San qatparlylyǵymen kúrdeli tarıhtan tam-tum bilgen saıyn óz ultyńnyń ótkenine qurmetpen qaraı túsesiń. Jýyrda «Altyn tamyr», «Kómbe», «Qazaqtyń qıly tarıhy», «Qazaqtar», «Qazaq qazaq bolǵanǵa deıin», «Qazaq qazaq bolǵannan keıin» degen romandar jazǵan jazýshy, tarıhshy, «Qazaqtar» roman-essesi úshin QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atanǵan, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Qoıshyǵara Salǵaraulymen suhbattasyp, ǵalymnyń tyń ári tosyn paıymdaýlaryn tyńdaǵan edik.
– Sizdiń 1997 jyly QHR elshiliginde mádenıet jónindegi keńesshi qyzmetin atqaryp, sonda júrip qytaı derekterine negizdelgen «Sıýńný», «Dýńhý. Gaýchy», «Túrikter. Jyýjandar», «100 qujat», «Tanym tarmaqtary», «Anyqtamalyq» atty kitaptar jazǵanyńyzdy bilemiz. Keıingi kezde túrik halyqtarynyń shyqqan tegine qatysty birneshe eńbek jazǵanyńyzdan da habardarmyz. «Altyn Orda» ataýyna qatysty oı-pikirińiz erekshe kórinedi, áńgimeni osydan bastaıyq.
– Ataqty Shyńǵys hannyń kózi tirisinde ózi jaýlap alǵan el men jerdi báıbishesi Bórteden týǵan tórt ulyna enshilep, bólip bergeni tarıhtan málim. Bul rette «Qazaqstan tarıhy»: «búgingi Qazaqstan aýmaǵy mońǵoldyń úsh ulysynyń quramyna: úlken (dalalyq) bóligi – Joshy ulysynyń; Ońtústik jáne Ońtústik-SHyǵys Qazaqstan – Shaǵataı ulysynyń; Jetisýdyń soltústik-shyǵys bóligi Úgedeı ulysynyń quramyna kirdi» dep atap kórsetedi. Joshy keıin óziniń kózi tirisinde ákesiniń úlgisimen óz ulysyn ekige bólip, balalary: úlkeni Orda-Ejenge shyǵys bóligin, Batyıǵa (Batýǵa) batys bóligin enshilep, bólip beredi. Shyńǵys han ólgennen keıin segiz jyldaı ýaqyt ótken soń, Qaraqorymda mońǵol aqsúıekteriniń bas qosqan quryltaıy ótip, sonda Shyǵys Eýropaǵa jańa joryq jasaý jóninde sheshim qabyldanady. Osy joryqty basqarý Joshynyń jaýynger balasy Batyıǵa júkteledi. Jeti jylǵa sozylǵan osy joryqta Batyı han Edil bolǵarlaryn, orys kinázdikterin talqandap, Soltústik Kavkazdy baǵyndyryp, Polshany, Chehıany, Moldavıany, Valahıany, Transılvanıany oırandap, Adrıat teńizi jaǵasyna jetedi. Sóıtip 1242 jyly óziniń ordasy ornyqqan Edildiń saǵasyna úlken jeńispen qaıtyp oralady. Osylaısha sheteldik birneshe ulystardy qosyp alý nátıjesinde Batyı han ıeligindegi jer Altaıdan Dýnaıǵa deıin keńeıip, orasan alyp aımaqty quraıdy. Burynǵy bir Joshy ulysy jańadan qosylǵan birneshe ulystarmen ulǵaıyp, kúsheıýine baılanysty endi «Uly Ulys» dep ataldy. Bul – 1243 jyl (Uly Ulys eýropalyqtar tanymyndaǵy «ımperıa, derjava» ataýymen maǵynalas). Osydan keıin, qashan Uly Ulys ydyrap ketkenge deıingi aralyqta ótken eki ǵasyrdan astam ýaqyt ishinde bul eldiń eldik ataýynda eshqandaı ózgeris bolǵan joq. İshki-syrtqy jurt ta, osy Uly Ulystyń negizin qalaǵan Batyı hannan bastap onyń eń sońǵy bıleýshisi bolǵan Toqtamys hanǵa deıingi aralyqtaǵy el bıleýshileriniń bári de óz elin «Uly Ulys» dep ataǵan, ózderin osy «Uly Ulystyń bıleýshilerimiz» dep tanyǵan. Munyń solaı ekenine Toqtamystyń Lıtva koroli Vıtovıtke jazǵan hatynyń aıaǵyna «Uly Ulystyń bıleýshisi Toqtamys bahadúr-han» dep qol qoıyp, mór basýy da aıǵaq. Óıtkeni ózi basqaryp otyrǵan memleket «Uly Ulys» atalmasa, onyń solaı atalatyny syrt elge áıgili bolmasa, Toqtamystaı bilikti han osyndaı mańyzdy resmı qujatqa «Uly Ulystyń bıleýshisimin» dep qol qoıar ma edi?!
– Biraq bizdiń tarıhta «Uly Ulys» joq ta, «Altyn Orda» bar ǵoı, odan bas tartamyz ba, buǵan kózi qaraqty jurtshylyq qalaı qaraıdy? Qabyldaýǵa daıyn dep oılaısyz ba?
– Iá, osyndaı basy ashyq aıǵaqty jaılarǵa qaramastan, qazirgi resmı tarıh ǵylymynda eldiń «Uly Ulys» degen resmı tól ataýy atalmaı, onyń ornyna «Altyn Orda» ataýy qoldanylyp keledi. Basqany aıtpaǵanda, Qazaq eli táýelsizdik alǵannan keıingi jazylǵan «Qazaqstan tarıhynyń» 2010 jyly jaryq kórgen kóptomdyǵynyń ekinshi tomynyń: «Qazaq halqynyń qalyptasýy. Qazaq memleketiniń qurylýy men damýy» degen bóliminiń birinshi taraýynyń túgeldeı «Altyn Orda» dep atalǵanynan da kórýge bolady. Nege bulaı? «Altyn Ordanyń» Uly Ulystyń ataýy bolyp, basqa emes, akademıalyq eńbekke enip, zańdastyrylýy nelikten? Bul suraqqa «resmı tarıhtyń memleket ataýyn «Uly Ulys» demeı, «Altyn Orda» dep ataýy qate, ómirde «Altyn Orda» degen memleket te, ımperıa da bolmaǵan» dep qysqa qaıyryp jaýap berýge bolar edi. Biraq dalalyqtarǵa «kóshkinshiler» (nomad, kochevnık) dep at qoıyp, halqyn jabaıylar (varvarlar) sanap, olardyń eldik esimin de, halyqtyq ataýyn da ózderiniń qalaýyna qaraı burmalap qoldana beretin eýropalyqtar men bastaý tarıhyn solardyń tanym-túsinigine beıimdep jazǵan orystardyń eýrosentrıstik, rýsosentrıstik kózqarastarymen jazylǵan tarıhpen tarıhı sanasyn qalyptastyrǵan búgingi jurtshylyqty bul jaýap qanaǵattandyrmaıdy.
– Iá, durys aıtasyz. Qazir qatardaǵy oqyrmannan bastap ǵylym adamdaryna deıin jurttyń bári «Uly Ulys» demeıdi, «Altyn Orda» dep ataıdy, solaı jazady. Al sizdiń bul durys emes deýge qandaı dálelińiz bar?
– Muny dáleldeý úshin áńgimeni áýeli «Altyn Orda» ataýyndaǵy «orda» sóziniń sózdik tórkini men ataýlyq maǵynasyn anyqtaýdan bastaý kerek. Kóptegen tarıhshylar «orda» sózin «orta» dep túsindiredi. Mysaly, osy oraıda arnaıy zertteý júrgizgen «Istorıa Otechestva» atty eńbektiń avtory K.Danıarov: «Kóptegen túriktanýshylar «orda» sózi túriktiń «orta» degen sózinen shyqqan dep esepteıdi. Basqalarǵa qaraǵanda osy shyndyqqa keledi. Qalaı degende de orda «memleket» «orda» memleket sóziniń balamasy emes, «ortalyq», «astana» degen maǵynany bildiredi» deıdi. Bul arada zertteýshiniń «ordany» «orta» dep tanýy da, ony «shyndyqqa keledi» deýi de – ataý sózdiń tórkinin ǵylymı taldaý arqyly emes, el bıleýshisiniń ordasy qalaıda eldiń ortasynda bolýǵa tıisti ǵoı degen jalań qısynǵa súıengen, «orda» men «orta» sózderiniń uqsastyǵynan basqa eshqandaı negizi joq tıanaqsyz tujyrym. «Orda» sózi áýelde «orda, ordyń ishinde» degen maǵynany bildirgen. Oǵan búginge aman jetken Ulytaýdaǵy han men qaǵandar ordasyn tikken jerdegi «ordanyń jurty» aıǵaq. Keıin qoldanysta «el bıleýshisiniń ákimshilik úıi», «keńsesi» degendi bildiretin «Orda» uǵymy paıda bolǵan. Kóptegen derekkózderde onyń jeke aıtylmaı, kóp jaǵdaıda «hannyń ordasy», «qaǵannyń ordasy» dep bireýge enshilenip aıtylatyndyǵy sodan bolsa kerek. Osyndaı han men qaǵan ordalarynyń keıbiri «Altyn Orda» dep atalyp, erekshe áspettelgenimen, olardyń da atqaratyn qyzmeti basqa jaı ordalarmen birdeı maǵynada. Bar aıyrmashylyq: hannyń nemese qaǵannyń keńsesi bolǵan osyndaı ordanyń sán-saltanatyn asyrý úshin keregeleriniń basyn, ýyqtarynyń qarlaryn, shańyraǵynyń sheńberin altynmen aptap, sándep áshekeıleýinde ǵana. Mundaı altyn ordalar jáne Batyı qurǵan Uly Ulystan buryn da bolǵan. Bul rette, basqany aıtpaǵanda, ózimiz tarıhtan biletin Birinshi Shyǵys túrik qaǵanatynyń ataqty qaǵany Dızabýldyń Vızantıa elshisi Zemarhty osyndaı ishi-syrty altynmen aptalǵan Altyn Ordada qabyldaǵany belgili. Al muny naqty Shyńǵys han zamanyna týralasaq, mysaly, Rashıd ad-Dın óz eńbeginde Qaraqorymda myń adam sıatyn úlken úı tigilgenin, onyń ýyqtarynyń altynmen aptalǵanyn, ol úıdi «Altyn Orda» dep ataıtynyn jazady. Sol sekildi Plano Karpını uly han Kúıikti taqqa otyrǵyzý rásimin ótkizgen úıdiń de «Altyn Orda» dep atalǵanyn aıtady. Keıingi Qypshaq dalasynyń uly hany áz-Jánibektiń (1341-1357 jj.) úıiniń de Altyn Orda atalǵany málim.
Mine, osylardyń ózinen-aq, eshbir Ordanyń, tipti «Altyn Orda» atalsa da, eshqandaı memlekettiń aty bolmaǵan. Muny jalpy dalalyqtardyń memlekettik qurylymynda orda degen býynnyń joqtyǵy da dáleldeıdi. Salystyrmaly túrde aıtqanda, bizdiń qoldanysymyzdaǵy «Altyn Orda» degenimiz dalalyqtardyń memleketi úshin qaı zamanda bolsyn, bar mán-maǵynasy qazirgi AQSH-tyń «Aq úı», bolmasa Reseıdiń «Kreml» degenimen birdeı. Biraq osylaı eken dep eshkim AQSH-ty «Aq Úı memleketi», Reseı Federasıasyn «Kreml memleketi» dep atamaıdy, ony ǵylymǵa memleket ataýy retinde engizbeıdi. Osyǵan qaramastan, qazaq tarıhshylary áli kúnge resmı tarıh ataýlarynda, akademıalyq ǵylymı zertteýlerinde «Altyn Ordany» Uly Ulys ataýynyń balamasy retinde eshqandaı túsinik, eskertpesiz qoldana beredi. Bilmegendikten emes, bilip turyp sóıtedi. Muny tarıhı saýatsyzdyq; óz eliniń memleketiniń memlekettik qurylymyna, onyń ataýyna degen nemquraılylyq; ózgelerdiń aıtqany men jazǵanyn oısyz qaıtalaı beretin essiz elikteýshilik ekenin bilip jatqan jan jáne joq.
– Siz táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary Memlekettik saıasat jónindegi ulttyq keńes hatshysynyń orynbasary, hatshysy sıaqty jaýapty qyzmetterde boldyńyz, memleket saıasatyn júrgizýde, ıdeologıada tarıhı fılmderdiń róli men mańyzy joǵary ekeni belgili, elimizde túsirilip jatqan tarıhı fılmderge qandaı baǵa beresiz? Mysaly, «Tomırıske» qatysty ne aıtar edińiz?
– Kez kelgen shyǵarma ulttyq bolý kerek. Al bizde Gollıvýdqa, basqaǵa elikteý bar. Eýropalyq tanym-túsinikpen jazylǵan tarıh arqyly tarıhı sanasy qalyptasqan bizdiń kınogerlerdiń sanasynda áli kúnge deıin «bizdiń arǵy túp tegimiz jabaıy bolǵan» degen uǵym turady. Fılmderimizde ulttyq rýh joq. «Tomırısti» arnaıy baryp kórdim. Bul da – sol kórermenniń kózin arbaýǵa qurylǵan, atys-shabysy mol jasandy oqıǵalarǵa toly tarıhı taqyrypqa arnalǵan burynǵy fılmderdiń biri. Unamady. Onsyz da tapshy kóneniń kózindeı bolyp jetken az tarıhı derektiń ózin durys paıdalanbaǵan. Qıalı qospa basym. Óz basym shyǵarmashylyq toptyń kórermenine ne aıtqysy kelgenin túsinbedim. Tomırıstiń Kırdi jeńip, basyn keskeni – tarıhı shyndyq. Biraq ol bul fılmsiz-aq jurttyń bárine belgili ǵoı. Osy úshin kıno túsirýdiń qajeti ne? Tórt qubylany túgel jaýlaǵan ámirshi atanǵan, ahamenıdter áýleti bıliginiń negizin qalaǵan, parsynyń tarıhqa áıgili uly jaýger bıleýshisi Kırdi jeńgen Tomırıs qandaı qudiret ıesi? Kır qalaı degende de masagetterdi jaýlap alamyn dep zor daıyndyqpen arnaıy jasanyp kelgen, talaı soǵysty basynan ótkergen turaqty áskeri bar, órkenıettiń alǵashqy oshaqtarynyń biri Vavılon men Assırıany jaýlap alǵan uly patsha ǵoı. Sony jeńgen Tomırıstiń fılmde kórermenge oı salar, tolǵandyrar qandaı adamdyq, analyq, patshalyq, kóregendik artyqshylyǵy kórsetilgen? Óz basym ondaı erekshelikti kóre almadym. Jalpy, fılmde Tomırıs áıel patshadan góri qarsylasyn qaǵyp túsetin shalt qımyldy batyr jaýyngerge, qolbasshyǵa kóbirek uqsaıdy. Al ol áıel de bolsa patsha ǵoı.
– Jańa «Tomırıs» fılmine qatysty «onsyz da tapshy kóneniń kózindeı bolyp jetken az tarıhı derektiń ózin durys paıdalanbaǵan» dedińiz. Osy oıyńyzdy naqtylaı ketseńiz. Ol qandaı derekter?
– Jańa «Tomırıs – áıel de bolsa patsha» dedim ǵoı. Patshanyń mindeti – soǵysyp, erlik kórsetý emes, kerisinshe, elin qaqtyǵysqa uryndyrmaı, balany jetim, anany jesir qaldyrmaı, qaraýyndaǵy halqynyń beıbit ómirde baqytty ǵumyr keshýin qamtamasyz etý. Al erikten tys soǵysýǵa májbúr bolǵan jaǵdaıda, maıdanǵa shyǵyp batyrlyq tanytý emes, kerisinshe, aqylmen qarsylasynyń aldyn orap, kóregendik jospar jasap, utymdy aıla-tásilmen jaýyngerlerin jeńiske uıymdastyra bilý. Tarıh atasy Gerodottyń «Tarıhynda» Tomırısti patsha retinde, ana retinde jarqyratyp kórsetýge múmkindik beretin eki oqıǵa bar edi. Fılmdi túsirýshiler osynyń ekeýin de nazardan tys qaldyrǵan.
Onyń birinshisi – Kır basqynshylyq joryqpen masaget jerine jetip, Araks ózeninen ótý úshin kópir salyp jatqanda Tomırıs oǵan arnaıy elshi jiberip, jalpy mazmuny mynadaı talap qoıady: «Eı, Parsy patshasy! Biz seni shaqyrǵan joqpyz. Soǵysyp, jazyqsyz adam qanyn tógýge qumarlanba. Bireýdiń jerin, baılyǵyn qyzǵanba. Onsyz da jaýlap alǵan jeriń jetedi. Máńgi jasamaısyń, sonyń qyzyǵyn kór. Bizge tıispe, elińe qaıt. Eger joq, bolmaıdy, soǵysamyn deseń, adamdaryńdy áýrege salmaı, qalaýyńdy aıt. Ózenniń biz jaq betinde soǵysamyn deseń, biz úsh kúndik jerge shegineıik. Asyqpaı ótip al! Joq, ózderiń jaq betinde soǵysamyz deseńder, sender úsh kúndik jerge sheginińder» dep usynys jasaıdy.
Ekinshisi – Kır alǵashqy ashyq aıqasta jeńiske jetken Tomırıstiń balasy Spargapısti burynǵy Lıdıanyń patshasy Krezdiń aqylymen aıla jasap, qolǵa túsirip, óltiredi. Sonda Tomırıs taǵy elshi jiberip: «Áı, jaýyz, jalǵyzymnan aıyryp, sen meni tirideı óltirdiń. Biraq soǵan qaramastan, áli de aıtam, jazyqsyz jandardyń qanyn tógýge májbúrleme, aman turǵanda elińe qaıt. Eger bul joly toqtamasań, Qudaı atymen ant etem, izdep kelgeniń qan bolsa – qanǵa toıdyram» deıdi. Osy eki mysalda qanshama el bıleýshisine tán estilik, ashýǵa erik bermes baısaldylyq, jalǵyz balasynan aıyrylyp, qabyrǵasy qaıysyp tursa da, ózge analardyń ózi sıaqty qaıǵyryp, qan jutpaýyn kózdep, qas dushpanynan kek alý ornyna, ony ymyraǵa shaqyrǵan eresen erik-jiger jatyr. Ókinishke qaraı, fılmde osy eki derek te paıdalanylmaǵan. Sanamalaı bersek, irili-usaqty kemshilikter bul fılmde barshylyq. Biraq onyń bárin qazir tizbektep aıtqannan ne paıda?
– «Tomırıs» týraly áńgimemizdi bastaǵanymyzda: «Eýropalyq tanym-túsinikpen jazylǵan tarıh arqyly tarıhı sanasy qalyptasqan bizdiń kınogerlerdiń sanasynda áli kúnge «bizdiń arǵy túp tegimiz jabaıy bolǵan» degen uǵym turady» dedińiz. Muny qalaı túsingen jón?
– Dalalyqtar, eýrosentrıster tujyrymdaǵandaı, eshqashan jabaıy bolǵan emes. Olardyń da ózge halyqtar sekildi ózine tán órkenıeti, mádenıeti, saltanaty bolǵan. Keshegi ot qarýy men keme qoldanysqa engenge deıin álemge óz ústemdigin júrgizip kelgen, san ǵasyrlar boıy ataqty «Jibek jolyn» baqylaýynda ustaǵan Túrik halyqtary qalaısha jabaıy bolmaq?!. Buǵan tarıh qoparyp aıǵaq izdep jatpaı-aq alǵashqy tabylǵan altyn kıimdi saq hanzadasyn aıtsaq ta jetkilikti. Tomırıs te osy hanzadanyń zamandasy ǵoı. Osyny negiz etken bolar, Kırdi jeńgennen keıingi epızodta Tomırıs «Altyn adamnyń» kıimin kıip, májilis tórinde jarqyrap otyrady ǵoı. Sonda jeńis toıyna jınalǵandardy kóz aldyńyzǵa elestetińizshi. Tomırısten basqalarynyń birinde ondaı kıim joq. Bári dalada mal baǵyp júrgen malshylar sekildi. Dalalyq saltanattyń izi de joq. Oılańyzshy, patshaıymy anadaı altynǵa oranyp otyrǵan zamanda, onyń ýázirleri men orda aqsúıekteriniń temir-tersek kıip júrmegenin seziný úshin de danyshpandyq kerek pe?! Bolmasa jalpy bizdiń kınogerlerdiń beıne qazaqta jazdyq kıim bolmaǵandaı, Qudaıdyń shildesinde borannyń masaǵyna baratyndaı basyna tymaq, aıaǵyna saptama etik kıgizip qoıatynyn alyńyz. Nemese «Tomırıs» fılmindegi turaqtaryn alyńyz, beıne budan birneshe ǵasyr buryn qıraǵan bizdiń Syǵanaq qalasynyń orny sıaqty. Osynyń bári – otarlaýshylar ornyqtyrǵan quldyq sananyń kórinisi. Sanaǵa sińip qalǵan «jabaıy» degen uǵym kóshkinshilerdiń dalalyq saltanatyn óz bolmysynda kórsetýge jol bermeıdi. Aıtylǵandy durys túsiný úshin osy Tomırıs taqyrybyn zerttep jazǵan HVI ǵasyrda ómir súrgen Nıderland sýretshisi Pıter Paýl Rýbenstiń «Tomırıs pered golovoı Kıra» atty polotnosyndaǵy Tomırıs pen orda shonjarlarynyń kıimderi men ózderin ustaý mánerin fılmdegi kórinistermen salystyryp qarap kórińizshi. Aıyrmashylyq jer men kókteı. Úlde men búldege oranǵan Tomırıs, dál sondaı sándi kıingen orda aqsúıekteri. Júzderi jarqyn, aıbarlary asqaq, rýhtary bıik. Osyny kórgen urpaqtyń qandaı sezimde bolaryn endi ózińiz shamalaı berińiz.
– Biraq osy tektes kınolarǵa syn aıtylmaıtyn sekildi…
– Bizde tarıhı tanym da, ulttyq tanym da uzaq jyldarǵa sozylǵan táýeldiliktiń saldarynan tym kenjelep qalǵan. Áli kúnge deıin tól tarıhymyzdy tól bolmysynda tanı almaı kelemiz. Onyń ústine jemqorlyq degen dert te dendep, jańa óriske shyǵýǵa múmkindik bermeı otyr. Láıim, men qateleseıin, maǵan qazirgi kınogerler kınony eldi tanytý, urpaqty tárbıeleý úshin emes, aqsha tabý úshin túsiretin sekildi. Kórermenderine aıtar oıy, berer taǵylymy joq, aqsha tabý maqsatynda túsirilgen fılmderge keremet tusaýkeserler uıymdastyrylyp, tanystyq arqyly jabyla maqtap, túrli maqalalar jazylady da, keıin álgi fılm birjola umyt qalady. Shetelden júlde aldyq dep máz bolady. Óz halqynyń rýhanı qajetin óteýge jaramaı jatqanynda sharýasy joq. Bar kinárat osydan ba dep oılaımyn. Men kıno synshysy emespin. Sondyqtan bul aıtylǵandardyń bári – meniń kórermen retindegi jeke pikirim.
– Áńgimeńizge raqmet!
Jadyra SHAMURATOVA
Astana aqshamynan alyndy
6alash
