Qaıshalysqan adamǵa toly segiz vagondyq jolaýshylar poıeziniń eń sońǵy vagonynan tıngen orynyma endi ǵana ornalasyp, qol somkemdegi kúndelikti oqyp júrgen Sábıt Muqanovdyń «Ómir mektebi» atty esse romanyn oqı bastaǵanym sol edi:
– Assalaýmaǵalaıkom, Qanatbek aǵa! - degen balanyń daýysynan kitapqa shuqshıǵan basymdy eriksiz kóterdim. Aldymda kózinen ot shashqan, on-on bir jas shamasyndaǵy torsyq sheke, qara domalaq ul tur. Maǵan qarap eshbir tosyrqaýsyz jymıyp:
– Aǵa sizdi atam shaqyrady, biz osy vagonnyń birinshi, ekinshi oryndyǵynda otyrmyz, - dedi.
– Atań kim?
– Qazym.
– Qaısy?
– Býryltoǵaıdaǵy qısager Qazym.
– Oı, aınalaıyn, Qazym atanyń balasysyń ba? Jaraıdy atańa baraıyq.
Súıtsem Aqsaıdaǵy azamattar olarǵa meniń keletinimdi aldyn ala aıtqan eken. Sodan aqsaqal poıezǵa shyǵa nemeresine meni izdetipti.
Vagon toly beıtanys jandar ortasynda eki-úsheýimiz qushaq aıqastyra sálemdesip, abyr-sabyr bolyp jatyrmyz. Halqymyzdyń qazynaly Qazymy atalǵan áıgili qısager qarıany budan burynǵy birneshe qımyldarda syrtynan kórip, ótken jyly Býryltoǵaıdyń aýdandyq aıtysna usynyspen qatynasqan saparymda az kem birge bolyp, estelik sýretke túskenimmen, aıyzym qanyp áńgimelese almaǵan edim.
– Saparyńyz sátti bolsyn, bet alysyńyz qalaı?
– Gansýdegi Aqsaı Qazaq aýdany shaqyrtypty, nemerem Bolatbekti ertip solaı ketip baramyn. Myna jol serigimniń aty Asqar, Kókaǵash aýyldyq mádenıet ponkıtiniń qyzymetkeri. Qaǵylez qarıa qasyndaǵy nemeresi men jol serigi Asqardy da tanystyryp úlgirdi.
– Jolymyz bir eken, meni de sol Aqsaıdaǵy azamattar shaqyrtqasyn ketip baramyn. Buıyrsa sizdermen birge bolǵan saparym oljaly bolar, - dep aldaǵy kúnderge boljal jasap jatyrmyn. Sál tynystap alǵan qarıa:
– E, balam, óner óltirmeıdi degen sózdi atań qazaq beker aıtbaǵan ǵoı, boıymyzdaǵy osy bir qasıettiń arqasynda qara orman halyqtyń qoshemetine bólenip, biraz jerdiń, eldiń dámin tattyq, buǵanda shúkir. Qazirgi betalystaryń jaqsy, ónerdiń sapary alys, bıil men seksenniń altysyna shyqtym, sondada kárilikke boı bergim kelmeıdi, - dedi kúlimdeı sóılep.
Baıaǵyda shejire-sheshen qarıalardyń biri: «Kárilik ajarly kezińdi alady, shash-saqalyńdy aǵartyp kózińdi alady, buǵan ókpeleseń egesip tisińmen sózińdi alady, belińdi jazdyrmaı eki aıaǵyńa kisen salady. Oǵanda kóngiń kelmese kóreriń mynaý dep ózińdi alady» - degen eken. Sol bir sóz kóńilimniń kókjıegin sharlap ótkenimen selkildep kelgen seksenge ses kórsetip turǵan, tobyqtan qaǵar toqsanǵa da talpynysy shıraqy aqsaqalǵa eriksiz súıine qaradym.
– Shirkin, Qurmanbek naǵyz talant edi ǵoı. Júrgen jerin dýmanǵa bólep, otyrǵan jerinde óleńniń aq jaýynyn quıyp-quıyp jibergende eriksiz tańdaı qaǵýshy edik.
– Qurekeńmen qarym qatynasyńyz qoıý dep estigem, ótken kúnderden aıta otyryńyz.
– Iá, Qurekeń ekemiz sekseninshi jyldardan bastap aralastyq. Ol menen on eki jas kishi bolǵanymen aǵalyq-inilik, joldastyq ázil-qaljyńymyz jarasyp turatyn. Aqyndar aıtysyna, basqa da oıyn toılarǵa birge baryp júrdik. Talaı qyzyqtar, esten ketbes kúnder boldy. Kórispegen kúnderimizdiń arasy alshaqtaǵan saıyn bir-birimizdi saǵynyp izdeıtinbiz. 1994 jyly shilde aıynyń bir kúni men oǵan poshta arqyly hat joldap, óz óleńderinen bir taspa toltyryp berip jiberýin ótindim, arada on-on bes kún óter-ótbeste jaýap haty qolyma tıdi. Súıtsem Qurekeń syrqattanyp emhanaǵa jatyp qalǵan eken, ol óz jaǵdaıyn hat arqyly óleńmen bylaısha baıandapty:
– «Qymbatty, duǵaı sálem, Qazym aǵa,
Bolýdan táńir qaqsyn jazym aǵa.
Syılasý tirshilikte bir ǵanıbet,
Kóz jetbes ómirdiń kóp, azyna da.
Murasyn burynǵynyń saqtap júrgen,
Sarqylmas uqsaýshy ediń qazynaǵa.
Jubymyz jazylmaıtyn jyl qusyndaı,
Bir bardyq qońyr oba sazyna da.
Jatqanda bolnısada hatyńdy aldym,
Kim bilsin jaman iniń jazylama.
Bir taspa daýysyńdy jiber depsiń,
Halym az aıǵaılaýǵa qazir aǵa.
At mingiz, shapan kıgiz degen joqsyń,
Jón edi jaraǵanym bazynańa.
Az sózben jaǵdaıymdy bildirmesem,
Qalady-aý, inińe ókpe, nazyń aǵa.
Birge ósken taı-qunandaı úıirdegi,
Jarasar erdiń erge kúıingeni.
Artynyń ne bolaryn kim biledi,
Bir naýqas shyrmap aldy bıyl meni.
Amanat aǵasy aıtqan biraz jumys,
Saý bolsa ǵazız basqa qıynba edi.
Aldynda aǵalardyń dombyra alsam,
Táıir-aı jalǵyz taspa buıymba edi.
Aılanbaı bir aýdaryp túgeter em,
Almasyp ún sandyqtyń tıirmeni.
Elińe menen sálem shyǵa almadym,
Arqannan tańyr taqqan búıirdegi.
Amanba el?
Býryltoǵaı jerindegi,
Azamat atqa miner elińdegi.
Sarbulaq saqarasyn Saırandap ek,
Úırekteı úlińgirdiń kólindegi.
Darıǵa-aı sizden basqa esh adamnan,
Kózime bir parsha hat kórinbedi.
«Kózden ketse kóńilden bolady umyt»,
Ras-aý degen támsil tegindegi.
Oǵashtyq ótkizbegen sekildi edim,
Dostardyń sýıtyndaı kóńilderi.
«Bir atym nasybaıdan kóńil qalar»,-
Degeni burynǵynyń teginbe edi?!
Atalar kóńilden dep aıtady eken,
Adamnyń arymaǵy, semirmegi.
Qosh Qake, jaqsylyqpen kóriseıik,
Toǵysqan aǵa-ini edik senimderi.
Aramyz eshqashanda bólinbesin,
Saptaspyz bir maıdannyń shebindegi».
Aqynnyń jyr jınaǵynan «Qazymǵa hat» atty osy óleńin neshe ret oqyǵanymyzdy kim bilsin, biraq dál qazirgideı tebirenbegen ekenmin. Kúnine júzdegen, myńdaǵan adamdar shoǵyry ortasynda júrsede óner adamynda bolatyn rýhanı jalǵyzdyq, jabyǵý, saǵyný degen tylsym dúnıe ǵoı, sol jalǵyzsyraýdan, saǵynýdan birin-biri izdep, alystan kisinesetin arǵymaq minez jandar-aı.
Qazekeńniń ákesi Kálmen óz ortasyna syıly, qystaýbaı aýyldarynyń mollasy bolǵan, kózi ashyq, kókiregi oıaý jan bolsa, anasy Bátıma merkittiń qulsary rýynyń irgeli baıy Káden aýylynyń qyzy eken.
Men on bes jasymnan bastap qısa jattadym. Qısa-dastanǵa qumar bolýyma áser etken naǵashy aǵalarym Bókeı, Kóksegen degen kisiler. Sol kezde jasy otyzdyń ishndegi azamattar edi, olar tańdy tańǵa uryp qısa-dastandardy jatqa aıtatyn. Sol bir jyldar úrkin-qorqynnyń mezgili bolsada mańaıdaǵy aýyldar qyz uzatyp, kelin túsirip toı jasap jatady. Toı jasaǵan aýyldar Bókeı, Kóksegenderdi arnaıy at jiberip aldyryp kitap aıttyrady. Solardy kóre júrip meniń de qısa-dastanǵa degen súıispenshiligim oıanyp Aqyt, Arǵynbek, Qajet qatarly aqyndardyń jyrlaryn naǵashylarymnyń aýyzynan jattaı bastadym,- deıdi Qazekeń.
Osy kezde qasymyzǵa kelip jaıǵasqan taǵy bir saparlasymyz Shınjáń qoldanylmaly kásipter tehnıkalyq ınıstıtýtynyń dosenti Bolat Zamanǵajyuly da áńgimege aralasty:
– Aqsaqal qaıyn jurtyńyz qaı el?
– Men naǵashy aýylymnan qyz alǵan janmyn, úlkender Kábırá (jubaıynyń aty) ekeýmizge besigimizde qudalasqan eken, ol kisi qazir seksen úshte, áli shı orap, syrmaq tigedi. Eki ul, tórt qyzym bar. Shúkir baqytty janmyn.
– Besikte quda bolǵan dedińiz be? Ashalap aıtyp berseńiz.
– Iá, burynǵy kezde atalarymyz besiktegi balasyna bel quda izdeıtin bolǵan. Kelini júkti úlkender ishtegi balaǵa qudalyq jasasyp qoıatyn, ol kezde sheshem maǵan aýyr aıaq, al naǵashym Kádenniń Súleımen degen ulynyń áıeli de aýyr aıaq eken, osylaısha naǵashym Káden men ákem Kálmen ekeýi bizge besigimizde qudalasypty.
– Rasynda este qalar oqıǵalar eken. Bir qısany jattaý úshin neshe ret oqısyz, qansha qısa-dastan jattadyńyz?
– Kóbinde bir ret ǵana oqp shyǵam, keıbirin eki ret oqımyn, oqyp bolǵannan keıin kózimdi jumyp oılansam shýmaq-shýmaq bolyp kóz aldymnan ótip jatady, qazirge deıin bir júz jıyrma jeti dastandy jatqa alyppyn.
Tarıh kóz, qoıma júrek qarıanyń qasıetine eriksiz tamsanyp bir-birimizge qarastyq. Osylaısha shejire qarttyń sheshen tilimen shertilgen Yrysbaı sheshenniń tapqyr sózderi, qyryqynshy jyldardaǵy eldiń taǵdyry jaıly aıtylǵan áńgimelerimen sýsyndap alty saǵattyq joldyń alystyǵyn da ańǵarmaı aıaldamadan tústik.
Áńgimelesken: Qanatbek Zaıtollauly
6alash usynady
