2
(aqyn, aǵartýshy Qadyr Jumaqanulymen áńgime)
– Qadirli Qadyr ustaz, «Báıterek butaǵymen, adam urpaǵymen jasaıdy» deıdi, halqymyz arly adamgershilik pen keremet kislikti ǵasyrlaı boıy urpaq sanasyna synadaı sińirgen. Demek, bizdiń dástúrli moral tárbıesin dáriptep otyrýdaǵy oıymyzdyń aıtary sol otanǵa, ultqa adal sapaly adam tárbıeleý ǵoı...
– Qazaq ulty este joq eski zamandardan beri neler qıyn-qystaý taǵdyrlardy basynan keship búginge jetken jeteli halyq. Onyń tarıh kóshindegi tapqyrlyqtarynda saqtap ala alǵanynan joǵaltqany kóp, alyp dalasynyń tósine óziniń baıyrǵy jurttaryn ornatyp, syntastaryn tastap, taýyna en salyp, tasyna tańbasyn basyp, jer-sýyna at qoıyp, jaýlasýdan jıirenip, dostasýdan úırenip, berekesi men birligin máıek etken meımandos halyq. Etnomadenıetiniń qun-qonary da bereke-yntymaq, dostyq, sondyqtan da «Jaý tilegenge – jasyl, ólim tilegenge – beınet» degen taǵylym qaldyrǵan.
Halqymyzdyń joǵarydaǵy atalǵan qasıetteriniń syryn ashatyn keńeske men bylaısha oı qospaqshymyn.
Arly adamshylyq, kisilik, taza dostyq qasıetterdi salystyra taldap, tárbıelik qun-qunaryn tanýdy kózdeıtin bul keńeste aqqý, qarǵa, búrkit syqyldy ǵumyrdyń úsh ıesin mysalǵa almaqpyn. Mundaǵy oı: dostyq, joldastyq, adamgershilik, arly kisilik, bereke-birlikti, urpaqqa tálim-tárbıe qyp ustaný, munan úsh túrli mazmun shyǵyp tur. Birinshi, meımandostyq deıtin ańǵaıyr qazaqy pıǵyl, ekinshi, elge, dosqa borshtarlyq deıtin adal túsinik. Úshinshi, dámdestik deıtin berekelestik. Jaqsylyqqa shaqyratyn osy keńes eń aldymen qarǵanyń mysalyn kóreıik. Qarǵa qandaı tirshilik ıesi?
Jurtqa aıan, qarǵa dańǵoı, qyzylǵa jıylǵysh, aıǵaı-shýǵa shyqqysh, dalbasa, taıaz oıly, qortyq ta ez tirlik, oılaıtyny qaryn qamy, qamdaıtyny basynyń muńy, kún kórisin kúresinnen izdegen, ózin ózgeden artyq baǵalaıtyn kúnshil pıǵyldyń ynjyq tulǵasy. Halqymyzda: «Qarǵamen quda bolsań boqpen toı jasaısyń» degen maqaly bar. Bul qarǵa ǵumyrdyń qazaq yqylymyndaǵy orny. Bul ýájde ez tirlikten, kúnshil nıetten, toqyshar ómirden jırenishti joq ekeni obyrazdalǵan. Qarǵa ǵumyr, qarǵa dostyqty adal adamgershilik, izgi dostyqpen salstyryp otyrǵanda tirliktiń taǵy bir syryn asha túsinýimiz kerek te sıaqty. Aqylǵa erý degen bar, osy aqylǵa erýdiń ózi-erlik. Minezin aqylǵa jeńdirý danyshpandardan ózge adamnyń qolynan ilýde bir kelmegen qıyndyq eken. Minezdi túzetý-batyrdyń batyry deıtini sol. Qarǵanyń ǵumyryn aqqýdyń nemese búrkittiń ǵumyryna aınaldyryp shyǵarý qoldan kelmeıtini syqyldy, shyndyq-osy. Munda da Abaıǵa júginbeı óte almaımyz:
Er isi aqylǵa ermek, boıdy jeńbek,
Ónersizdiń qylyǵy óle kórmek.
Shyǵa oılamaı, shyǵandap qylyq qylmaı,
Erinshek ezdigimen kópke kónbek.
Shyǵandap qylyq qyla almaý, shyǵa oılaı almaý qarǵa ǵumyrda tur. Endi «Aqylǵa erý, kópke kóný» deıtin eki mazmun bar. Aqylǵa erý, erdiń isi, erlikti aqyl basqarady, oǵan daý júrmeıdi, kópke kóný, bul eki túrli. Biri: erinshektiń kópke ezdiginen kónetin kónimi, qarǵa ǵumyrdyń kónimi ezdiginen kónetin kónimge jatady. Súrdekke erý, aıǵaıǵa qosylý, bul aqylmen erýge jatpaıdy. Onyń sońǵy qortyndysy: Abaı aıtqan «Ónersizdiń qylyǵy óle kórmek» bolady da shyǵady. Bul oıly adamdy seskendiretin taǵylym.
Shyn dostyq qandaı bolady? «Budan meniń qaı janym aıaýly dep, birge túsip qalady kim maıdanǵa» deıtin dostyq. Mundaı ulylyqtyń mysalyn qaıdan kóremiz? Eliniń, jeriniń azattyǵy úshin janyn bergen, etin keskiletken, otany úshin otqa órtense de ıyradasyn bosatpaǵan sansyz qaharmandardy bilemiz ǵoı. Olar shyn dostyqtyń úlgisi, asyl tulǵasy, taza muraty. Olar «Búgin tatý, erteń batý, tileýi, jaqyndyǵy-bári satý» emes. Olar «Ary bar, uıaty bar, ózi zordyń bolady ıyǵy zor» deıtin zor dostyqtyń naǵyz tulǵalary, halqynyń maqtanshtary.
Abaıdyń «Qarǵa men túlki», «Qarǵa men búrkit» deıtin Krılovtan qazaqy túspen aýdaryp jetkizgen mysaldary bar: sondaǵy maqsaty el-jurtyn ez tirlikten, kúnshil pıǵyldan saqtandyrý bolatyn. Mysal alaıyq: Birinshiden, aýyzyndaǵy irimshikti kóre qalyp: «Ánińdi tyńdaıyn» dep aldaǵanda túlkiniń maqtaýyna basy aınalǵan qarǵa qaryq etkende, aýyzynan túsip ketken irimshikti qaǵyp áketken túlki qylyǵy aldyndaǵy qarǵa taǵdyr. Munda maqtanǵa mas, uıatqa qalǵan parýaısyzdyq ashylǵan.
Ekinshiden, qozyny ilip áketken búrkitti: «Búrkit basymen qozyny uıalmaı ilip...» dep jurtqa jamandap, ózi qoshqar ilmek bolǵanda jabaǵyǵa ilinip qalǵan tuıaǵyn shyǵarýǵa shamasy jetpeı qolǵa túsip, qanat-quıyryǵy qıylyp, balalardyń oınshyǵyna aınalýy. Bul qyranmen kúndes bolam dep masqaralanǵan ez tirliktiń taǵdyry. Osydan keıingi «Aqqýmen joldas bolsań tániń pák» degen támsil. Aqqý taza keńistikpen eń bıik ushatyn seri, sulý qus, qonǵanda uly aıdynǵa túsedi, kúlge aýnamaıdy, shańǵa qaqalmaıdy, tanys qursaq emes. Pák, minezi izgi, júregi aq, tirshiligi sándi; syılasý, qurmettesý, ıbaly ińkárlyq, aıalasý, syılastyq syndy tunyq meıirim. Aqqýdy sóz etkende, ony tótem etken ultymyzdyń myna bir qasıetterin eske almaı ótý qıyn. Biraq, bul óte kóp; biz barynsha qysqarta elesteteıik.
Búgin kógildir - erteń aqqý, búgin bala - erteń ata-ana, eki minez birdeı.
Qonaqsyz ishken tamaqty tamaq demeıdi - meımandos. Qonaqsyz úıdi úı demeıdi - shalqar da darqan pıǵyl. Janyn qonaǵyna qýyrdaq qyp qýyryp, sybaǵa qyp syılaıdy - dostyq. Shashyraý emes, tereńdeý, aıdyndaný - danalyq. Biri jer bitimi, biri el bitimi, ulylyǵy ózgermeıdi. Kóz jasynyń tógilýine kiriptarlyǵy joq. Qaıtpaǵan sherdi danalyqpen qaıtarady. Ózara mámile túgel izgilik, pıǵyl izgiligi.
«Aǵalardan qalǵan qyzyq ta bizge jetedi ǵoı» degen baýyrlarǵa ne kórsettik?- deıtin aǵa; «Qaınaǵanyń aldynan qıa ótpegen kelinderge ne kórsettik» deıtin qaınaǵa; «Qaımaq berip, qaıynym dep erkeletken jeńgelerge ne tyndyryp berdik» deıtin qaıyn; «Senderdiń aldaryńda ketsem boldy» deıtin abyz ata, áz ana... Osyndaı pıǵyldar men qalyń eliniń qaryzy súıegin qaqsatqan, danalyqtary keýdesinen tolqyn sapyrǵan, namysyn uıatymen qaıyraǵan sulý minezdi halqymyzdyń aqqý armandy emosıasyn biz úshin ǵana emes, etnopsıhıalyq kıemiz deıtin uıatpen sýarylǵan dostyq.
Osy zamanynyń qansha bilgiri bolsa da, burynǵylardyń aıtqanyn jıyp, jetkizgenderin álýmen ǵana qazir ǵalym bolyp otyr. Sáýletin sińirip, sanatyn saqtaǵandar - tóraıym. Zerttegender prafessor, akademık. Olardyń taǵylymnyń aldynda endigi parasat - bala.
Dúnıeni bizge uqtyrǵan ne bolsa, dúnıeden bizdi alatyn da sol. Aqqý mekendegen jerde izgilik bar deý jón.
Áıelder kim úshin kıinedi, kim úshin jasanady? Oılaıyqshy! Tek, erkekter úshin ǵana kıinedi, «Nege osyndaı taıaz oıladyńyz» dese bireý; taıaz emes, eń tereń! Óıtkeni, áıel dúnıege ne úshin týǵan? Sebebi, erkekterdi baqytty etý úshin týǵan. Endeshe, jalańash júrý kerek pe? Joq. Ol eń sulýlyǵyn, súıkimdiligin, sán-sáýletin, tátti lázzatyn, tana adaldyǵyn, minsiz ádemiligin, eń nurly zeıin-zerektigin, kirsiz kóńilin, izgi júregin erkekke arnap taýsyla qulaǵan. Endeshe, erler úshin jasap, erler úshin jasaryp, erler úshin álýettenip, sáýlettenip, erler úshin urpaq berip, solardy saltanattandyrmaqshy emes pe?! Áıelder ólse erler úshin, erlerdiń balasy úshin óledi, erler ólse júreginen óledi. Baqytyn joǵaltyp alǵan erler; taǵy da áıelderden ǵana taba alady. Erler aqqýdy maqtasa, aqqý bolady, bulaqty maqtasa aqbulaq bolady, qandaı tunyq mańdaı ter, qandaı adaldyqpen ózin arnaý. Sábıelerdi baǵýdan, olarǵa erlerdi baǵý qıyn. Erler «Áıel» atty qarýly bolǵansoń qamsyz, áıeli aman tursa úıden ulaǵat, aýladan amandyq, ózinen uıat, basynan baqyt ushpaıtynyn bilip taıtańdaıdy. Áıel amanda oıyna ólim de kelmeıdi, tar keýdege áýlıe qus qonbaıdy, tar keýdege úlken júrek te sımaıdy, áıelderdiń ana-júregine 18 myń ǵalam sıady. Erler áıelderdi júregine sıǵyza almaı júredi. Danalyqtyń tegi qaıda jatyr?! Meımandostyq, uıat-ıbaǵat, izet-qurmet osydan órbıdi, kúnshildik, opasyzdyq osydan qashady. Zerek zerde, qyran qudyret, meıirim-yntmaq sińirýge baýlıdy, ult tárbıesiniń bir paraǵy mine osy!
Endi búrkitpen joldas bolsań? deıtin suraq bar. Búrkit qustyń jyrtqyshy, ezdikpen otasymsyz qyran. Qaharly qysta jumyrtqalap, bult tilgen shyńǵa uıalap, qıyrdan shalyp, qıynnan qaǵyp; nesibesin qyrandyǵymen taýyp jalynyshsyz ótedi. Qaharman, ójet, zerek, qyzǵanshaq, jeńisqumar, erjúrek sımovl (nysan).
Qandaı tárbıeni úırenip, qandaı taǵylmdy qabyldap, zerdeli, eńbekker, otanshyl, namysker, arly, opaly qasıetteri usynady. Jaqsylyq tabamyn dep jamandyqtan arandalyp qalýdan saqtandyrady. Ataq-abyroı úshin talaı tonalyp, talaı joǵalýdan saqtandyrady. «Aqyldy qara qyldy qyryqqa bólmek» qaǵıdasymen ómirdi súıýge shaqyrady. Shynǵa senbeı, joqqa senýden arashalaıdy. Tarazy da, qazy da ózi bolatyn ór kókirektikten tartyndyrady. İshteı jaýlasyp, tiride ańdysyp, ótkende jylasatyn pasyq salttan jıirendiredi.
Syrttansıtyn, qýsynatyn, sybyrmen toptanysatyn, aramdyqpen jannan assam deıtin lastyqtan jıirendiredi. Birlik joq, bereke joq, shyn peıil joq, kerim-kerbez, jalqaýlyq, jaqsy sózdi shegine jetkizip sóılep, jamandyqty shegine jetkizip isteıtin, ózinde joq qasıetti ózgeden kútetin ekibetkeılikten jırendiredi.
Tabandylyq, talaptylyq, tatýlyq, eńbekkerlik, opalylyq, namstylyq, uıatshylyq, izettilik, ınaýattylyq... Úgitteıdi. Qortyp kelgende, ornyqtylyq pen bereke - bes battam baqyt.
– Danyshpan Abaı «Adamnyń úsh asyl qasıeti: qaıtpas qaırat, nurly aqyl, jyly júrek»- dep beker aıtpaǵan. Endeshe sol jańa ómir daǵdymyzǵa saı jańa azamattyq moral men jańa qoǵamdyq moral da sóz joq dáýir qasıetimen sáıkesimdi sáýlelenýi qajet bolar; Qadyr muǵalim?
– Adamnyń eń uly qasıeti - sana. Onda adamnyń adamdyǵyna sara jol salatyn ulylyq bar. Qashan bolsyn ulylyq ǵana kóleńkeli jaqtarǵa sáýle túsiredi. Moral sonda ǵana uıatqa sýarylǵan qasıetymen adamdy kemeldendire alatyn dilge jetedi. Ózin kemeldendirgen adam ózin shyn súıgen adam. Ózin súıgen adam ultyn súıedi. Ultyn shyn súıgen adam adamzatty da shyn súıedi. Biz aqyldy dáriptegende ne maqsatqa jetpekpiz? Aqıqatty ótirikten aıyra tanyp, óz sapamyzdy ǵana emes, halqymyzdy álemdegi sapaly halyqtardyń deńgeıine jetkizýge berilýimiz úshin bolady, bul túrli aqyldyń tańdaǵan joly. Aqyldyń bastaýyndaǵy maqsatyńdy oryndaýǵa dedek qaqtyratyn bir kúsh bar, ol-ystyq qaırat. Aqıqatty bilý degeniniń ózi - dúnıeni taný, dúnıe qushaǵyndaǵy óz bolymsyńdy taný, óz bolmysńa týatyn taǵdyrdy taný. Mundaı tanym - ǵylymdy úırenbese, ıgermese, ǵylm qoǵamynda adamnyń adamdyq quny bolmaıtyndyǵyn uǵyný. Ekonomıkalyq mesheýlik, mádenı mesheýlik, bular sahara halqyn ejelden beri tuıyq sharýashylyqpen, baıaý damýmen, dármensiz ıgiliktenýmen úıirlestirip keldi. Muny qabyldaǵan bir býyn halqymyz ótip ketken sol dáýirin ylǵarlyq dep te túsingen.
Al, qazirǵy qoǵamda biz muny qalaı túsinemiz? Óıtkeni, qazirgi dıhan, malshy, jumyskerler... Jańa ǵasyrdyń jańa turǵyndary, arty ortalaý da orta mektep, aldy orta tehnıkom da ınstıtýt bitirip shyqqandar. Kózi ashyq, oqý saýıasy bar, sharýashylyq júrgizý jaqta osyzamandyq ıgerimdi qabyldap ıgiliktenýge, úılesip bara jatqandar. Al, eski zaman sharýashylyǵynan mal baǵatyndar ózindiginen maldan qol úzýge betteýde. Óndiriste, egin salatyndar ózindiginen eńbek óniminiń bazaryn izdeýde, ári tańdaýda, bazar bolmasa basqa kásipke burylys jasaýǵa izdenýde; budan neni ańǵarýǵa bolady? ǵylymnyń eń sońǵy nysanasy - adamzatty aýyr eńbekten azat etý. Muny qazirǵy adamdar júzde-júz túsinip, meńgere aldy demegende de, ǵylymı eńbektiń meńgerýine sanaly da, elikteýmen de berilý ústinde ekenin kóremiz. Buǵan mysal alsaq, mal sharýashylyq raıonyndaǵy mal baǵý - buryn dala jaıylymyna, at kólikpen kúzetke turǵandaı sońyna erip baǵyp, malmen birge órstep, úıge de malmen birge qaıtyp, bar qumyryn mal sońynda ótkizýmen sharýashylyq júrgizip keldi. Maldy osylaı baǵýdy tabandylyqpen móraldy mal baǵý qaǵıdasy dep tusyndy jáne úgittedi. Al, eginshilik raıondary ol kezde atyzdy kólik kúshimen, kólik súıregen bulyqty jaıaý aıdap jyrtty. Aryq-qulaqtan toǵanǵa deıin qolymen istedi, qolymen sýardy, egindi de qolymen shóptedi. Qolymen ordy, qolymen qyrmanǵa salyp, basty, qolymen ushyrdy, tamaq bolyp shyqqanǵa deıin qolymen istedi. Qazir bular jańa dáýirlik órege qaıshy keldi. Qazir ٴbary máshınelesti. Adam burynǵy azaptan azat boldy, mal jyly qorada baǵyldy, jurt otar azabynan qutyldy. Túngi mal kúzet ornyna túngi mádenı aýyl turmysy ornady. Televızor, radıo, torap, telefon jalpylasty, eginshilik raıondar munan da ilgerledi. Monshaly úı, elektirli turmys, máshıneli qatynas, joǵary sortty kıiný mádenıeti adamdardy qalalyq turmysqa tartty. Bala túgeldeı osyzamandyq oqý ıgiligine, tárbıe oraıyna, ýnıversıtet qushaǵyna kirýge bettedi. Demalys, úırený, eńbek, saýda, emdelý, qamdalý munyń bári dáýir suransyna sózsiz úılesti. Osyzamandyq ǵylmı turmysqa kózdesýdi tosý, ony qaıta shegindirip, burynǵy saharalyq kún kóris daǵdysyna túsirýge endi eshqandaı qudyrettiń kúshi jetpek emes. Óıtkeni, burynǵyny qabyldaıtyn halyq joq. Bul-dáýirlik suranys, halyqtyq jumys, jalpy betalysqa aınaldy. Osyndaı jaǵdaıda jańa dáýirdiń ǵylmı sharýashylyq aınalymyn júrgizetin bir qaǵıda qalyptasa bastady. El boıynsha sol qalyptasymdy qabyldaǵan halyq tutynýda da joǵary talapqa kóterildi, tamaq jese eń jaqsy tabıǵı onymnen jasaǵanyn tańdady, kıim kıse eń joǵary sortty kıim aldy. Mashına alsa, eń ozyq máshınelerdi aldy. Úı jaılaryn da joǵary dárejede bezendirdi. Televızor, torap, telefon, qolfon, vıdofon, muzdatqysh, qubyr sýy, gaz, tók... Bar-barlyǵy joǵarǵy órelik tutynýǵa ótti. Oqý oqysa joǵary dárejeli ýnıversıtetin tańdady. Daýalansa eń joǵary dárejeli Dohtyrhananyń eń bilikti mamanyna kórinetin boldy. Tipti kitap oqysa da, kıno kórse de, án-kúı tyńdasa da joǵarǵy óredegige ǵana moıyn burady. Qajetsiný túgeldeı osyzamandyq joǵary tıipke barǵan saıyn kóterilýde. Sonda osy qoǵamdyq óredegi qajetsinýdiń qajetti narqy qalaı sheshilýi kerek? izdiń ádette aıtatyn «ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» deıtin Abaı taǵylymynan alǵan úsh túrli qasıettiń qoǵamdyq orny endi rol atqaratyn jańa suranymǵa dúp kelýde.
Moral da sóz joq dáýir qasıetymen sáıkesimdi sáýlelenýi qajet. Biz bul moraldyq qasıetti jáne azamattyq basymyzdan izdeımiz, qalaısha? Ózimizdi dáýirdiń sapaly azamaty etip jetistirý tárbıesin qabyldaı aldyq pa, júrgize aldyq pa, joq pa? Partıanyń saıasatyn, memlekettiń zańyn túsinýimiz, atqarý dármenimiz, qoǵamdyq jaqsy oraıdan ıgiliktený maǵdyrymyz qanshalyq? Dóńgelek dáýlettilikti qolǵa keltirý úshin jasaǵan qulshynymsyz zaman talabyna jetti me? Damý men básekeniń qaınaǵan qan bazarynda rolymyzdy sáýlelendirýimiz tolyq pa? Bul túıinder bizdiń erekshe qınalatyn mazmundar, sharýashylyq júrgizýimiz negizinen mashınalasyp barady. Sol mashınany alý kedeılikten be? Mashınany sonshalyq aýyr eńbekterge maýsymdyq ýaqytpen, jyldar boıy uzaq istetý qarjysy qansha bolmaqshy? Ony biz qalaı taýyp, qalaı aılandyra aldyq? Osynshalyqty zamandasqan óndiris quralymen qun jaratý zaman talabyna jetti me? Biz ilesýshi bolyp ǵana jurmyz be? Igerýshi, óndirýshi, qun jaratýshy bolý syndy qojalyq ornymyzdy ala aldyq pa? Eger, osy qojaıyndyqty ala almasaq, sol bıikten qulaǵan qulastyń bizdi orny tolmas ekonomıkalyq zıanǵa túsirip ketetinin bildik pe? Mine, jańa zamannyń jańa móraldy zamanynyń aldyndaǵy arqalaǵan júgi osy, jetetin kómbesi de osy, sheshetin túıini de osy. Bir msal alaıyq! Bir semáda tórt ul bolsa, tórt ul tórt kelinshek alsa, tórt ulda tórt telefon, tórt kelinshekte tórt telefon - segiz. Ata-anasyndaǵymen jıyny on bolady. Tórt motosıkil, óndirs mashıneleri taǵy bar. Sonda osylardyń semá elektirli tutyný aspatarymen, ishim-jemmen qosqandaǵy jyldyq jumsaǵan somasy júz myń ıýannan artyq jumsalatyny aıan. Al, sol semányń tabatyn tabysy qansha bolýy kerek? Bul úlken sheshimdi kútip turǵan jumys. Bizdiń tutynýymyz joǵary dárejeli baılardyń turmys óresimen tutynyp, tabatyn tabysymyz eń tómen kiristi semányń súıemel qarajatyn alý deńgeıine túsip qalsa, bul keri propesıonal ornalasym. Bizdiń óndiristi, turmysty, tutynýdy, bazardy shaǵyp ketedi dep, ony basqarýdan, súıemelden, sáıkesýden, kómekten izdestirý, ǵylmı qoǵamdy qabyldap alyp, durys júrgize almaǵan sharýashylyq úrdisimiz ben artyq qajetsinýimizdiń túsirgen aýyrlyǵy bolyp qalatynyn aldymen ózimiz tanýymyz kerek.
Jańa qoǵamdyq sapa-ásirese qoǵamnyń turǵyndary men azamattary úshin eń aldyńǵy qajetsiný. Bizge semıaǵa adal, otanǵa adal, halyqqa adal, ultqa qaıyrymdy, urpaqqa qaldyrar ulaǵaty qundy, ata-anaǵa opaly, qoǵamǵa paıdaly, ulttar yntymaǵyn qorǵaýdy azamattyq moraly dep bilgen dańyqty boryshty arqalaǵan, dáýir rýhyn óz moralynyń qunary etken azamattyq alǵabasarlyq kerek.
Otan - halyqtyń baspanasy, ulttar yntymaǵy otannyń tutastyq kepili. Partıa saıasaty - jol nusqaýshy, zań - áreket ólshemimiz, tirshilik kepilimiz, bizdiń urpaǵymyz ózimiz arqalaǵan osy boryshty erlikpen arqalap, belsendilikpen úmitten shyǵatyn moraldy urpaq bolýǵa qol jetkizý kerek. Mesheý óndirs, mesheý tutynym, mesheý Eeńbek adamyn ǵana emes, barlyq adamdy da mesheýlikke qaıta qulatady.
Bir bilimdi «Kedeılik - úlken qylmys» depti, taǵy bir danyshpan: «Mesheýlik - zulymdyq» depti. Muny qaı dáýir de qate deı almaǵan, nege? Mesheýlik aldymen keıin qaldyrady, keıin qalý damýdan adastyrady. Damýdan, zamannan, halyqtan adasý - sol beti joǵaltady. Joǵaltý zulymdyq, bir urpaqtyń ǵumyry mesheýlikpen taýsylsyn, joǵaltpaǵanda qaıtty deımiz? Sondyqtan da mesheýlikpen kúresý - bilimge jetý, óner ıgerý bolmaqshy. «danyshpannyń aty - mıllıon» degen anyqtama bar. Óıtetini danyshpannyń keýdesinde mıllıonnyń azaby, mıllıonnyń qýanyshy, mıllıonnyń úmitin, mıllıonnyń talabyn ala júrgenin aıtady.
Al, bizdiń bir Abaıdyń óz basy nemese óz mańyndaǵylardyń ókili emes, mıllıonnyń tilegin arqalady. Mıllıonnyń múddesi úshin sharshady, mesheýlikpen kúresti. Negizgi armany - halqynyń nadandyǵyn joıý, mádenıetin órkendetý, sapasyn kóterý, ozyq ıdeıany eline jalpylastyrý, halqynyń ári synshysy, ári úgitshisi, ári aqylyshysy, ári jańalyqqa jeteleýshisi boldy.
«Aqyl kerek, is kerek, minez kerek,
El uıalar is qylmas bolsa zerek» dep mesheýlik túneginen serpilter jol, ıgi áser beredi. «Óner-bilim úırenip kókiregińdi ash!» deýi - eline shaqyryǵy, mesheýlikpen ulasqan kereǵar ádetti joıý - adamgershiliktiń joǵary ıdeıasy dep anyqtady. Oqýdy tirshiliktiń baılyq jıý qamy úshin dep izdemedi? ılikti baılyq jıý quraly qyp jumsamaı qalyń elińniń, urpaǵyńnyń bolashaǵyn qamdaıtyn alǵa basarlyqqa iste dedi, mesheý qoǵamnyń talas-tartys, ósek-ótirik, urlyq-zorlyq, óner-bilimisizdik eńbekten qashý syqyldy dertten arylýǵa bylaı úndedi.
«Túbinde baıandy eńbek egin salǵan,
Jasynan oqý-oqyp, bilim alǵan.
Bı bolǵan, bolys bolǵan óner emes,
Eńbektiń budan ózge bári jalǵan»- dep betalys kórsetti, bul eliniń ortaq qamynyń tereń atqarylǵan Eńbek tulǵasy.
Al, «Ǵylymǵa ýaıymsyz, salǵyrt-salaq qaraý,
Oıyn-kúlkimen ǵylym izdeýge uryný, ǵylm úırenýdi turmys qajetymen shekteý álsizdik» dedi. «Berilýshilik emes; kóńilińdi, júregińdi taza saqtap, ǵylymnyń tolyq bitimin sana aınańa tolyq túsirip al, sana aınań kirlese, ǵylm júzin tolyq kóre almaısyń»,- dedi. Mine, bul danyshpan Abaıdyń qaımana halqyn jetelegen, urpaǵyn shaqyrǵan aǵartýshylyq ıdeıasy, mánsiz, maǵynasyz qurǵaq ýaǵyzdar kórsetpeıdi. Myǵym qaırat, nurly aqylmen oryndaýǵa jeteleıdi. Munyń ózi nurly da jańa dúnıeniń esigin ashý, jamanshylyqqa myqty bolýdy janyn shyǵara masqaralaý, jaqsylyqqa myqty bolýdy meńgerýge úndeıdi.
Halqymyzdyń uıat, ar-namys, izet-qurmet, ádep-ıba... Syqyldy jan-dúnıesiniń asyl jaýharlaryn urpaqtyń esine, jalpynyń zeıin-zerdesinde júrýi úshin keńestik. Mundaǵy maqsat, ár qandaı azamat urpaqtarymyzdy óz túsinik ozyq oıly, alǵa basar perzentti bolýy sózsiz kerek ekendigi syndy qajetke shaqyrý. Halqymyz asqan eńbekker halyq, tarıhyndaǵy barlyq aqyl-parasat jaýharlaryn sol eńbekkerligimen tapqan jáne jalǵastyrǵan.
áńgimelesken: Jeńisqan NÚSİPULY
6alash usynady
