"Enshi bólý jaıly eki aýyz sóz"
Shákárim Qudaıberdi
Enshi berý, enshi alysý – erteden kele jatqan bir jol. Ádette bir adamnyń birneshe uly bolsa, ul balalarynyń úılengenine ákesi enshi bólip beredi. Aıtalyq, bir adamnyń eki balasy bolyp, sonyń úlken uly úılengen bolsa, ákesi sol úlken ulyna enshi bóledi. Qazaq jolynda enshini balalaryna ákesi bóledi, eger balalary narazy bolsa, basqa bıge salyp bólisedi. Kóbinese ákesi kishi balasynyń qolynda qalyp, basqa balalaryna enshi berip shyǵarady. Maldan enshi bererde ákeniń eki balasy bolsa, onyń úlkeni úılense, ákesi barlyq maldy jeti bólikke bóledi. Bulaı bólýiniń sebebi – osy jeti bóliktiń bir bóligin balalardyń sheshesine qaldyryp, qalǵan maldy úshke birdeı bólisip, bir bóligin úlken ulyna beredi. Ol ákeniń uldarynan basqa qyz balalary bolsa, ol qyz balalaryna enshi bólinbeıdi.
Ákesi balalaryna enshi bergende mal bir túlik bolmaıdy – túıe, jylqy, sıyr, qoı bolyp, ár túlikti bolady. Sondyqtan barlyq maldy toqtyǵa shaǵady. Qazaqta «Qaq», «Toq» degen qara maldyń attary bolady. «Qaq» dep besti at, qysyr baıtal, qysyr sıyrdy aıtady. Al, «Toq» dep býaz dónejin baıtal, býaz sıyrdy aıtady. «Qaq» qaranyń baǵasy – bes toqty, «Toq» qaranyń baǵasy – on toqty bolady. Jaqsy atan túıeniń baǵasy jıyrma toqtydan bolady. Erkek qoı, saýlyq qoı, torpaq – eki toqtydan, jabaǵy – úsh toqtydan sanalady. Qazaqtyń qyzǵa enshi bólmeıtin sebebi – qyzdan qalyń mal alady, eger shyn jolǵa kelse, sol qyzdan alǵan qalyńmaldyń mólsherin ákesi qyzyn uzatarda túgel qyzǵa jaratýy kerek.
Al, jer enshisine kelgende, ákesi qaramaǵyndaǵy jerdi bóledi. Ol úshinjerdi arqanmen, ne kóz mólshermen ózine bir jarym ese, qalǵan balalaryna bir-bir ese etip bóledi. Eger balalardyń sheshesi ólip, ákesi toqal alǵan bolsa, ne toqaldy báıbishesi ólmeı alǵan bolsa da, toqalǵa mal-jerenshisi bólinbeıdi.
Ákeniń baıbishesinen de, toqalynan da balasy bolyp, olar enshi alysqanda malǵa da, jerge de báıbishe balasy eki ese bolady. Munda jer enshisin bólgende ózgesheligi bolady. Barlyq áke qaramaǵyndaǵy jerdi úshke birdeı etip baıbishe balasy bóledi de, tańdap bir bóligin toqal balasy alady. Ne toqal balasy barlyq jerdi teń úshke bóledi de, tańdap eki bóligin baıbishe balasy alady. Bulaı bólisý – eskiden kele jatqan jol. Osylaı bólisý mynadan shyqqan: eger barlyq jerdiń ózi tańdaǵan eki esesin baıbishe balasy alatyn bolsa, ol shuraıly jerdi ózi alyp, toqal balasyna taqyr, mal jaıylymy az, páıegi joq jerdi tastaǵan bolar edi. Al toqal balasy ózi tańdaǵan bir esesin alatyn bolsa, onda toqal balasy barlyq shuraıly jerdi alyp, baıbishe balasyna shuraısyz jerler qalǵan bolar edi. Eger baıbishe men toqal balasy ózdi-ózi kelise almasa, ol kezde joǵaryda aıtylǵan jobamen basqa bıler jerdiń jaǵdaıyn birdeı etip bólip tańdatqyzady. Eshkimge tartpaı aıtatyn ádil bılerdiń bóligi zańdy bolypqala beredi.
6alash usyndy
