Sákenniń «Taý ishinde» ániniń shyǵý tarıhy

-Anaý kóringen «Kókmuryntoı» tóbeniń bıigi. – Aqyn Isadan qalǵan «Quralaı sulý» dastanynyń oqıǵasy týǵan jer. Toı tóbeniń baýraıy «armansyz adam» dep ańyz bolǵan batyr Keldenniń mekeni...

- E-e, Quralaı sulýyn Qamsaqtynyń kólinde jolbarysqa jazym ǵyp armanda ótken batyr Kelden be?

- Dál sonyń ózi.

- Paı-paı, shirkin-aı! Sol oqıǵany móldirete jyrlap ketken daýylpaz

aqyn Isaǵa kim jetken edi.

- Al endi «Kókmuryn» baýraıyndaǵy Tuıyq kól qamysynda sonaý tóńkeris jyldary Arqadaǵy Betpaqty basyp Túrkistan asqan Sáken janynda keremet bir perızat bolypty.

- Sáttibaıdyń myna sózi «Ońtústiktiń» sol kezdegi redaktory Baıtursynov Mádıdi eleń etkizdi.

- Sáken Seıfýllındi aıtamysyń?

- Iá, dál sol Sákenniń ózi. – Tóńkerisshil bálshebek aqtardan qashyp bizdiń jaqqa kelgende, myna Sozaqta mılısa náshándigi Táýkebaıdan pana taýyp, ekeýi arada qyl ótpeıtin dos bolyp ketken ǵoı. Átteń sol Táýkebaı keıin, otyzynshy jyldary «baı balasy», «ultshyl, halyq jaýy» Seıpollanyń quıyrshyǵy» - dep ustalyp, atylyp ketti. Bar syry ózimen birge ketti.

Jurt únsiz. Meniń Sákenniń romantıkaly jumbaq syrǵa, sol bir beımálim sapary jaıyndaǵy bar estip-bilgenim solaı, qum jutqan tumanyń tunbasyndaı tym kelte, ókinishpen úzilgen-di.

Arada tutas bir dáýirdi artqa salǵan qanshama jyldar ótti. Jasy alpystan asqan, qoıý shashyn tutas boz qyraý shalǵan, er keskindi eńseli azamat sóılep otyr.

- Men sizge sonaý Syrdarıanyń arǵy jaǵynan arnaıy kelip otyrmyn. – Moıynymda qanshama jyldardan qalyp jatqan áke amanatyn aıtqaly keldim. – Esimim Beısembaı, siz bir kezde áńgime ǵyp jazǵan Sákenniń dosy – Táýkebaıdyń jalǵyz ulymyn. Famılıam Kadırov. – Zaman sazymen áke atynan qashyp, bir aǵaıyn esimin alǵanmyn.

Otyzynshy jyldardyń basynda «Baı balasy, datqanyń urpaǵy» dep tyqyr túskesin ákem jylysyp Táshken asyp Bóke jaǵyna ketken eken. Ol kezde men tórt jastamyn. Qatal zaman quryǵy qashqandy qutqarǵan ba, ákem sol jaqta kire tartyp, kásipshilikte júrgende 38 jyly Seıfýllınniń quıyrshyǵy dep ustaldy. Jıyrma jyldy arqalatyp, ıtjekkenge aıdapty. Amalsyzǵa amal ne, arada on segiz jyl ótkende elý altynyń kókteminde oraldy.

Biraq dozaqtyń azabynda ótken ómir uzaq júrim bermedi. Alty jyldaı el sheti Jetisaıdyń jerin basyp dúnıeden ótti. Týǵan jeri altyn besigi – Sozaqqa barmaq edi, bara almady. Kindik qan tamǵan elin kóre almady.

Bir kúni jumystan kelsem, ol tóseginiń janynda otyr. Qolynda «Ońtústiktiń» bir sany. Kóńili tolqýly. Sondaǵy «Saryarqanyń sazdary» atty sizdiń áńgimeńizdi oqypty.

- Balam, - dedi ákem, - mynany jazǵan bala bizdiń sozaqta ótken jastyq shaǵymyzdyń shet jaǵasyn qozǵapty. Keıingi jastar qaıdan bilsin. Keler urpaqqa ómirdiń shyndyǵy kerek. Sen izdeseń sol gazet tilshisin kórersiń, sonda meniń atymnan myna áńgimeni aıtarsyń, - dedi.

Jıyrmasynshy jyldyń maýsym aıynyń ortasy edi. Jazdyń kúni qyzmetkerler Sozaq syrtyna Tórtinshi jaılaýyna kóship shyǵyp, kıiz úıde otyrǵanbyz. Bir kúni keshte úı syrtynan at dúbiri, artynsha – kim bar, degen er jigittiń jigerli daýsy estildi. Tysqa shyqtym. Aldymda ǵaıyptan túskendeı kelisti aqboz arǵymaq mingen, qasynda qarakók sáıgúlikte sulý kelinshegi bar bir jas jigit tur.

- Maǵan Sozaqtaǵy mılısıa bastyǵy Táýkebaı kerek edi.

- Iá, izdegenińiz aldyńyzda tur.

- Men Aqmola jaǵynyń qazaǵy Seıfolla uly Sadýaqaspyn – al meni Seıfýllın Sáken , - deıdi Keńeser is bar.

- Sáken! – júregim dir ete tústi. – Ol kez jalyndy jas aqyn – Sákenniń esimi qazaq dalasyn jańadan sharlap turǵan shaǵy. Attan túsirip, úıge kirgizdik.

- Ýaqyt tar. Artymyzda qýǵynshy. Myna jas áıeldi osy sátten bir tasa, senimdi jerde saqtaý kerek. Basyna bostandyq izdegen, - teńdik izdegen qazaqtyń qyzy, - dedi.

Sáken aıtqasyn sóz bar ma, tez bárimiz atqa qondyq. Myńjylqy qoınaýynda bir tas bulaq jaǵasynda shetkeri otyrǵan jesir jeńgemizdiń úıine apardyq. – Shirkin, Merýert dese merýert. Kirshiksiz janar, aqsha bet, móldir kózdiń ózi eken.

Erteńine sáskede on bes shaqty, soıyldaryn taqymǵa basqan, qýǵynshy saý ete tústi.

- Qaıda Seıpollanyń bálshebek balasy. Qaıda bizdiń qalyń berip alǵan jesirimiz. Shyǵar, - dep ákireńdeıdi. Nadan tobyrdyń sóz uǵary joq.

Sózdi uqpaǵan tobyrdyń betin vıntovkeniń bastarynan asyra atqan eki oǵy qaıtardy. İzimen qumǵa qaraı zytty.

Qýǵynnan qutylǵasyn Sáken arqa-basy keńip, tomaǵasyn sypyrǵan qyrandaı qyrattandy. Júzi nurlanyp, jadyrap, jaınaı tústi.

- Bir apta emin-erkin tynystap, dem alaıyq, ári elge shyǵyp, jastardy jańa ómirdiń bıik murattaryna tartaıyq, - deıdi.

Sáken aıtqan soń el kisileri bop aqyl qosyp Myńjylqynyń bógdeniń kózinen aýlaq Balyqty áýlıe shatqalyna úsh aqboz úı tigetin boldyq. Sonyń biri Sákenniń dem alar orny, ekinshisi as úı, endi bireýine qosshy-qoryqshylar jaıǵasty.

Osynda túneıtin Sáken ár kúni tústen keıin bir mezgil mańaıdaǵy aýyldarǵa shyǵyp, jastardy jıyp, jalyndy sóz sóılep, óleńderin oqyp, olardy uıymshyldyqqa, óner-bilimge, mádenıetke shaqyrdy. Sol kúnderi men Sákennen jup jazbaı kúndiz-túni birge boldym.

Merýertti panalatqan jeńgeniń aýly bul aradan qozy kóshi ǵana jer. O da taýdyń bir kórkem, tas bulaqty sýynyń jaǵasynda edi. Taıaýda, bulaq boıynda zaý ósken saıaly qaratal turatyn. Sáken ár kesh aqboz atyna minip, ózi ińkár bop tabysqan Merýertine baryp júrdi.

Qyrqadan aqboz úıler kórinedi. Sol sát úıden shyǵyp, túngi boz munarda aq kóılegi bozań tartyp sulý beıne de kórinedi. Sáken at shylaýyn maǵan ustatyp, belgili kezdesý orny – bıik Qaratalǵa jóneledi. Aq tún, alyp shynar, móldir bulaq, juldyzdy aspan, syrly kezdesýdiń tilsiz-únsiz kýási osy tul tabıǵattyń qushaǵy.

Osylaı alty kún ótti. Ár kesh, aı asty, jaıly túnde at ústi kele jatyp, Sáken yńyrana tolǵap, qońyr keshke qosylyp, jan adam estimegen bir ánniń sazyn baıaý shyrqaýmen boldy. Bir tún uıyqtamaı óleń sózderin dápterine túsirdi. Ózi ózimen kúbirleı sóılep, jıi tysqa shyǵyp, sý jaǵalap, syrly dúnıe qushaǵyna berildi.

Sońǵy kún, sońǵy kesh, Sákender erteń jolǵa shyqpaq. Aı týyp keledi. Sáken kóńildi.

- Bir apta birge boldyq, Táýke. Dostyq isterińe rızamyn. Tynyqtyq. Án de keldi dúnıege. Onyń sózi mynaý, - dep, dápterin ashyp, óleń joldaryn tebirene oqydy.

Kelemin taý ishinde túndeletip,

Aımaqty kúńirentip óleńdetip.

Aq boz at astymdaǵy sylań saǵym,

Jaltańdap qulaqtaryn eleńdetip.

Sońǵy tún, sońǵy kesh. Keń dúnıe kúmis nurǵa shomyp, jym-jyrt jatty. Tasbulaqtan Merýert janynan qaıtqan Sáken aı mańdaıyn, keń keýdesin baıaý jelpigen maıda qońyr samalǵa tosyp, at ústi baıaý ándetip keledi.

Taý shatqalyna kirdim. Aınala bıik quzarǵa enip, uzaǵan saıyn Sákenniń qońyrqaı ashyq daýsy bıikteı tústi. Oǵan aınala tóngen quzar tastar, túngi dúnıe jańǵyryǵa ún qosty.

Uıqyǵa ánimdi estip berilmessiń,

Maýjyrap tósegińde kerilmessiń.

Aqyryn úıden shyǵyp ýádeli,

Jerine kelýge sen erinbessiń...

Shirkin, sol bir sáttegi Sákenniń kóńil kúıi qandaı edi. Aqboz aty, ústinde aq kóılek. Omyraýyn ashyp tastap, aıly tún astynda ańyrata shyrqap kele jatty azamat. Jalǵan dúnıe, óter-keter dep kim oılaǵan.

Tań sazymen Sákender attandy. Sýyndyq asýynda qaıyryla turyp qoshtastyq. Aldaǵy beımálim ómir, belgisiz taǵdyry kútken keń dúnıe qushaǵyna qulap, uzap bara jatqan qos beınege qıyla qarap qala bergen edim...

 

 Qaırat Baıbosynov - Sáken Seıfýllın "Taý ishinde"