki qyzy: biri Bekjan - Álıhannyń sheshesi, biri – Boshantaı (Ryzyqbaı sheshesi) – Hudaıberdi áıeli, Qunanbaı kelini», - dep jazdy (Bókeıhan S. Álekeńniń ómiri. – Almaty: «Juldyz», № 3, 1996. – 104 b.). Demek Álıhan men Shahkárim Qudaıberdiuly ekeýi – týǵan bóleler. Bul bir. Ekinshiden, Abaı men Álıhannyń 1896-1904 jyldary Semeı oblystyq statısıka komıtetiniń músheleri retinde, komıtettiń jıyndarynda kórisýi múmkindigin de eshkim teriske shyǵara almaıdy. Tamyzdyń 16-19 aralyǵynda Abaı elin saparlaǵan «Uly Abaıdyń izimen» atty ǵylymı-tanymdyq ekspedısıasy Qarqaralyda jas kúninde Abaı toqtaǵan Hamı Bekmetevtiń murajaı-úıin qyzyqtady (№ 1 fotosýret). Alaıda Abaıdyń oqta-tekte aıaldaǵan ol úıde Álıhannyń aılap jatqanyn ne ekspedısıa músheleri, ne murajaı-úıiniń dırektorynan bastap qyzmetkerleriniń biri de beıhabar. Sol sebepti de, árıne, murajaı-úıde bolashaq ult kóshbasshysy, Alash Ulttyq Jerli Respýblıkasynyń atasy ári tóraǵasy Álıhan Bókeıhan týraly biraýyz sóz, fotosýret ne tarıhı qujat joq. Al Smahan tóre esteliginiń 1-dápterinde: «Áýeli jeti jasynda Qarqaralyda noǵaı Zarıev mollaǵa musylmansha oqýǵa beripti. Toǵyz jasynda Qamı Bekmetev úıine qoıyp oryssha oqytypty. Sodan kútimsiz bolyp, ınternatqa óz betimen túsipti», - dep jazdy (Bókeıhan S. Álekeńniń ómiri... – 104 b.).
Naǵyz «abaıtaný» Álıhan Bókeıhannyń jas kúninen-aq aqynnyń ulylyǵyn tanýynan, onyń poezıasynan ult ádebıetinde, dálirek aıtsaq - endi ǵana qalyptasa bastaǵan jazba ádebıetinde áli joq jańashyldyǵyn kórip baǵalaı alýynan bastaldy. Álıhannyń mundaı sezimtaldyǵyn, kóregendigin onyń 1889 jyly «Osobye prıbavlenıa k «Akmolınskım vedomostám» jáne «Dala ýalaıatynyń gazetinde» jarıalaǵan eń alǵashqy oryssha-qazaqsha 16 maqalasynan aıqyn ańǵaramyz. Sol maqalalarynda avtor Abaı poezıasyndaǵy synı kózqarasyna eliktep, buqara halyqty adastyrǵan nadan, dúmshe mollalardy, bolys-bı, tilmáshtardy, «ár elden óleńmenen qaıyr tilep, sóz qadirin ketirgen» aqyndardy aıaýsyz áshkereleıdi. 1904 jyldyń jazynda qyrdan qaraly habar alysymen, Álıhan Ombydan «Abaı marhumnyń óleńderin kitap qylyp basyńdar dep balalaryna hat jazady». Kákitaıdyń mezgilsiz qaıtys bolýyna oraı 1915 jyldyń basynda «Qazaq» gazetinde jarıalaǵan bul azanama maqalasynda Álıhan ári qaraı: «1905-inshi jyldyń áprel aıaǵynda Kákitaı (Ysqaquly Qunanbaı) Abaıdyń jazba kitabyn alyp, Ombydaǵy maǵan keldi. 1905-inshi jyly jazǵyturǵy saıasat isi ne ekenin bizdiń «Qazaq»-ty oqýshylar biler. Kákitaı bizdiń úıde birer juma jatty. Abaı, Pýshkın, Lermontov sózderin birge oqyp, máz-meıram boldyq», - dep esine aldy (Ǵalı han. Kákitaı (Ysqaquly Qunanbaı). Múnáhıb-Nekrolog. //«Qazaq», 1915.18.02, № 105. Orynbor. – 2 b.). Mine Abaıdiń óz óleńderi, A. Pýshkın, M. Lermontov, I. Krylovtan aýdarǵandary men qara sózderiniń Turaǵul jınap kóshirtken qoljazbasy qolyna tıip, Ombydaǵy óz úıinde «birer juma jatqan» ári týysy, ári dosy Kákitaımen syrly áńgimesiniń nátıjesinde uly oıshyl aqynnyń ómiri qysqa da nusqa baıandalǵan, al shyǵarmashylyǵyna «Eýropanyń áıgili aqyndaryna maqtanysh bolady» dep asqaq baǵa berilgen tuńǵysh «Abaı (Ibragım) Kýnanbaev» atty múnáqyp-maqala dúnıege keldi.
№ 1 fotosýret
Nazar aýdaratyn másele, múnaqyp-maqalanyń sońynda avtordyń ózi marqum Abaıdyń ómiri týraly málimetti uly Turaǵuldan (Abaıdyń ózi Týraul dep ataǵan eken. – S.A.) alǵanyn atap kórsetedi. Al avtordyń óz qolynda oıshyl-aqynnyń óleńderi jazylǵan qoıyn dápteri bolǵan. Mine sol dápterin ol 1903 jyly Ombyǵa kelgenine bir-aq jyl bolǵan qandasy, shákirti ári bolashaq eń jaqyn úzeńgilesi - Ahmet Baıtursynulyna berdi. Ol týraly «Qazaqtyń bas aqyny» atty maqalasynda Ahmettiń ózi bylaı dep jazdy:
«Aqmola, Semeı oblystarynda Abaıdy bilmeıtin adam joq. Aqmolamen sybaılas Torǵaı oblysynda Abaıdy biletin adam kem, tipti, joq dep aıtsa da bolarlyq. Olaı bolýy sózi basylmaǵandyqtan. Abaıdyń sózderi kitap bolyp, basylyp shyqqansha Abaıdyń aty da, sózi de Torǵaı oblysynda estilmeýshi edi. Aqmola, Semeı oblystarynda Abaıdyń atyn, sózin estimedim degenge edáýir tańyrqap qalady. Men eń áýeli Aqmola oblysyna barǵanymda Abaıdy bilmegenime, sózin estigenim joq degenime tańyrqap qalýshy edi... 1903-shi jyly qolyma Abaı sózderi jazylǵan dápter tústi» (A. B. Qazaqtyń bas aqyny (Basy 39 hám 40-ynshy nómirlerinde). – Orynbor: «Qazaq», 1913.22.12, № 43. – 2 b.).
Al Álıhannyń múnaqyp-maqalasy aldymen semeılik «Semıpalatınskıı lıstok» gazetiniń 1905 jylǵy 3 sanynda (Býkeıhanov A. Abaı (Ibragım) Kýnanbaev. Nekrolog. / «Semıpalatınskıı lıstok», 25-27.11.1905 g., №№ 250-252. Semıpalatınsk. – Cc. 2-3, 2-3, 3.) (№ 2 foto), odan keıin Orystyń ımperatorlyq geografıa qoǵamy Batys Sibir bólimi Semeı bólimshesiniń «Zapıskı Semıpalatınskogo Podotdela Zapadno-Sıbırskogo Otdela I.R.G.O.» jınaǵynda bolar-bolmas ózgerispen ekinshi ret jarıalandy (vyp. № 3, 1907 g. Semıpalatınsk). Maqalanyń gazette jarıalanǵan nusqasynda atap kórsetilgendeı, Abaı shyǵarmalarynyń tuńǵysh jınaǵyn Álıhannyń redaksıalaýymen taıaý arada Geografıalyq qoǵamnyń Semeı bólimshesi basyp shyǵarýy kerek edi.
Alty Alash kóseminiń ómirine qatysty erekshe nazar aýdara ketetin jaıt: Álıhan Bókeıhan otarlyq ezgisinde otyrǵan «qalyń eli qazaǵynyń» quqy men azattyǵy úshin qıan-keski kúresin ǵylymı-pýblısıstkalyq qyzmetimen, onyń ishinde abaıtanýshylyǵymen qarama-qatar atqaryp júrdi. Sonyń birden-bir aıǵaǵy: Álıhan otarshyl ımperıanyń İ Memlekettik dýmasy depýtattyǵyna túsý úshin saılaýaldy naýqanyn ótkizý jáne is arasynda ózi redaksıalap bolǵan Abaı shyǵarmalarynyń qoljazbasyn baspaǵa tapsyrý oıymen 1906 jyldyń 8 qańtarynda Ombydan Semeıge kele jatqan jolynda – Tuzqala (Pavlodar) irgesindegi kazaktardyń Iamyshevskıı kentinde tutqynǵa alynady. Qoljúgi (portfeli) ishindegi Abaı qoljazbasymen birge tárkilenedi. Iamyshevskıı kentinen Tuzqalanyń abaqtysyna jabylǵan kúnniń ertesine – 10 qańtar kúni Álıhan Pavlodar qalalyq 2 ýchaskiei sýdıasyn shaqyrtyp alyp, óziniń qylmysy bolsa tergeý júrgizip dáleldep, sotqa berýin, bolmasa – dereý bosatýyn talap etýmen qatar, qoljúgimen birge tárkilengen qoljazba – qazaq aqyny Abaı Qunanbaıulynyń óleńderi ekenin, quny 5 myń patsha rýbline teń ekenin aıtyp, ony saqtaýdy qatań talap etedi (№ 3 foto).
Álıhan esh aıyp-qylmyssyz Tuzqala-Omby abaqtylarynda 4 aı otyryp, 1906 jyly óziniń týǵan eli – Toqyraýyn bolysynda saılaýshy (vyborshık) bolyp saılanǵany málim bolǵan soń, 30 sáýirde bostandyqqa shyǵady. Abaıtanýshylardyń keıbiri ult kóshbasshysy Tuzqaladan Omby abaqtysyna aýystyrylǵanda, Abaıdyń qoljazbasy «joǵalypty» degen eshbir aıǵaq-dálelsiz jańsaq boljam aıtatyn kórinedi.
№2 foto. Á.N. Bókeıhannyń «Abaı (Ibragım) Kýnanbaev» atty múnáqyp-maqalasy shyqqan «Semıpalatınskıı lıstok» gazetiniń 1905 jylǵy 25 qarasha kúngi № 250
1905 jyldan Á.N. Bókeıhandy búkil Dala ólkesi halqynyń «dinı-saıası qozǵalysynyń birden-bir dem berýshisi ári jetekshisi» dep tanyǵan general-gýbernatordyń ákimshiligi ony abaqtydan bosatar aldynda onyń pasportyn «joǵaltqan» bolyp birneshe kún ustaǵany ras. Abaıdyń qoljazba óleńderi men qara sózderiniń birazyn orysshaǵa aýdartyp, «saıası astar» izdep taba almaǵany taǵy bar. Biraq qoljazbany «joǵaltýǵa» dáti barmady.
№ 3 foto. Qazaq aqyny A. Qunanbaıuly óleńderiniń quny 5000 rúbl turatyn qoljazbasyn saqtaýdy talap etken Á.N. Bókeıhannyń sýdıa jazyp alǵan aryzy
Nege deseńiz – Á.N. Bókeıhan abaqtydan aıyby ne qylmysy bolmaǵany úshin emes, saılaýshy bolyp saılanǵany úshin bosatyldy. Eger Á.N. Bókeıhan saılaýshy bolyp úlgermegende, ony naqaqtan-naqaq 4 aı túrmede ustaǵan Dala general-gýbernatory «ákimshilik tártip» degen quıturqy bappen (Batys Sibir general-gýbernatorlyǵy Dala general-gýbernatorlyǵy bolyp qaıta qurylǵan 1882 jyly onyń alǵashqy general-gýbernatory bolǵan Gerasım Kolpakovskıı eshbir zańǵa syımaıtyn, tek qazaqtardy kemsitýdi kózdegen osyndaı «ereje» engizip, ol boıynsha myńdaǵan qazaq balasy, olardyń ishinde áıgili Naýan qazyret Talasuly men onyń shákirti, İ jáne İİ Dýmanyń bolashaq depýtaty Shaımerden Qosshyǵululy da bar, tergeýsiz-sotsyz «ıt jekkenge» aıdaldy. Á.N. Bókeıhan ol erejeniń zańsyzdyǵyn áshkerelep S.-Peterbor basylymdaryna kóp jazdy jáne ony buzdyrýǵa kóp kúsh jumsady) jer aýdarýdy josparlap qoıǵandy. Al Memlekettik dýma saılaýy týraly 1905 jyly shyqqan erejede Dýmaǵa saılanǵan depýtattarmen qatar, saılaýshylardy da kisi óltirýden basqa jeńil qylmystary úshin sottyń úkiminsiz tutqyndaýǵa bolmaıtyn.
Á.N. Bókeıhan tutqyndalǵan 1906 jyldyń qańtarynan bastap Dala ólkesi oblystarynda Alash qozǵalysy jetekshilerimen qatar, Geografıalyq qoǵamnyń Semeı bólimshesi múshelerin de qýdalaý bastaldy. Nátıjesinde Abaı shyǵarmalarynyń tuńǵysh jınaǵy shyqpaı qaldy. Qazaqtan 12 depýtat saılanǵan Memlekettik dýmanyń İ- jáne İİ-shaqyrylymdary kúshtep taratylyp, İİ Dýma qýylǵan 1907 jyldyń 3 maýsymynda İİ Nıkolaı patsha qol qoıǵan saılaý týraly jańa zań shyǵyp, 5,5 mln qazaq halqy saılaý quqynan aıyrylysymen Alash jetekshilerin qýdalaý órshı tústi. Onyń ishinde Álıhan İ Dýmany taratýǵa narazylyq bildirip «Vyborg úndeýine» qol qoıǵany úshin 3 aı túrme jazasyna kesilip, Semeı túrmesinde 3 aıdyń ornyna 8 aı otyryp, 1908 jyldyń jeltoqsanynda bostandyqqa shyqty (№ 3 sýret). A. Baıtursynuly men M. Dýlatulynyń 1917 jylǵy bir maqalasynda atap kórsetilgendeı (Baıtýrsýnov A., sotrýdnık gaz. «Kazak» ı chlen Týrgaıskoı oblastnoı grajdanskoı ýpravy, Dýlatov M., sotrýdnık gaz. «Kazak» ı chlen Týrgaıskoı oblastnoı grajdanskoı ýpravy. Nash otvet dokladnoı zapıske [Alıbıa Jangeldına], napechatannoı v № 123 «Zará» ot 5 sentábrá s.g./ «Iýjnyı Ýral», 14.09.1917 g., № 10. – Ss. 3-4.), Alty Alash kósemi ózine ábden óshikken Dala general-gýbernatory álgi atam zamanǵy «ákimshilik tártip» babymen «ıt jekkenge» aıdaıtynyn sezip, óz yqtıarymen aldymen S.-Peterborǵa, odan Samarǵa «emıgrasıaǵa» ketti. Álıhan «qazaqtyń bas aqyny» Abaı shyǵarmalarynyń tuńǵysh jınaǵyn eshbir qıyndyqsyz Qazan ne Ýfada qalalarynda basyp shyǵarar edi. Biraq týǵan Uly dala eliniń otarshyl ákimshiligine endi ózi ábden óshikken Alash kóshbasshysy da uly aqynnyń tuńǵysh jınaǵyn otarshyl ımperıanyń tól astanasynda jaryqqa shyǵardy. Kitaptyń ózinde jazylmasa da, jınaq Álıhannyń «yjdahatymen» shyqqanyn Abaıdyń «opatyna dál on jyl tolýyna» oraı jazǵan «Abaı» (Opat 23 ıýn 1904-inshi jyl) atty maqalasynda Mirjaqyp Dýlatuly (maqalaǵa M.D. dep qol qoıǵan. – S.A.): «1909-ynshy jyly Abaıdyń balalary men inileriniń rızalyǵy hám Ǵalı hannyń yjdahatymen Abaı kitaby Peterbýrgte Býraganskı baspahanasynda basylyp shyqty», - dep atap kórsetken-di (M.D. Abaı (Opat 23 ıýn 1904-inshi jyl). – Orynbor: «Qazaq», 23.06.1914 j., № 67. – 1 b.). Odan bir jyl buryn, taǵy sol «Qazaq» gazetinde jaryq kórgen «Qazaqtyń bas aqyny» atty maqalasynda Ahmet Baıtursynuly Álıhan Bókeıhannyń «Semıpalatınskıı lıstok» gazeti men «Zapıskı Semıpalatınskogo podotdela Zapadno-Sıbırskogo otdela» jınaǵyndaǵy maqalasyndaǵy tómegnideı pikirin keltiredi: «Haqıqatty tabýǵa, tereńnen sóıleýge boıyna bitken zerektiktiń ústine Abaı hár túrli Eýropa bilim ıesileriniń kitaptaryn oqyǵan. Tárjime halin jazýshy Ǵalı han Bókeıhanovtyń aıtýyna qaraǵanda, Abaı Spenser, Lýıs, Dreper degen Eýropanyń tereń pikirli adamdarynyń kitaptaryn oqyǵan» (A. B. Qazaqtyń bas aqyny (Basy 39 hám 40-ynshy nómirlerinde). – Orynbor: «Qazaq», 1913.22.12, № 43. – 2-3 bb.).
№ 4 foto. Álıhan Bókehan – Semeı abaqtysynda. 1908 j., Semeı
Álıhan «qazaqtyń jalǵyz aqyny» Abaıdyń ózine ǵana emes, kózi tirisinde «ustazym» deıtin Evgenıı Mıhaelıske de dúnıe salǵanda azynama maqalasyn arnady. «1880-nshi jyldarda kóp orys jurtyn ilgeri bastyrý, ózge súıreý jolynda qyzmet etken jastan shet jerge jer aýdarylǵanda, - dep jazdy Q. B. [Qyr balasy] azanamasynda, - Mıhaelıs bizdiń Semeıge aıdalyp kelip, sonan beri bizdiń qazaq jerinde qalǵan edi. Qazaqtyń jalǵyzy, aqyny Abaıdy tura jolǵa salǵan osy Mıhaelıs edi. Abaı óle-ólgenshe meniń kózimdi ashqan, maǵan jany asharlyq qylǵan Mıhaelıs edi dep aıtyp otyrýshy edi» (Q.B. Ofat (E.P. Mıhaelıs). // «Qazaq», 1913.08.12, № 44. Orynbor. – 4 b.).
Álıhan elge Keńes ókimeti ústemdigin ornatyp, ózin 1922 jyldyń jeltoqsanynan bastap OGPÝ-NKVD-nyń qatań baqylaýynda Máskeýde kúshtep ustaǵan kezinde de uly aqyndy nazarynan tys qaldyrmady. KSRO halyqtarynyń Kindik baspasynda Qazaq bóliminiń redaktory qyzmet atqarǵan jyldary ol óziniń elde qalǵan úzeńgilesterine kim qandaı kitap, qandaı tulǵanyń ómirbaıany men shyǵarmashylyǵyn jazý kerektigin, onyń ishinde Abaıdy mektep oqýlyǵyna kirgizýdi A. Baıtursynulyna tapsyryp otyrǵanǵa uqsaıdy. Mysalǵa, 1925 jyldyń jazynda Máskeýden Ahmetke jazǵan bir hatynda ol: «Abaı men Altynsarynyń balas jónindegi jazýyńdy kúzge deıin bitirseń de kesh emes. Názir de [Tórequluly] Abaı týraly jazbaqshy. Meıli jazsyn», - deı kelip, ári qaraı: «Altynsarynyń balasy Ybyraı haqynda óziń jazsań, jaqsy bolar edi. Ol seniń aǵań emes pe! Eger ol qazir ómir súrse sendeı bolar edi, al sen erterek dúnıege kelgende, onyń isin jasaryń haq», - dep shákirti ári úzeńgilesin rýhtandyrady (Bókeıhan Á.N. Tańdmaly – Izbrannoe. – Almaty: «Qazaq ensıklopedıasy», 1995. – 397 b.). Alaıda A. Baıtursynuly «qadirli Álı» aǵasyna jazǵan jaýabynda mynadaı jaıtty baıandaıdy: «Qazaq memlekettik baspasymen kelisilgen shartqa sáıkes, men jańa emle boıynsha 3 gramatıke jáne qazaq álippesin qaıta jasaýym kerek. Aıaqtalý merzimi: birinshisi 15 maýsym, ekinshisi – 1 shilde, úshinshisi – 1 tamyz, tórtinshisi – 20 tamyz. Mine sol ýaqytqa sheıin basqa jumystarǵa qaraýǵa mursham joq; onyń ústine qazaq-qyrǵyz ınstıtýtynda oqý bastalsa, taǵy da bos ýaqyt bolmaı qalady. Sol sebepti de 20 tamyzǵa deıin Ibrahımniń (Abaıdyń) ǵumyrbaıanyn jaza almaıtynymdy anyq aıtamyn. 20-tamyzdan soń ýaqyt bola ma, joq pa – ony bilmeımin» (Bókeıhan Á.N. Tańdmaly – Izbrannoe. – Almaty: «Qazaq ensıklopedıasy», 1995. – 398 b.). Al «Altynsary balasynyń sýretin «Sholpan» jýrnalynyń № 6, 7, 8 kitap jınaǵynan tabasyńdar. Odan basqa mende sýreti joq» deýine qaraǵanda, Ahmettiń, qansha degenmen de, Ybyraı Altynsaryulynyń ǵumyrbaıanyn jazyp bergeni anyq. Al Abaıdyń ǵumyrbaıanyn jazýdy ult kóshbasshysy endi kimge tapsyrýy múmkin edi?
Álkeı Marǵulannyń esteligi boıynsha, Álıhan 1925-1927 jyldary Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetinde profesor retinde stýdentterge dáris oqıǵan. Al Lenıngradqa dáris oqýǵa barǵan kúnderinde ult kósemi 1923-1928 jyldary sol ýnıversıtettiń fılologıa fakúltetinde oqyǵan Muhtar Áýezulynyń jaldaǵan páterine toqtaıtyn. Eldegi úzeńgilesteri, onyń ishinde Álimhan Ermekuly óziniń OGPÝ-NKVD tergeýshisine bergen jaýabynda málimdegenindeı, Álekeńe jazǵan hattaryn sol páterge joldaıtyn: «...Maǵan 58-baptyń 10-tarmaǵy boıynsha taǵylǵan aıypqa – meniń Muhtar Áýezovke jazǵan hatymdaǵy jer máselesi jónindegi pikirim negiz bolypty. Qoltańbasyna qaraǵanda, shyndyǵynda da hatty jazǵan menmin. Biraq ondaı maǵynadaǵy hatty Muhtar Áýezovke emes, Álıhan Bókeıhanovqa jazǵanmyn. Ol kezde men Ǵylym akademıasynyń Qazaqstandy zertteý bóliminde isteıtinmin jáne Qazaq halyq komısarıatynyń tapsyrmasy boıynsha qazaqtardy jerge ornalastyrý máselesin negizdeýmen aınalystym, sonymen qatar ol (Bókeıhanov. – S.A.) federaldyq komıtettiń múshesi bolatyn (eger sol kezde taratylyp ketpese). Osy komısıanyń quramynda júrip Qazaqstan úshin úshin zertteý jumystaryn júrgizdi. Ózi Máskeýde turatyn, qyzmet babymen ara-arasynda Lenıngradqa baratyn. Lıza Bókeıhanova men Shoqanevanyń (?) aıtýynsha, onda Áýezovtiń úıine toqtaıtyn» (Dvıjenıe Alash: Sbornık materıalov sýdebnyh prosesov nad alashevsamı. Trehtomnık. – Almaty: FF «El-shejire», 2011. – T. 2. - 190 b.). Mine Lenıngrad oqýynan keıin Muhtar óz shyǵarmashylyǵynda birjola Abaıǵa den qoıdy emes pe? Oǵan dálel: arada týra 5 jyl ótken 1933 jyly M. Áýezuly Qyzylordada latyn árpinde Abaı Qunanbaıuly shyǵarmalarynyń tuńǵysh tolyq jınaǵyn jaryqqa shyǵaryp, Abaı shyǵarmalarynyń tuńǵysh ǵylymı jınaǵyn ázirleýdi qolǵa alǵan joq pa edi? Sonda Muhtar Áýezulynyń betin birjola Uly Abaıǵa burǵan kim bolyp shyǵady? Jaýapty oqyrmannyń ózi aıtar..
