Sońǵy jyldary Qazaqstanda qazaq tarıhyna, ult ónegesine jáne eli úshin eńbek etken aıtýly tulǵalardyń taǵylymy men taǵdyryna qatysty kınofılmder túsirile bastady. Ásirese, qazaq tarıhynyń arǵy qatparynan syr shertetin «Altyn taq», «Almas qylysh» sıaqty fılmderdiń jasalýy ulttyq rýhty oıatyp, urpaq sanasyn jańǵyrtýdyń jaqsy joly bolǵany shyn.
Alaıda osy tarıhı fılmderdiń ulyqtaǵan ıdeıasy, kótergen taqyryby ulttyq qundylyq bolǵanymen, til jaǵynan kórermenin tushynta almaıtyn tustary kóp. Tushyntpaq túgil, tilimizde ábden qalyptasyp, ornyqqan turaqty tirkesterdiń ózi keıde orynsyz burmalanyp ketip jatady. Sondaı kemshilikti sheshendigi men ádildigi ısi qazaqqa ańyz bolǵan «Tóle bı» telehıkaıasynan da taptyq.
«Bitken iske synshy kóp». Túrkistan oblysy ákimdiginiń bastamasymen, «Saq» kınostýdıasy jáne «Ońtústik fılm» kompanıasy birlesip túsirgen bul telehıkaıa birshama sátti shyqqan. Fılm rejıseri Batyrhan Dáýrenbekov bas keıipker Tóleni qara qyldy qaq jarǵan ádil bı ǵana emes, erjúrek batyr retinde kórsetýge tyrysqan. On bólimnen turatyn serıaldyń tym ásirelep jibergen jáne qazaqy qaǵıdaǵa saı kelmeıtin ishinara tustaryn bylaı qoıǵanda, jalpy barysy jaman emes. Ásirese, qazaq pen jońǵar qoly kezikken sátterdegi jekpe-jekter «Altyn taq» taǵy sıaqty tar jylǵanyń ishinde emes, keń jazyqta kósilte kórsetilgen. Fılmniń senarıin jazǵan Baqytjan Quljabaı men Shoıbek Orynbaı da Tóleniń sheshendigin, taýyp aıtar tapqyrlyǵyn kórkemsóz, tamasha tirkestermen beıneleýge tyrysqan. Alaıda til qoldaný jaǵynda keıbir jibermeýge tıisti qatelikterdiń ketkeni qynjyltady. Máselen, Tóle men Aıǵanymdy keziktirý úshin qyzdyń jeńgesine jolyqqan Anapkel «Jeńeshe, izetińizge quryq boılamas, kesh batqansha aýylǵa jetýim kerek» deıdi. «Qýlyǵyna quryq boılamaıdy» degendi estisek te, izetke quryq boılamaıtynyn estigenimiz osy. Ábden qalyptasqan turaqty tirkesti bulaı «Buqadaı muryndyqsyz súıreleý» sóz qadirin biletin qazaq úshin ábestik ekeni aıtpasa da túsinikti. Osydan keıingi kóriniste, jas Tóle men Aıǵanymnyń alǵash kezikken jerinde Anapkeldiń Tólemen birge júrmeı tóbe basynda qalýy, Tóleniń eki etegi jelpildep úsh qyzdyń qasyna jalǵyz shaýyp barýy da tym yńǵaısyz. Osy aradaǵy dıalogtardyń da dimkástigi bar. Máselen, qyzdardyń Tólege «Qamystaı kóp bolsań, qaraqan basyń nege jalǵyz júrsiń» degen sózi estir qulaqqa tompaq seziledi. «Qaraqan basyń» degen sóz qazir tilimizde «Soqa basy, jeke basy» degen uǵymdy bildirgenimen, bul arada «Soqa basyń sopaıyp» dese, jatyq bolatyn sekildi.
Tóleniń Aıǵanymmen alǵash kezigip, tanysyp turyp, «Uryn kelgen jigittiń nıetin uqqan bolarsyzdar» degen sózi qazaqy josynǵa múlde syımaıdy. Tek bul jerde ǵana emes, fılmniń taǵy bir jerinde Tóleniń dosy Anapkel «Boıdaqpyz ǵoı, keıingi kezderi qyzdarǵa uryn barǵandy da qoıdyq» dep soǵady. Bul endi asa ábes aıtylǵan sóz. Baıqaımyn, senarı avtorlary uryn barýdy «Qyzdarǵa barý, qyzdarǵa qyryndaý, qyzdarmen kezdesý» dep qana túsinetin sekildi. Naǵyzynda qazaq saltynda uryn barý, uryn kelý dep kúıeý jigittiń aıttyrylǵan, atastyrylǵan qalyńdyǵymen tanysý úshin qaıyn jurtyna eń alǵash barǵan jolyn aıtady. Endeshe, Tóleniń atastyrylmaǵan Aıǵanymmen tanysqaly kelip turyp, «Uryn kelgeni», Anapkeldiń «Qyzdarǵa uryn barmaǵany» qalaı?! Jolǵa da, josynǵa da syımaıdy. Muhtar Áýezov «Abaı joly» romanynda: «Abaıdyń bul kelisi uryn kelý dep, jyrtys sala kelý dep, keıde esik kóre kelý, qol ustaý dep te atalady. Ózge kelisterdeı emes, kúıeý bul joly, alǵashqy kúnderde talaı nársege kóndige bilý kerek. Sol ózgesheliktiń úlkeni – qalyńdyqty kórsetpeý» dep tegin jazǵan joq.
Tóle men Aıǵanym Jubaıqyzylda kezikken kezde, Aıǵanymnyń «Men munda bolmaǵanmyn» degen sózi de tarıhı kınonyń qutyn qashyryp tur. Jalpy «Men pálen jerde bolǵanmyn» degen sóz Qazaqstanda ǵana qoldanylyp júr. Múmkin bul orys tiliniń áserimen engen sóz bolýy kerek. Basqa eldegi qazaqtar «Men pálen jerge barǵanda, bardym» dep qoldanady. Iaǵnı bul jerde Aıǵanym «Men bul araǵa buryn kelmegen ekenmin nemese alǵash kelip turmyn» dep aıtsa, barlyq qazaqtyń júregine jyly tıer edi.
Fılmde «Tóńirektiń tórt buryshy» degen sózdi de «Dalanyń tórt buryshy» dep alý ne tirkestiń, ne sóılemniń ajaryn ashyp turǵan joq. Kerisinshe, qalyptasqan sózdiń qutyn qashyryp tur. Sonymen qatar qoı soıatyn kóriniste mal baýyzdaǵan jigittiń pyshaqty aramen kesip jatqandaı egep jatýy, Tóle bıdiń aqboz atty baýyzdaǵanda pyshaqty ózine qarsy tartýy da qazaqy turmysty biletin kózge sóleket kórinedi.
Qazaqstanda túsirilgen tarıhı fılmderdiń bárinde súlikteı sulý arǵymaqtarǵa mingen baı-baǵlandardyń atqa noqta salmaı, jalań júgen salatyny da tym durys emes. «Tóle bı» telehıkaıasynda da osy qatelik qaıtalanǵan. Noqtanyń qazaq turmysyndaǵy orny, ásirese, at ábzelderindegi róli bólek. «Atasy basqany qyz qosady, úıiri basqany noqta qosady» degendeı, noqtany qazaq sán úshin ǵana emes, atty baılaýda, jetekteýde, shylbyrynan ustap jaıyltý úshin de paıdalanady. Tilimizde «Eki tizgin, bir shylbyr» degen sózdiń aırylmaıtyny sıaqty, tarıhı fılmderde noqtany da nazardan qaǵys qaldyrmaǵan durys. Óıtkeni jaýgershilik zamanda shylbyrdyń atqaratyn orny da ózgeshe. Onyń ústine, attyń basyna jalań júgen salý joqshylyqtyń belgisi sıaqty seziledi. Qazaq báıgege qosqan atqa ǵana jalań júgen salǵan. Sebebi báıgege shapqan balanyń astyna toqym ǵana salynatyndyqtan, shylbyrdy tizginmen qosyp ustaý balaǵa qolaısyzdyq týdyrady. Al kúndelikti turmysta júgenniń astynan noqta salyp, shylbyrdy erge orap nemese aldyńǵy qanjyǵaǵa baılap qoıady.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
"Astana aqshamy"
