Áýezov Qunanbaıdyń óz basynyń qasıetin óte joǵary baǵalaǵan, arýaǵyna syıynǵan. Sharapatyna bólensem degen. Tursyn Jurtbaıdyń Láılá Muhtarqyzy týraly «Begim» atty estelik maqalasynda jazylady, qyzy Láılaǵa Qunanbaıdyń shapanynyń bir túımesin berip turyp Muhtar Áýezov: «Elýinshi jyldardaǵy qıyn kezderde men osy túımeni qaltama salyp alatynmyn. Minbege shyǵyp, sóıler kezde osy túımeni alaqanyma salyp.., ishteı Qunanbaıdyń arýaǵyna bir syıynyp... sóıleı jónelemin. Áıteýir bári de sátti aıaqtalatyn. Endi sen al. Atańnyń arýǵy seni qoldap júrsin» - depti.
Kisiniń tulǵasy kisi dep kimderdi kótergeninen kórinedi. Muhań Abylaı, Kenesarylar týraly roman jazýdy josparlaǵan. Onsyz da aldynda júrip adamshylyqtyń úlgisin, bıigin kórsetken aǵalary kóp edi. Biraq, jolyn abaıǵa burdy. Árıne, túrli tarıhı sebepter boldy. Degenmen, ol abaıǵa shyn sendi. Baǵasyn anyq bildi de, táýekeldiń jel qaıyǵyna mindi. Abaıǵa degen senim- uly ádiletke degen, bir barlyqqa degen senimmen birdeı turǵan. Sondyqtan, abyroı, ataq úshin jantalaspady. Muhtardy «Ǵızzat-qurmet ózi izdep tapty» (abaı). Al, abaıdyń orny bólek, oǵan ataq-abyroı kerek emes, jer betindegi kez kelgen syılyq ólshem emes eken. Ǵızzat-qurmet abaıǵa áli jete almaı júr.
Abaı atam bolǵanda, Áýezov- aǵam, beıishte jatyp kóńilime kún súıdirgen qasterli tuǵyrym. Tórt tomdyq epopeıanyń kezinde qalyptasqan Muhańnyń bıik beınesi, osydan bylaıǵy ýaqytta bıiktemese, alasarǵan joq. Tipti onyń epos batyrlaryna ǵana tán zor Rýhanı tulǵasy keıde tynysymdy býsa, keıde meıilinshe shýaqty qalyppen kókiregime quıylyp, janymdy ulylyqqa degen sheksiz qurmetpen jyltady, kózime razylyqtyń jasy úıiriledi. Sanam tazaryp, ádepki ókpe-renishterden arylyp, baısal sabyrymdy, senim-jigerimdi taýam. Búgingi tirligimdi barlyq ótken iri tulǵalarmen baılanystyra bastaımyn. Romandy alǵash oqyǵan jarym jylǵa deıin yqpalynan shyǵa almaı júrdim, búkil dáýirdiń tutas, jan-jaqtyly sýretin bir jolda, jyldam bastan keshkennen shyǵar, sóılemderim de Muhańdiki sıaqty uzyn shyǵýshy edi. Biraq, kezindegi ól áserden kóri, onyń keıingi áseri kúshtirek bóldi-Muhań kóńil túkpirinde zıalylyqtyń aınymas kórinisi retinde qalyptasty da, jańa aıtqanymdaı, sól bıiginen túspedi. Ól eń bir qunarly topyraqta, el jaıyna qanyq aqsaqaldy aýylda ósken. Jasynda, erte kúnniń ózinde tym aqyldy bólipti deıdi. Keıbir estiýlikterde bir kúnin de qaza jibermeı, qatań tártippen jumys jasaǵany jazylady. Úlken, qasıetti paryzdar arqalaǵany munda túr. Sól Áýezov – Aqyldy, oqymysty Áýezov Qudekeńnen – Baz bir shetel jazýshylary jazatyn altynǵa pysqyrmaı, kisilik pen kıeli namysty ǵana ardaqtaıtyn úndis kósemi sıaqty Qunanbaıdan ımengen. Úndis degennen shyǵady, sońǵy elý-júz jylda amerıkadaǵy belgili jazýshylar, kıno-Senarıstter uıqylarynan úndis bolyp oıanyp júr... Máselen, «Avatar»(«阿凡达») fılminde adamzattyń muzdaı qarýly saılaýyt qosynyna qarsy soǵystan qaımyqqan keıipker(ol da adam) jergilikti planetalyqtardyń (úndisterdiń) qudaıy ispettes «Evadan»(biz «Umaı» dep oılaı turaıyq) urysta jeńistik áperýin ótingende, turǵylyqty qaýymnan shyqqan jat planetalyq qalyńdyq: «Eva (Umaı) seniń tilegińdi oryndaýshy emes, jaratylystyń tepe-teńdigin saqtaýshy» degen maǵynada bir sóz aıtady. Aıtqandaı, Ertesi Eva – Umaı óz qaýymyna kómekke kelmeıdi, biraq, adamdar jaratylystyq ortany nebir qýatty qarýlarmen talqandap, qasıetti daraqty búldirgende, avatardyń ushqan qus, júgirgen ańyn kómekke shyǵarady. Avatardyń Eva – Umaıy qaýymynyń jaldanbaly jendeti emes, tepe-teńdikti, ádiletti saqtaýshy, izgi rýhtardyń egesi. Biraq, úndisterdiń basyna túsken náýbet avatardy jaılap úlgirgen joq. Sonda da, kınony kórý barysynda, kez kelgen amerıkandyqtyń oıyna úndister túsetin shyǵar degen oı keledi. Oıanǵan degen, oıatqan degen- osy. Biz de kóp nárseni oıladyq. Muny aýyzǵa alǵanda, Muhańnyń prozada jańaǵy Eva- umaılyq jarasym-teńdikti óte kemel kúıinde ustaı alǵanyn, onyń ár kesek shyǵarmasynda bir-bir «Avatar» – Jańa planeta – Jańa keńis jasaǵanyn, abaıdy áspetteý arqyly, máńgilikten kele jatqan Rýhanı aýandy beıbitshilikte saqtaýǵa aınymas qyzmet kórsetkenin Jetkizbekshimiz. Muhań bolmaǵanda, dástúrli Rýhanı qýattyń abaı aıqyndaǵan tótenshe kórinisi eleýsiz qalpynda tarıhtyń shańyna kómilip jatyp qalýy ǵajap emes bolatyn. Abaıdy qorǵaý- onsyz da, kópe-kórneý ádiletti qorǵaý ǵoı.
Dese de, qazirgi myna bizderde máńgilik týraly uǵym bedelinen aırylyp barady. Barlyq ulylyq- ótkendi búginge jalǵastyrǵanymen qasterli, ótkendi keleshektiń asylyna aılandyra alǵanymen qymbat. Áýelgi sózimizde («Anturǵan aty qursyn abaı degen») tamyrsyzdyq dep paıymdadyq. Máńgilikti mansuqtaý degenimiz kóz aldyn ǵana oılaý. Ataq-abyroıǵa jantalasa umtylý. Ózin zoraırtýdyń jolynda, kózsiz túrde bireýdi nemese birdeńeni Qıratý. Keıingi jazarman-jazǵyshtardyń ishinde qazaq tiliniń zańdylyqtaryna múldem jat tirkester men sózdegi áýelgi maǵynany aı men kúnniń amanynda betaldy burmalaǵyshtyq kóp kezigedi eken. Taǵy qarapaıym oıdy ary-beri aınaldyryp, tonyn álemishtep kıgizip, jańalyq esebinde kórsetýdiń mashyǵyn meńgerip alýshylyq ta mol ushyraıdy. Muqaǵalı týraly «Muqaǵalıdy saǵyný» degen maqalamyzda da shetin shyǵardyq. Reti kelip qalǵan soń aıtqan ǵoı, áıtpese, bizsiz de Erteń solardy halyq umytyp ketedi. Álde analar oqyrmandy aqymaq dep oılaı ma?
Taqyrypqa oralaıyq, abaı barda, Qunanbaı bar. Qunanbaı barda, onyń arǵy atalary, aınalasy, atamzamanǵy dástúrli keńistik bar. Áýezovtiń Qunanbaı týraly tanymyn romanynan tabý tym qıynǵa soǵady. Ol úshin Muhań jazyqty emes. Biz romandaǵy emes, ómirdegi Qunanbaıdyń, ómirdegi shyn abaıdyń qolynan ustaǵanda, olardan burynǵy myńjyldyqtardyń elesi ornynan dúrkireı turar edi. Qazaqtyń ádebıeti abaıdan bastalmaıdy, bizden aıaqtamaıdy, ras. Biraq, ony abaısyz elestetý- múmkin emes. Sol sıaqty, abaıdy da Qunanbaısyz elestetý qıyn. Qunanbaıdyń óz basynyń tragedıasy abaıdyń tragedıasynan birde-bir kem emes. Abaıdaǵy qattylyq pen Qaıratty, oıǵa alǵan muratyna beriktikti Muhań danyshpan aqyn ákesinen alǵan dep baǵamdaıdy. Qunanbaıdyń ómiriniń sońynda shymyldyq ishine kirip, tutas jeti - segiz jylǵa sozylǵan dúnıe isinen bet burǵan áreketine Erliktiń, jalǵan dúnıeniń aldamshy saǵymdaryna boı urmaýdyń kórinisi retinde súıiný basym sıaqty. Bir sózinde el aqyndary ólerinde artyna mura bolarlyq jyr-tolǵam aıtyp, ómirge keń qarap, óleń bolmasa, ólim týraly, kórgen azap-tozaǵy týraly qaljyń aıtyp ketýdi josyn etken dep, bul saltty qatty qadirlep, qyzyqtap jazady. Sóıte tura, Qunanbaıdyń jańaǵy ómirden bezgenin, abaıdyń sońǵy jyldarynda sóz de, óleń de jazbaı, jalǵannan túńilgenin «Keshiredi» . Ol az deseńiz, keıingiler kóp qozdatyp júrgen bir keleńsizdikten Qunanbaıdy aqtaıdy: abaı ómirbaıanyn Áýezov bes ret jazypty. Árbirinde ár qıly jańa derekterdi alyp-qosý, ózgertýler jolyǵady. Sonyń birinde Qunanbaı orys otrádyn Kenesary áskerlerine bastap barǵanyn qosa ketedi. Barsa da, keneniń birde-bir áskerine oq atpaı, jigitterimen orys otrádynyń artynda turyp alǵan soń, orystar ony alǵa shyǵarady, qarsydaǵy sarbazdar oqty ústerinen asyryp atady. Bir esersoqtaý batyry hannyń áskerin shyn Naızalasyp, jazym etip qoıa jazdaǵanda, shaýyp baryp qamshymen tartyp jiberdi deıdi. Sony han kene anadaıda kórip tursa kerek. . .
Osy atalaryna jalǵas, ómir Muhańnyń ózine de óte kúrdeli taǵdyr tartqan. Biz shala oqyp, shalaǵaı qabyldap, ekeý-úsheý bolyp dýyldap otyryp, onyń baǵasyn aıta salýǵa urynbaǵanymyz jón. Ol kórgendi kórgen joqpyz, al, ol túısingendi túısiný- tipti qıyn. Qunanbaıdyń shyn beınesin romandaǵy dıalogtar men epızodtarǵa kómip qoıyp, basqa bir adam jasap, soǵan oqyrmanyn sendirdi. Sheberlik. Jáne qandaı azap, á? ? ómirde de kóp jaǵdaı sondaı. Sol kómilgendi ashyp, aq-qarasyn aıyrǵandy bilgende, bálkim, biz de «Esti kisiniń» qataryna qosylyp qalarmyz.
Tizimbek Anashuly
6alash usynady
