Biz qazir 12 jyldyń basy tyshqan dep eseptelinedi. Alaıda naqty ǵylymı tujyrym boıynsha 22-naýryzdaǵy kún men túnniń teńelis kezinde kún qandaı múshel juldyz tobynyń basynda bolsa, sol múshel jyl basy bolady.
Alaıda jyl basynyń ózgerýi – óte baıaý qubylys. Shamamen jyl basy 2150 jylda bir jyldan ekinshi jylǵa, basqasha aıtqanda, Kún bir juldyzdan ekinshi juldyzǵa aýysady eken. Astronomıa ǵylymynyń búgingi tańdaǵy jetistigine súıene otyryp, ǵalymdar qazirgi bizdiń zamanymyzda kún Balyq - (arabsha Hýd) juldyzdar tobynyń uıasynda, (tusynda.) Balyq juldyzdar toby dońyz jylyna dóp keledi. Óıtse, qazir ǵylymı negiz boıynsha 12 jyldyń ishinde jyl basy – Dońyz.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, kún men túnniń teńelis noqaty óte baıaý túrde ilgeri jyljyp, yǵysyp otyrady. Teńelis noqaty sol baıaý jyljýmen qus joly sheńberin 25725 jylda bir aınalyp shyǵatyny tolyq dáleldengen. Osy ýaqytty 12 múshel jylǵa bólseńiz, jyl basynyń aýysý ýaqyty shyǵady.
(25725:12 =2143,75 shamamen 2144.)
Muny alǵash bilip, ómirge qoldanǵan halyq tek bizdiń zamanymyzda tabylǵan tas kitaptary arqyly belgili bolǵan Qos ózen ólkesinde osydan 5000-7000 jyldyń aldynda ómir súrgen Shýmerler. Shýmerler teńelis noqaty árbir múshel juldyz tobynda (uıasynda) 2000 jyl shamasynda bolady dep tas kitapqa jazyp ketken. Joǵaryda Kúnniń qazirgi orny Balyq dedik. Ol – 12-múshel jyl. Endi Barys jyly qashan jyl basy bolǵanyn eseptep kórelik. Dońyz ben barystyń arasy – 3 múshel jyl. (ortasynda tyshqan men sıyr tur) Sondyqtan kúnniń bir juldyz tobynda turaqtaıtyn ýaqyty 2144 jyldy úshpen kóbeıtsek, 6432 jyl bolady. (2144h3=6432 jyl.) Demek, osydan shamaman 6500-7000 jyldyń aldynda jyl basy barys jyly bolǵan. (Egiz juldyzdar toby). Al osy eseppen Barystan keıingi jyl basy Sıyr jyly 4500-5000 jyldyń aldynda (Ógiz (Torpaq) juldyzy), Tyshqan jyly 3500 jyldyń aldy shamasynda. Ol Qoshqar (toqty) juldyzyna dóp keledi.
Shýmerlerdiń tas kitabynda «Qazir jyl basy – sıyr, ótken zamanda jyl basy barys bolǵan dep jazylǵan. Óıtse, Shýmerlerdiń jyl basynyń bir juldyzdan ekinshi juldyzǵa aýysýy – 2000 jylda bir bolady degen esebi teńelis noqaty.
Qus joly sheńberin 25725 jylda bir aınalyp shyǵady degen búgingi ǵylymı esepke dóp kelýi, sol sıaqty «qazir jyl basy sıyr, ótken zamanda jyl basy barys bolǵan» deýi (olardyń esebi boıynsha da 6000 jyl shamasy), Shýmerlerdiń tarıhy budan 6000 jyldyń aldynan bastalatynyn búgingi arheologıa ǵylymy aıqyndaǵan shyndyqpen sáıkesýi Shýmerlerdiń aqyl-parasatyn, kún tizbesiniń dáldigin kórsetedi.
Bir-birine toqaılasqan búgingi ǵylymı dáldik pen Shýmerlerdi esebiniń qaısysy boıynsha esptesek te, qazaq uǵymyndaǵy turaqty jyl basy tyshqan (Juldyz boıynsha Hamal-Toqty (Qoshqar dep te aıtady, oryssha oven) osydan 3500 jyl shamasyndaı buryn bolǵan. Sol zamanda týǵan Aleksandr Makedonskııdiń qoshqar múıizdi táj kıýi de jyl basy Qoshqar bolýyna baılanysty degen boljam bar. Mine, ǵylymı esep boıynsha da Shýmerlik kúntizbe boıynsha da biz ómir súrip otyrǵan búgingi dáýirde jyl basy tyshqan emes, dońyz bolyp shyǵady.
Bul – meniń jańalyǵym emes, Ál-Farabı babamyzdy qazaq topyraǵyna oraltqan ultymyzdyń maqtanyshy, birtýar azamatymyz ataqty ǵalym Aqjan Mashanıdyń zertteý qorytyndysy arqyly dáleldengen ǵylymı shyndyq.
Bodaýhan TOQANULY
jýrnalıs
6alash usynady
