(aqyn, aǵartýshy Qadyr Jumaqanulymen áńgime)
– Qurmetti Qadyr Jumahanuly, «Narym qymbat, narymnan arym qymbat» degen taǵylymdy qaldyrǵan dana qarttarymyz ejelden adamdyqtyń aq jolyn ar men uıatqa ákelip taımastaı qyp tireýiniń túp tamyry nede dep bilesiz?
– Qazaq halqynyń ónege, tárbıe-taǵylymy ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasyp, urpaqtan-urpaqqa mura bolyp kele jatqan jádigeri. Iaǵnı, halyqtyq ǵylm júıesi, bul birde eki júz jyldyń ǵana jemisi emes, halqymyzdyń túp-tórkinnen beri qaraıǵy urpaǵyna sińirip, artyna qaldyrǵan ulaǵat. Osy arada bir uǵymǵa sál túsinik jasaýymyzǵa týra kelip turǵandaı, qazir etnograf kóbeıdi. Ekiniń biri egizdiń syńary deıtindeı... Tipti ishinara áńgime povesteriniń temesiniń astyna (etnografıalyq povest), (etnografıalyq áńgime) deıtin anyqtama jazyp qoıýǵa deıin bardy, solar etnografıany «Turmys salt tanymy» dep ǵana uǵyp júr. Shynyn qýǵanda etnografıa ondaı jalań uǵym emes; qaıta, bir halyqtyń kelip shyǵý tegin, damý jáne kemeldený barsyndaǵy qıly tarıhı keshýin, tarıhyn, mádenıetin, turmys-saltyn, ǵuryp-ádetin, ózindik erekshelikterin, bir aýyz sózben aıtqanda sol halyqtyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetin zertteıtin ǵylm-etnografıa.
Adamzat jaratsylynyń bir-birine uqsamastyǵy joq, báriniń basy, kózi, qol, aıaǵy, denesi birdeı. Biraq, olardy daralap turatyn ne? Ol kún kóris tásili, ádet-ǵurpy, ómir surý formasy, eń bastysy-ózine tán tárbıe quny. Endeshe, sol tárbıeni kimge beredi? Birinshiden ata-anasy balasyna beredi, ekinshiden úlkeni kishsine beredi, biletini bilmeıtine beredi, kóp biletini az biletine beredi, tárbıe ıaǵnı ónege mine osylaı qalyptasqan. Osy arada «Berý» jáne «Alý» degen eki uǵym tur, muny qazir biz «Qabylet» dep aıtyp júrmiz. «Qabylet» sóziniń tórkini – «Qabyl et!», bilgenińdi ózgege qabyldattyra alsań – qabyldattyrý qabyleti, eger qabyldattyra almasań – qabyletsizdik. Osy uǵymmen ultymyzdyń ulaǵatty tárbıesi moralǵa oıysaıyq.
«Moral» degen búgingi qoǵamnyń saıası tili. Qazaqta «Uıat», «Ibaǵat», «Inaýat» delinetin qasıetter bar. Osy asyldar ózin joıǵyzbaý úshin halqymyzǵa jalpylasa beretin, urpaǵynan-urpaǵyna jalǵasa beretin senim bolyp qalyptasqan. Qazaqtyń «Qudaıǵa sendim-saǵan sendim» sóziniń tórkini osynda jatyr. Bul qasıet aldymen anadan týylyp, ósip-jetilip bolǵannan keıin baryp, ezip ishkizetin ishirtki ıa dári emes, ege salatyn vaksına da emes, ol shyr etip jerge túse salǵan náresteni jerden kóterip alǵannan bastalatyn tárbıe. Muny «Sútpen bitken súıekpen ketedi» deıtin formýlaǵa túsirip tastaǵan. Bul jerde sony aıtýǵa bolady; seksen, toqsan jasqa keletin adamǵa 18-20 jastarǵa jetken soń baryp jaqsy qasıetti tańdap júrip qaıta qalyptastyryp alý tirshiliktiń qolynan kelmeıdi. Bul tájirıbeni «Ana» deıtin danyshpan men «Ata» deıtin ǵulamalardyń; eń bergi mejemen aıtqanda halqymyzdyń beste, on myń jyldyq urpaq baýlý tarıhynan kórýge Ábden bolady.
Ultymyzda «Olymnen uıat kúshti» degen keremet taǵylym bar, muny aqyl-esi tolyq adamzat tersteı almaıdy. Qazaqsha bolǵanda: dúnıeniń bıligi uıatta, uıat turǵan jerde táýbe bar, táýbe turǵan jerde-ınaýat bar, ınaýat turǵan jerde-ıbaǵat bar, ıbaǵat bar jerde-qorqý bar, qorqý bar jerde-tartyný bar. Sondyqtan da halqymyz: «Qudaıdan qoryqpa, qudaıdan qoryqpaǵannan qoryq» deıdi, osndaı qudaı ne?
Ózi tabynatyn, olymnen de kúshti kóretin-uıat. Uıalmaý-jer betindegi arsyzdyq bitkeniniń kókteıtin topyraǵy. Biz joǵaryda aıtyp ótken: «Sútpen bitken súıekpen ketedi» degen sóz qane, basqa qaı halyqta bar? tárbıe daralyǵy degen osy. Halqymyz urpaǵyna analyq ýyzyn emizgen saǵatta ýyzben birge uıatyn da emizgen. Ýyzben birge emgen uıat qandaı? ýyz súıegi men etin tólejitse, uıat-ınaýat men ıbaǵatyn tolystyrǵan. Áne, sodan baryp: «Sútpen bitip, súıegimen ketetin» qasıet maıak bop jadyna sińip ketedi de, uıatty, ıbaǵatty, ınaýatty, ar-namysty adamǵa aınalady. Osy arada myna bir shýmaq óleńdi aıtaıyn:
Toǵyz aıǵa toltyrǵanda ushpen úshti eselep,
Tolǵaq qysat bul dúnıege neshe ketip, neshe kep.
Sol ananyń qulaǵyna bir tátti ún estiledi;
Keldim ǵoı men esińdi jıy, sheshe!- dep.
Eki dúnıeniń ortasynda, bir aıaǵy tórde, bir aıaǵy kórde degendeı tolǵatyp jatqan essiz anaǵa ústip shyryldap qursaǵynan shyqqan sábıiniń daýysy jetkende basyn julyp alyp mekirenedi ǵoı, shirkin, ana! Anadan ózge kimniń qolynan keletin meıirim edi bul! Aıtyp berýge tiliń jete me!? Aıtaıyn deseń qutyń qashyp, sóziń bytyrap, oıyńdy áreń jetkizetin muǵyjıza osy!
Jaratýshy ana men balaǵa «İńgá» deıtin sol daýyspen ınaýat pen uıatty janyna bir-aq sińirip jibergenin kóre almaǵan kóz kóz be? Uǵa almaǵan sana sana ma? Mine, ınaýat pen ıbaǵattyń on segiz myń ǵalamdy eljiretip turyp, bastalǵan jeri osy bolar. Bul tolǵaqtyń ishnde sábıdiń tili bar? Júrektiń muńy bar? Qudyrettiń nury bar, álemniń kúni bar, tolǵaqtyń syry bar, munyń bárin sıǵyzyp turǵan meıirimniń aty-ana, jany-uıat. Qazirgi moral dep otyrǵan danalyǵymyz ananyń tolǵaǵy syndy dál osy týmystan balaǵa sińirilgen ǵoı. Talasýǵa kele me? Shyndyqtyń shyndyǵy degen osy.
Jasaǵan táńir áıel zatyna júrek deıtin jumyr et bergende analyqtyń qudyretin ishten sińirip jiberet, bul erkekter júreginde joq bógenaı, ǵylm da, týmystyq jarals ta dáleldeı almaıdy. Sondyqtan ultymyz muny «Beıstiń kilti analardyń tabanynyń astynda» degen qortyndymen ǵana uqtyrǵan. Beıstiń kilti turǵan jerde uıattyń qaınary bar, namystyń sýarylatyn sýy bar, ınaýattyń qanatyn ýyzy bar, ıbaǵattyń tosatyn máıegi bar. Mine móral degenimiz osy mazmundardyń jıyntyq aty. Bul ultymyz úshin ortaq qasıet, «Besigińdi túze» degende atań qazaq jas balanyń jatatyn besigin ǵana aıtyp otyrǵan joq, «Balańa júrgizetin tárbıeńniń ózi tuzý bolsyn!» degeni emes pe.
– Ia, Qadyr ustaz, osy arada «Báıterek butaǵymen, adam urpaǵymen»- dep urpaq jalǵaýǵa asa joǵary deńgeıde mán berip, sapaly urpaq baýlýǵa barynsha kóńil bólgen halqymyzdyń ózgeshe ustanymdaryn baıymdaı ketseńiz!?
– Bala degen ne? Bala ata-ananyń ómiriniń jalǵasy, otbasynyń qyzyǵy, «Balaly úı-bazar, balasyz úı-mazar» deıtini sol, ata-ananyń baqyty-balada. Sondyqtan da «Besiksiz úıde bereke joq» deıdi, bul urpaqsyz úıdiń de, urpaqsyz halyqtyń da taǵdyry. Halqymyz urpaq úshin ómir súrgen, urpaq úshin ulylyq izdegen. Artyna masyl adam qaldyrǵysy kelmeıdi, uly adam men ulaǵatty tárbıe qaldyrǵysy ǵana keledi.
Qazaq halqy aýyr aıaq áıeldi túnde dalaǵa jalǵyz shyǵarmaıdy, qarańǵy túnge telmirtpeıdi, «Boıyń titireıdi» deıdi. Bul jalǵyz kelinshektiń ómirin qorǵaý emes, eń mańyzdysy-bir shańyraqtyń dúnıege endi kelgeli turǵan ıesi men ony keltirýshige qorǵanys bolǵan kúzet. Maldy da kúzetedi, onyń qasynda mynaý qandaı kúzet? Qandaı iltıpat shyǵyp turǵanyn, qandaı ınaýattyń tapqyrlyǵy ekenin oılaıyqshy!
Bir urpaqty dúnıege ákep turǵan tumsa qadamdy jas anany qandaı qorǵaıdy? Pershtesi bolyp aımalap tur. Áýeli aýyr aıaq kinde túıeniń etin de jegizbeıdi, eger jese, balany túıeshe on eki aı kóteredi degen senimi bar. Bosaný mezgili keshikse ol áıeldi túıeniń tamaǵynyń astynan, jýas ingen bolsa tipti, baýyrynan birneshe ótkizip; ári aman, ári tez bosanýyna senim týdyryp beredi, mine munyń ózi kisilik moral. Tolǵaq bastala-aq úı ishndegi teńder túgel sheshiledi. Abdyra, sandyqtardyń, úpshinderdiń aýyzy tegis ashylady. Qap, dorbalardyń aýyzy túgel sógiledi. Tolǵaqtaǵy ana álsiremes úshin sorpa ishkizip ál-qýat ústeıdi. Qyndaǵy qanjar, pyshaq, sapy bir-aq qynynan shyǵarylady, baltanyń qaby alynady. Basyna úki ustap turylady. Tolǵaqqa áser jasaıtyn bul yrymdar ananyń da, balanyń da amandyǵy úshin berilgen syrtqy medet, ishki aıalaý.
Al, balany jerden kóterip alýdyń ózi kóp bala kótergen mosqal jasty anaǵa beriledi. Jaıdary minezi, ystyq meıirimdi, myǵym densaýlyqty bolý tańdalady. «Bala toǵyz aı kótergenge tartpaıdy, jerden kóterip alǵanǵa tartady» deıdi. Qyz balanyń kindigin dirildep turǵan pyshaq ne Ustaramen kesedi. Al ul balanyń kindigin aı baltamen kesedi, kindik uzyn kesilse jasy uzaq bolady deıdi. Tipti naq úlkender bolǵanda tisimen egep te kesedi. Ondaǵysy «Egeskennen kegin óstip alsyn!» degeni, úmit, arman, ulylyq, dámetý degen osy.
Endi shúıinshi (súıinshi) suraǵanda: qyz balany «Jylqyshy» dep, ul balany «Qoıshy» dep suraıdy. Shúınshisindegi sol «Jylqyshy», «Qoıshy» degeni keıin ósip-jetip bozbala, boıjetken bolǵanda taǵy kórinedi. Bir rý aýyl bolyp kóshkende sol aýyldaǵy qyzdarǵa eń tańdaýly atty mingizip, ásem kıindirip kóshtiń oń jaǵymen jylqy aıdattyrady. Týada «Jylqyshy» dep shaqyrǵan, erjetkende de jylqyshy bolyp seri qumyrmen eldiń erkesi, sulýlyq aıbyny bolyp kóz tartady. Óıtkeni, qyz - ulttyń uıaty. Al, uıat erdi de qutqarady, eldi de qutqarady, dúnıeni de qutqarady. Áýeldegi ul boz bala - jigit bolǵanda, shúıshindegi aıtý boıynsha qoı aıdattyrady. Qyzǵa shaban ǵumyr tilemeıdi, aýyrlyq túsirmeıdi, el úshin, qyz úshin aýyrlyq kóterýge jigit te súısinedi. Qyzǵa barsa qoı ketip, qoıǵa barsa qyz ketip qalatyn qymbattyń arasynda turyp «Qalqataı, sen ar jaqta men ber jaqta» dep shyrqaıtyn emosıada osydan oıanyp shyǵady.
Jańa týǵan balany oıdaǵydaı tárbıeleı alatyn otbasy qandaı? Ony da tańdaı bilgen. Ondaı jan uıany qurmettilik pen izettiliktiń meńgerýindegi shańyraq deıdi. Ol úıdiń ıeleri aý basta mahabbattasqanda uıalyp turyp mahabbattasqan, uıalyp turyp syılasyp, uıalyp turyp bir-birimen baquldasyp aıaqtaǵan uıatty ómirdiń ıeleri bolady. Bulardan týǵan qyz da ózine erkek bitken batyna almaıtyn ulttyń aıbaty bolady. Munan denesin uıattan bólip alatyn, júzin tósep, moıynyn usynyp, keýdesin kerip, kindigin ashyp, kúntımesin kókke qaratyp turǵan qyz shyqpaıdy. Nápsini kúnániń qaınary sanaıdy, sondyqtan bir shańyraqtyń uıaty qyzben ólshenedi. Ul shańyraqtyń ıesi. Mine, osylaı úı atanǵan shańyraq sol qalyptasymdy óz urpaǵyna, odan aryǵa qaraı, munan da taza qalpynda ózdestire berýdi ósıetteıdi. Jyrtyq kúpi, jabaıy tymaqtyń astyndaǵy altyn bastan shyqqan uıat, ıbaǵat, ınaýat, izet-qurmet degen osy uıattyń aty. Muny qazir - moral deımiz.
– Óte tamasha! Jetkizip aıttyńyz, moraldyq muraǵat degenimiz osy bolar!?
– Joǵardaǵydaı meıirimge bólenip otyrǵan erkek; jańaǵy jubaıyna záredeı qınanat jasaý qıalyna bara ala ma? Mine - uıat! Uıatpen sýarylǵan zede ulttyń qandaı murasy deımiz? Ózin uıat-ınaýatpen qymtap júrgen analar eń qurmetpen qurmettelip, qorǵalyp júrmiz dep túsinedi. Jubaıyn táńirdeı syılasa, jubaıy ózin pershtesinshe syılaıdy. Mine - mahabbat! Mundaı uıat pen ınaýat 80-90 jasqa deıin birge jasasqan áke-sheshesin kórip ósken urpaqtaryna jalǵasyp kete beretin mura. Áýeli aınala kórshige, aýylǵa, elge jaılatyn danalyq. Munda asyl namys, taza abyroı jatyr. Ár otbasynan órkendeıtin ulttyń tárbıesi men ınaýaty osy. Ul balaǵa ulylyq osy otbasynan darıdy. Ol neni qorǵaıdy? Uıatyn, namsyn, ata dástúrin, aryn adaldyǵymen sýaryp qorǵaıtyn erlikke ıe bolady.
Ózgeden talǵamsyz simirip, ózgege talǵamsyz sińip, óz ulaǵaty men uıatynan jerý - teńsizdik. Ondaılarda uıat bolmaıdy. Ózinde ǵana emes urpaǵy da ózinen asa bastaıdy. Sondyqtan: «Aıaǵyn kórip asyn ish, sheshesin kórip qyzyn al!» deıtini sol.
– Sol úshin de perezent tárbıesine barynsha mán berip, besikten beli shyqpaǵan sábıiniń ózine qazaq «Jaman bolady», «Uıat bolady», «Obal bolady» degen úsh aýyz-aq sózdi tatymdy tárbıe qyp qondyra alǵanyn qalaı quptamasqa...
– Mahabbattyń tili ne? Uıat, ıbaǵat, ınaýat... Munan shyǵyp ketkende erekelesip otyryp eregese ketý shyǵady. Abaıdyń: «Ǵashyqtyń tili-tilsiz til» degeni sol. Muny burynǵy qazaqtar danalyq munarasy qyp ornatqan, urpaq júrer ónege qyp qaldyrǵan. Áli de bizge jalǵasyp, úzilmeıtin altyn shynjyr bolyp kele jatqany sol. Osyndaı halyqtyń uly men qyzyna beretin ulaǵatynyń naqty beıneleri qaısy? Mysalǵa alaıyq.
Alashqa aty maǵulym Sarǵýsyndyq Rash aqsaqal.
Tanysyn tanymasyn úlkenge sálem bermeı ótpeıdi, atpen kele jatsa atynan túsip sálem beredi. Jaıaý turǵan toqsandaǵy qarıaǵa at ústinen sálem berý - at ústi sálem bolady. İltıpatqa daq túsirgendik, uıat sanalady. Al, bir adam kóp adamǵa sózsiz sálem beredi. Nege? Uıalady.
Atty adam jaıaý adamǵa túsip sálemdesedi. Men attymyn dep keýdelenbeıdi, izet-qurmet syılamasa - uıat bolady. Jolaýshy kele jatsa, aldynan aýyl kezikse aınalyp ótpeıdi, ol aýylda áýlıe bar, abyz bar, arbap bar dep sanaıdy. «Oınamańyz arbapbenen, arbap soǵar ár bappenen» degen nanymmen qaraıdy da, aýylǵa túsip, sálemdesip, úlkenderine tanystyq berip, óz jaıyn uqtyryp, bataalyp attanady, soǵyp ótý - uıat bolady. Úlkenniń atyn atamaıdy, úlkenge kishi bola biledi, kishige úlken bola da biledi dep synaıdy. Kóp adamǵa qarap túshkirmeıdi, esinemeıdi, kekirmeıdi, tesireımeıdi... «Qandaı adamnan týǵan, kimniń balasy» ekendigine daq salmaıdy, uıat bolady. Qurýly turǵan shymyldyqqa moınyn sozbaıdy, uıat bolady. Jas tósekke otyrmaıdy, uıat bolady. Aýylǵa atpen shaýyp kelmeıdi, uıat bolady. Atty adam ıt qýalamaıdy, ıtke qýǵyzyp shappaıdy, uıat bolady. Kóp ishnde bilimsip úlkenniń aýyzyndaǵy sózge kılikpeıdi, uıat bolady. Dám tatqan dastarqandy jamandamaıdy, kıesi atady. Júretin jolǵa kir sýyn tókpeıdi, shańyraq ıesiniń joly kirleıdi. Áke-sheshemen qarsylaspaıdy, uıat bolady. Dastarqanǵa bata berip; jıylmaı turyp ketpeıdi, uıat bolady. Adamnyń kósilgen aıaǵynan attamaıdy, uıat bolady. Adamǵa «Sen demeıdi» uıat bolady. Óz úıinde de, kisi úıinde de shaljaımaıdy, uıat bolady. Qaı-qaı úıde de júresinen kisige qarap otyrmaıdy, uıat bolady. Úıde ne júzde bolsyn túregep, júrip tamaq jemeıdi, uıat bolady. Úıge jáne el qurmetteıtin oryndarǵa da oń aıaǵymen kiredi. Alys sapardyń jolyn kespeıdi, joly bógeledi. Mal qoraǵa, qulaǵan úıge de dáret syndyrmaıdy, qudyqqa túkirmeıdi. Úlkenderdiń aldynda jambastamaıdy, uıat bolady. Kúnge, aıǵa, aýylǵa, jolǵa, zıratqa qarap dáret syndyrmaıdy. Kem-ketikke kúlmeıdi, kúle jetedi. Jańa estilgen el qýanshyna qýanysh qosady. Uıqydaǵy adamdy shoshytyp oıatpaıdy, qapelim bolady. İske ushyraýshynyń kóńilin jubatpaı ketpeıdi, jaman bolady. Dáret ústindegi adamǵa sálemdespeıdi, uıat bolady. Adamnyń syrtynan ǵaıbat aıtpaıdy, uıat bolady. Úlkender aldynda, ata-ana aldynda boqtyq sóz aıtpaıdy, kóp ishnde kóz qysý, qas qaǵýdaı ersilik jasamaıdy, uıat bolady. Takapparlyq, maqtanshaqtyq, astamdyq-kúná. El kózinshe bireýden qaryzyn suramaıdy, uıat bolady. Kóp ortasynda kósilmeıdi, taltaımaıdy, buıyryn taıanbaıdy, qolyn tóbesine qoımaıdy, tabanyn tartbaıdy, aıaǵyn tórge qaratpaıdy, kisige qarap tońqaımaıdy, qolyn kezemeıdi, uıat bolady. Teris qarap sóılespeıdi, teris qarap támaqyshpeıdi, teris qarap kúbirlemeıdi, uıat bolady. Sábıdi jamandyq isteýge jumsamaıdy, kúná bolady. Ózgeniń esiginen, mal qorasyna syǵalamaıdy, uıat bolady. Jolaýshy júrerde áke-shesheden, aýyl aqsaqalynan bata alady. Qarashańyraqtan dám tatady, joly bolady. Ata-enesiniń aldynda óz balasyn «Balam» dep keýdelenbeıdi, uıat bolady. Kórshimen duldaraz bolmaıdy, uıat bolady. Kisi úıinen tyń Tyńdamaıdy, kúná bolady. Ótirik, ósek, ǵaıbat, jala jappaıdy, kúná bolady. Qaıta keletin esigin qatty serippeıdi, kúná bolady. Qumyrsqanyń ıleýin, uıany buzbaıdy, jaman bolady.
– Solaı, solaı aıta berseńiz tolyp jatyr, aýyldaǵy qarapaıym qara shaldyń aýzynan shyqqan alty aýyz tyıym-keıingi urpaqqa úzilmes ónege, buljymas qaǵıda bolyp ǵasyrlar boıy jalǵasýda keremet qubylys, ıá sózińiyz aýzyńyzda...
– El birligi úshin-aldyna kelse ákesiniń qunyn keshedi. Sýdy sapyrmaıdy, súzbeıdi, sýǵa qarap melmıip qalady, aǵaıyndyqty buzbaıdy, úzbeıdi, barmaǵyn shaınap qalady. «Aǵaıynyń bar jerde – basyńda turar arýaǵyń, aǵaıynyń joq jerde shaınaýda qalar barmaǵyń» deıdi. Mal baǵyp júrgenderge kezikkende «Óris tolsyn!» deıdi. Kóship bara jatqandarǵa «Kósh baısaldy bolsyn!» deıdi. «Baısaldy bolý» degen sóz ashý, tarylýy joq, qýǵyn-súrgini joq, alańsyz, serýendi, seter júris bolǵandyǵynan baısaldylyq tileıdi.
Qonyp jatqanǵa «Qonys qutty bolsyn!» aıtady. Qyrmanǵa barsa: «Qyrman tolsyn!» aıtady.
Qandaı da bir jumys istelip jatqanda bárine: «İs oń bolsyn!» aıtady. Qarsy jaq: «Aıtsyn!» dep razalyǵyn bildiredi.
Sábı balany zekimeıdi, kózin jasqamaıdy. Balaǵa ótirik ýáde bermeıdi, aldamaıdy. Ózenge dáret syndyrmaıdy, kúná. Sóılep turǵan adamnyń arasyn jarmaıdy, kúná. Tabaldyryqtyń eki jaǵynda turyp qol alyspaıdy, jaman yrym. Áıel kóp aldynda kerilmeıdi, uıat bolady. Qyzǵa judyryq jumsamaıdy, uıat bolady. Áıel shashyn qısa, baqyty qılady. Aýyr aıaq áıelge kúlmeıdi, kúná. Nanynyń qoqymyn jegen bala baı bolady. Qoıdyń basyn balaǵa mujytpaıdy. Úıge kirerde tabaldyryqtan jyǵylsa, olja kiredi, ol balany tórge aparyp aýnatady. Qyz bala, jas kelinshek basyna qara jaýlyq tartpaıdy, qaıǵy keledi.
Qyzǵa kári jilik, jaýyryn usynbaıdy, jaman bolady. Jańa bosanǵan kelinshek ıtke «Ket!» demeıdi. «Ket!» dese tisi túsip qalady. Anasynyń omyraýyn ustap jatyp emgen bala-sarań bolady dep mejeleıdi. Dalıyp otyryp emse jomart bolady.
Ul kózin ashyp uıyqtasa, alǵany sulý bolady deıdi. Sabı shalqasynan qulashyn keń kerip, kósilip uıyqtasa, aıaǵy jetkenshe samǵap qushaǵy jetkenshe qushatyn bolady deıdi. Shóberesiniń alaqanyna sý quıyp ishken qart ımandy bolady deıdi.
Sábıge kóz tımes úshin mańdaıyna kúıe súıkeıdi. Qarǵys ótpeý úshin úsh kempirdiń butynan ótkizedi. Kóz tyıgen balanyń betin, eki alaqanyn, eki tabanyn esiktiń tutqasyn jýǵan sýmen jýsa jazylyp ketedi dep yrymdaıdy.
Bópe toqtyq tartsa, toqshylyq bolady deıdi. İshegin tartsa jamanshylyq deıdi. Jańa týǵan botasy bar úıde qyzyl belgi jelbiretip qoıady, bota shoshymaý úshin.
Jaqyn adamdarǵa pyshaq bermeıdi, pyshaqtasat. Iit bermeıdi, yryldasat.
Arqan attamaıdy, baqan attamaıdy, adam attamaıdy, as attamaıdy, ot attamaıdy, ydys attamaıdy, kıim attamaıdy.
Beıýaqytta uıyqtamaıdy, jylamaıdy, jaman bolady. Bas kıimdi teris kıgen adamnyń tileýi qabyl bolmaıdy. Uıat bolýdan, jaman bolýdan saqtanatyn, jaqsylyqqa yntalandyratyn aıtylymdar neshe myńdaǵan sóz jáne aıtylym bar. Osynyń qaı-qaısysy da neshelegen ǵasyrlardaǵy synaqtan ótip jaqsy, jaman bolatyndyǵynyń praktıkasy kórilip baryp aıtylǵan joralǵylar.
– Qurmetti Qadyr muǵalym, «Ólimge berer janym bar, pendege berer arym joq»- dep arly urpaq ósirgende ultymyzdyń jeteli ul, ádepti qyz tárbıeleýdegi endigi bir qatań qaǵıdasy «Tyıymdary» endi osy «Tyıym sózder» jaıly toqtalsańyz?
– Iá, halqymyzda tyıym sózderimiz barshylyq. Ony shynaıy jıar bolsaq, neshe myńdap tabylady. Aram nárselerdi jemeý, satyp almaý, satpaý, urlamaý, «Aýyl úıdiń monshaǵyn kúndiz urlap túnde taqpaý», ótirik aıtpaý, órt qoımaý, kisi óltirmeý, jalǵan kýá bolmaý, jalǵan ant ishpeý, araq ishpeý, qumar oınamaý, ıanattamaý, adam urmaý, ǵaıbat aıtpaý, ǵaıbatyn ashpaý, jetim-jesirdiń aqsyn jemeý, tamaq aldynda da, sońynan da qol jýý, tabaqtaǵy tamaqty óz aldynan ǵana alyp jeý, ózgeniń aldyna qol sozbaý, tamaqtaný iltıpatty bolý. Nandy jalǵyz qolmen syndyrmaý, aıaqqa baspaý... Dep kete beredi. Munda tektilik, qasterli ǵylym jatyr. Eger osylardy taldap birden túsindirip shyqsaq buǵan álde neshe kún keter edi. Ultymyz óziniń jáne urpaǵynyń adam ekenin ózi de túsinip, urpaǵyna da túsindirip, qoǵamda qalaı jasap, qandaı oryn alýdyń kerek ekenin sheksiz ǵıbyratly osy ulaǵat kernep turǵan taǵylymmen somdaǵan.
Halqymyzdyń qara jerdi qaq aıyratyn qarǵystary, qara tasty da balqytatyn alǵystary, mekirense mesheldi de atyp turǵyzatyn meıirimi, sarańnyń da saraıyna sáýle túsirip saryq terin shyǵaratyn jomarttyǵy jónindegi aqylá, tálim-tárbıesi yqylym zamanynan bergi qundylyǵymen ǵylym bolyp bizdi tárbıelep otyr. «Kóp qorqytady, tereń batyrady» deıtin jalǵyz sózinde bir dastandyq tarıh jatyr. Al, «Baqyttyń jaqsysy basyńa turaqtaıtynynda, kúlkiniń jaqsysy artynan jylatpaıtynynda» degen maqalynda bir adamdy qoıyp, búkil adamzatty jamandyqtan seskenip, saqsynyp ómir keshirýdi úıretip turǵan danyshpandyq tur. «Ótkeliń taıaz bolsa da aǵash boılatyp kór, qylyǵyń durys bolsa da kópke oılatyp kór» degeni, búgingi eń úzdik demokratıanyń neshe myńdaǵan jyldyń aldynda iske asyrǵan qazaq moraly!
Qazaq halqynyń halyqtyq pedagogıkasy bar. Sol pedagogıkasynyń túp uǵymy - ádep. Ádep estetıka ǵylymnyń «Etıka» dep atalatyn úlken salasynyń ulttyq mádenıetimizge tán sentózi. Onyń qoldanystaǵy júıesin urpaq boıyna sińirý arqyly urpaqtyń jadynan myqtap oryn aldyrǵanda ulttyq etnopedagogıkamyzdyń ulttyq psıhologıasy qalyptasady. Urpaq tárbıeleýdegi estetıkalyq bilimniń mańyzy osynda. Bul halyq tárbıesiniń ózegi, adam tárbıesi degen osy. Bul tárbıeni boıyna sińirgen urpaq naǵyz qazaqy tárbıe alǵan, jol-josynǵa júırik, ádep-ıba ýyzymen máıektengen bolady. Baıaǵynyń kósilgen kósemi, sheshilgen shesheni qaldyrǵan urpaǵymyz simiretin qunar osy.
áńgimelesken: Jeńisqan NÚSİPULY
6alash usynady
