Samaıǵa aq kirip edi, murt ta aǵara bastady. Uıalǵan urydaı bolyp qastyń bir taly da aǵarypty.
Sóıte-sóıte... Súıek te aǵarady-aý...
Nesine tyrbańdaımyz?
Bári de ótedi.
Ótpeıtin tek ýaqyt qana.
Adamdar: «Ýaqyt ótip barady», - dep ókinedi. Shynynda ótip bara jatqan ýaqyt emes, ómir ótip barady.
Al ýaqyttyń basy da, aıaǵy da joq.
Ýaqytty jylǵa, aıǵa, saǵatqa, mınótke, sekóndke, ǵasyrǵa bólip júrgen adamdar ǵoı.
Ýaqyt – máńgilik. Máńgilik bastalmaıdy da, aıaqtalmaıdy da.
Bárin bir Alla biledi.
Alla bilimi sheksiz.
Bilimi shekteýli adamdar.
Bir kem dúnıe.
Qazaq kóp pe, az ba?
Alyptardyń bireýi Ǵabıt Músirepov aıtty:
– «Biz jıylsaq — kóppiz, jaıylsaq — joqpyz», – dep.
– «Biz myna keń dalaǵa syımaı júrgen joqpyz, syıyspaı júrmiz», – dep.
Sońǵy sanaq boıynsha 8 mıllıonnyń ar jaq-ber jaǵy. Sodan beri, bálkim, 9 mıllıon bolǵan shyǵarmyz. Shet elderde, shamada, 5 mıllıon bar deıik.
Shyǵystaǵy aıdahar eli — 2,5 mıllıard. Batys pen teristiktegi Aıý eli – 150 mıllıon.
Tipti irgemizdegi ózbekter 20 mıllıonnan artyqpyz dep maqtanady.
Ǵasyrlar boıy soǵys-soıqan, asharshylyq, jońǵarlar, patshalar, Stalın, Goloshekın, Hrýshev…
Qytaı kóptiginen bala týýdy shekteıdi. Biz nemenege jetisip shekteımiz?! Bizdiń hanymdar bir-eki balamen qaqaıyp qalady. Úkimet kóp balany laıyqtap qoldamaıdy. Tipti halqy kóp degen Reseıdiń ózi kóp balalylardy qoshemettep, kómektesip jatyr.
«Az halyqtyń mańdaıynda baq turmaıdy» deýshi edi. Alla ózi jar bolsyn!
Bir kem dúnıe.
Oıshyl qarǵa
Túnimen – jańbyr.
Tańerteń – qar.
Jalańash aǵash múlgip tur.
Tóbesinde – qarǵa. Oılanyp otyr. Ne oılaıdy?
Qarǵanyń tilin bilmeımin. Áıtpese surar edim:
– Oý, Qareke, erteń ne bolady? – dep.
Ol kóp biledi. Júz jasaǵan ǵoı. Ol Musanyń oqystan óletinin bilgen. Kóp shýyldap, kóp qarqyldaǵan.
Ony biz túsinbedik.
Bir kem dúnıe.
Bir tamshy jas
O, Súıinbıke! Altyn Orda handarynan qalǵan tábárikteı asyl jan.
Sen jasyńda dáýirlediń.
Qazan halqynyń hany boldyń. Qazandy bılegen áıel zatynan shyqqan tuńǵysh han.
Seniń soryńa orys patsha Ivan Groznyı zamandas bolar ma?!
Qazandy sol qıratty.
Qazan qamalyn zeńbirekten atqylap qulatyp, seni tutqynǵa aldy.
Sen Qazanmen qoshtasarda kózińde jalǵyz tamshy jas turyp qaldy.
Keıin tamasha sýretshi Baqı Ormanshy (Ýrmanche) seniń sýretińdi aǵashtan oıyp salǵanda, kirpikterińniń astynan sol bir tamshy jas erekshe kórinip turdy. Sol tamshy jas bolmasa, sýrette jan bolmas edi. Sol tamshy jas bolmasa, bir kem dúnıe — shyn kem dúnıe bolar edi.
Joǵalǵan til
«Bolashaq» degen shyǵyp, baı balalary shet elde oqyp, birsypyrasy sol jaqta qalady. Birsypyrasy elge qaıtady. Bilimi jaqsy, isti biledi. Biraq tek oryssha, ıá aǵylshynsha sóıleıdi.
Qazaqshasy joq.
Bir kem dúnıe.
Aqsaq Temirdiń amanaty
Jalǵan dúnıeden óter aldynda jarty álemdi jaýlaǵan Ámir Temir janyndaǵylarǵa amanat aıtty:
– Men ólgen soń jylap-syqtap, daýys kótermeńder. Onyń túkke qajeti joq. Ajaldy bireý aıqaılap,qorqytyp qýady ma eken? Kıimderińdi jyrtyp, jyndy adamsha júgirgennen góri Alladan «Allahý akbar» dep maǵan meıirim tileńder. Júregimdi jylytý úshin «Fatıhany» oqyńdar.
Jarty álemdi jaýlaǵan Ámir Temir de meıirimge muqtaj.
Bir kem dúnıe...
Qur alaqan
Jarty álemdi jaýlaǵan taǵy bir jahanger – Aleksandr Makedonskıı –Eskendir Zulqarnaıyn ólgen soń tabyttan qoly shoshańdap shyǵa beripti.
Bir danyshpan alaqanyna bir shókim topyraq salǵan soń ǵana qoly sylq etip tabytqa túsipti.
Sóıtse, Eskendir tirilerge:
– Eı, jarandar, men dúnıeniń jartysyn jaýlap, altynnan taý turǵyzsam da, o dúnıege eshteńe alyp bara jatqan joqpyn. Mine, qarańdar, – dep alaqan ashyp kórsetkeni eken.
Qaıran dúnıe, tirshilikte kim toıǵan...
Adamnyń ashqaraq kózi topyraqqa ǵana toıady.
Bir kem dúnıe...
Muragersiz patsha
Baıaǵyda bir patsha, ózi Qudaı emes, Qudaıdan bylaı emes bola tursa da, bir ul balaǵa zar bolypty.
– Ulym bolsa, muragerim bolar edi-aý, – dep armandaıdy.
Sonda bir ýáziri aqyl aıtady.
– Bul ómirde armansyz áıel bolsa, sol áıeldiń dambalyn óz jubaıyńyzǵa kıgizseńiz, Qudaı buıyrtsa, ul bala tabady, – deıdi.
Sodan soń patsha jer-jerge shabarmandar shaptyrady.
Biraq esh jerden armansyz áıel tabylmaıdy. Báriniń áıteýir bir armany bar.
Shabarmandar saldary sýǵa ketip, bastary salbyrap qaıtyp kele jatsa, árirekte bir qatyn otyn arqalap bara jatyr eken. Shabarmandar:
– Bul baıqusta arman joq deımisiń, – dep burylǵysy kelmese de, – kim biledi, múmkin, jolymyz bolar, – dep álgi áıeldi atqa mingestirip ala ketedi.
Patsha aldyna kelgende, patsha suraıdy:
– Shynnan armanyń joq pa? – dep. Sonda álgi otyn arqalaǵan qatyn:
– E, armanym da joq, dambalym da joq, qarań qalǵyr! – dep qoıyp qalypty.
Bul da bir kem dúnıe.
Aı men Kún týraly
Bular týraly aqyn Gete jazyp ketken. Ol da bireýden estigen.
Biz de elden estigenimizdi, oqyǵanymyzdy jazamyz.
Aspanda Aı men Kún bir-birinen ajyrap, adasyp qalǵanda, jerdegi pendelerge ne joryq?!
Qyz Jibek pen Tólegen, Qozy Kórpesh – Baıan sulý, Láıli – Májnún, Júsip – Zylıha, Seıpilmálik – Jamal – qaısy birin aıtasyń, bir-birine qosyla almaı ketken, shyn ǵashyqtar ǵoı.
Dúnıe jaralǵaly beri Aı Kúnge jete almaı keledi. Olar o basynda erli-zaıypty eken, ekeýinen juldyzdar týǵan. Ázázil ajyratqan.
Bir-birine shyn ǵashyq bolyp, qosyla almaý dúnıedegi kemdiktiń eń ulysy.
Qanaǵat qaryn toıdyrady...
Arany ashylǵan, ashqaraq toıymsyzdar – adaldyqtyń qazyǵynan ajyrap qalǵandar.
Adaldyqtyń qazyǵy – qanaǵat.
Bir kem dúnıe – zor kem dúnıe.
Kóregen kósem
Men endi Astanada, Álıhan Bókeıhan kóshesinde turamyn. Úıdiń besinshi qabatyndaǵy magazın «Altyn Orda» dep atalady. İrgemizde – Kongres-holl, aldymyzda – túrik shaıhanasy.
Tústikte bir úıden keıin – Esil-ózen. Oǵan tónip turǵan – Kenesary eskertkishi.
Álıhan Bókeıhan – Alashorda kósemi. Sonyń atyndaǵy kóshe – aıbyn.
Sonaý 1910 jyldyń ózinde Petrogradta basylyp shyqqan «Qazaqtar» degen eńbeginde Álıhan Bókeıhanov bylaı deıdi:
«Kresándardy qazaq dalasyna úıip-tógip qonystandyra berse, tyń jerdiń túgel jyrtylary haq. Al qazaq dalasy tyńynan aıyrylǵan soń, tuldyrsyz bedeý qalady da, egin óspeıtin bolady… Qazaq dalasynyń tamasha shúıgin jaıylymdarynyń topyraǵy kókke ushqan soń, dala shólge aınalady, sóıtip, kresán aıtaqyrǵa otyryp qldy, al jaıylymnan aıyrylǵan qazaq ábden azyp-tozyp, aqyry jańa turmystyń jaǵdaıymen proletarıat qamytyn kıip, taý-ken zavodtaryna, qalaǵa ketedi».
Arada elý jyl ótkennen keıin orys jazýshysy Chıvılıhın «Zemlá v bede» degen shyǵarmasynda Álıhan Bókeıhannyń kóripkeldigin rastap berdi.
Sóıtsem kósem Álıhan Bókeıhandy Stalın jaýyzdary atyp tastady.
Imansyz jaýyz zaman, zalym dúnıe.
Óz úıińdi qorlama
Adam da qustar sıaqty ómirbaqı alyp báıterektiń bir butaǵyn panalap tirshilik etedi. Sóıte tura, sorlylar, sol ózi panalaıtyn butaqty baltalap shaba beredi.
Butaq qulasa, ózi de qulaıtynyn sezbeıtin qandaı maqulyq?!
Keıde adamdar jasampaz bola tura, órkenıettene kele óz quıryǵyn ózi jalmaıtyn aıdahar sıaqtanady-aý deımin.
Qumyrsqa ekesh qumyrsqa da óz ıleýin qorǵaıdy. Al adamdar óz úıin (tabıǵatty) qorlaıdy.
Oısyraǵan orny tolmas bir kem dúnıe.
Namys qaıda
"Álem bizdi qurmettesin desek, óz ultymyzdy jáne ulttyq beınemizdi aldymen bizdiń ózimiz bar sezimimizben, aqyl-oıymyzben, is-áreketimizben qurmetteýimiz kerek. Óziniń ulttyq beınesin taba almaǵan ulttardyń basqa ulttarǵa jem bolatynyn bilip qoıǵanymyz jón" (Atatúrik).
Al bizde, qazaqtarda qalaı? Basqa-basqa, tipti Parlamenttiń ózinde, Senaty bar, Májilisi bar, daýysqa salǵanda toqsan paıyzǵa jýyǵy qazaq tiline qarsy daýys berdi.
Al dál osy Parlament qazaq tilin memlekettik til dep sheshim qabyldaǵan bolatyn.
Bul tolqý sonda ne tolqý? Depýtattardyń basym kópshiligi keshegi óz sheshimine qarsy shyqqany qalaı?
Joǵaryda Atatúrik aıtqan ulttyq qasıetterdiń múlde ada bolǵany ǵoı. Ulttyq qasıet, ulttyq namys ólgen ǵoı.
Mine, bul naǵyz qasiret!
Bir kem dúnıe.
Oılan, qazaq
...Túrik ultynyń minezi asqaq. Túrik halqy eńbekqor. Túrik halqy zerek halyq. Óıtkeni, túrik halqy ulttyq tutastyqtyń jáne birliktiń arqasynda basqa kúshterdi jeńe bildi.
"Men – túrikpin! " degen adam qandaı baqytty (Atatúrik) .
Al bizde, qazaqtarda qalaı? "Men – qazaqpyn! " dep bári de qasqaıyp turyp maqtanyshpen masattana aıta ala ma? Aı, bilmeımin. Qazaqtardyń jartysyna jýyǵy óz ana tilinde sóıleı almaıdy dep jazyp júr ǵoı gazetter. Ol ras shyǵar. Oǵan ózim depýtat retinde Parlamentte júrgende kózim jetken. Qazaqsha sóıleıtinder neken-saıaq bolatyn.
Prezıdentimiz Nursultan myrza: "Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin", – dep aıtqan.
Biraq...
Zor kem dúnıe. Amal qansha?!
Qısalańdaı beredi
Táńirdiń qudiretine tań qalasyń. Qudiret álemdi ádil, saǵat tetigindeı minsiz jaratty.
Bári tártipti: Kún de, Aı da, Jer de tek óz jolymen júredi. Sansyz juldyzdar da bári týra jolmen júredi.
Al adamdar she?
Paıǵambarlar, sahabalar, asa bir danyshpandar bolmasa, kóbisi qısalańdaı beredi. Buralań joldarǵa túsedi. Adasady, súrinedi, qulaıdy.
– E, Qudaı, ne jazdym?! – dep jylaıdy.
Qudaı jolymen júrseń, jylamaısyń.
Biraq sony umyta beredi.
Bir kem dúnıe.
Jalǵyzdyq jaman
Jasyń ulǵaıǵan saıyn qurby-qurdas, qataryń kemı bastaıdy.
Óz qataryń bolmasa toıǵa barma degen.
«1950 jyly mektepti menimen birge bitirgenderden kimder bar?» – dep surastyrsam… kóbi joq. Saqal-shashy appaq qýdaı bolyp Ábdiýáli Danaev, tóbe shashy túsip qalǵan Isataı Úmbetbaev júr. Mahan molda, bozkóz Manap…
Ábdiýáli kúmis medalmen bitirgen. Lenıngrad temirjol ınstıtýtynyń túlegi. Kóp jyl Jambyl temirjolynyń bastyǵy boldy. Qazir de stýdentterge sabaq beredi.
Sonyń baryna da shúkir.
Mektepti birge bitirgen Qarataı Turysov edi. Kóp jyl qatar júrdik.
Sońǵy jyldary Parlamentte depýtat bolyp, birge otyrdyq. Jetpiske tolar-tolmas dúnıeden ótip ketti.
Taraz shaharynda sol 1950 jyly mektepti bitirgender sýretine qarap otyryp:
– Apyraı, men áli tiri júrmin, á, – dep qoıamyn. – Múmkin, Alla meniń qıanattan qyryqqa jetpeı qaıtys bolǵan ákemniń jasamaǵan jasyn maǵan qosqan shyǵar?
Bir Alla ózi biledi.
Degenmen, jalǵyzdyq jaman.
Bul da bir kem dúnıe.
Máńgilik eshnárse joq
“Egemen Qazaqstan” redaksıasy zeınetker meni sholýshy qyzmetine aldy. Keıbireýlerge kúlki: keshegi bas redaktor búgin sol redaksıanyń bosaǵa jaǵynda otyr.
Al, men oılaımyn: zamanynda osy gazettiń bas redaktorlary bolǵan Smaǵul Sadýaqasov, Turar Rysqulov, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, Ǵabıt Músirepov sıaqty alyptar basqarǵan mekemeniń bosaǵasynda otyrsań da jarasady.
Máńgilik eshnárse joq.
Máńgi tek Qudaı ǵana. “Bir Alladan basqanyń bári ózgermek” (Abaı).
«Bir kem dúnıe» kitabynan
6alash usynady
