Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyǵynda kezekte tur edim, aldymda turǵan bir kelinshek «siz de oralmansyz ba?» dep surady artyna qaıyrylyp. «Iá, shetelden kelgen qandasyńyzbyn. Ózińiz qaı jaqtansyz?» dep edim, «Qudaıǵa shúkir, biz eshqaıdan kelgen joqpyz. Qazaqstanda týyp-óstik. Bizdiń áke-sheshemiz sizderdiń ata-babalaryńyz sıaqty elin tastap shetelge qashpapty» dep dúk etkizdi. «Meniń babam shetelge qashqan qashqyn ekenin qaıdan bildińiz?» dep men de qoıyp qaldym. «Nege bilmeımin, men tarıh pániniń muǵalimimin. Oqyp, bilip otyrmyn» deıdi miz baqpaı. Shynyn aıtaıyn, bul sózdi men birinshi ret estip turǵan joqpyn. Jurt arasynda osyndaı bir sózdiń bary ras. Ásirese, shetelden kelgen qandastarǵa memleket tarapynan qoldaý kóbeıip, úı berilip, kvota bólingeli jergilikti aǵaıyndardyń arasynda osyndaı kúńkildiń kóbeıgeni de shyn. «Keshe el basyna kún týǵanda qashyp ketip, endi egemen el bolǵanda «daıar asqa tik qasyq» bolyp qaıta kelip, úıge ıe bolyp, aqsha alyp shalqyp júr. Al ómir boıy osy topyraqta kún keshken biz úısiz-kúısiz júrmiz. Sonda bizdiń babamyz jerin tastap qashpaǵanyna kináli me?» dep ashshy aıtqan aǵaıyndar da tabyldy. Biraq tarıh páni muǵaliminiń aýzynan men osy sózdi estımin dep eshqashan oılaǵan joqpyn. Óıtkeni tereńnen oılap, tarıhqa boılaǵan adam mundaı syńarjaq kózqarasqa eshqashan barmas edi.
Ras, qyzyl ókimettiń qyrǵyny, qoldan jasalǵan asharlyq pen saıası qýǵyn-súrginge ushyrap, týǵan jer, ósken elin tastap, óziniń janyn, qazaqtyń qanyn saqtap qalý úshin shekara kesip, kórshiles respýblıkalarǵa, Iran, Aýǵanstan sıaqty jat el, jat jerge tentirep ketken qazaq az emes. Túbi bir túrik dep Túrkıaǵa qonys aýdarǵandar da, «irgedegi el» dep Qytaı asqan qazaqtar da bar. Biraq buǵan bola Qytaıdaǵy eki mıllıonǵa jýyq qazaqtyń bárin «Qazaqstannan qashyp ketken qashqyndardyń» urpaǵyna balaý tarıhı saýatsyzdyqtan basqa eshteńe emes.
Resmı málimet boıynsha Qytaıda 1,5 mıllıon qazaq bar. Bular, negizinen, Qytaı terıtorıasynyń 1 mıllıon 600 myń sharshy shaqyrym aýmaǵyn alyp jatqan Shyńjań ólkesiniń İle Qazaq avtonomıaly oblysyna qarasty İle, Tarbaǵataı, Altaı aımaqtaryna, Buratala, Sanjy, Qumyl oblystaryna qonystanǵan. Gansý provınsıasynyń Aqsaı Qazaq avtonomıaly aýdany men Sınhaı provınsıasynyń Mahaı eldi mekeninde de ótken ǵasyrdyń 40-jyldarynda Túrkıaǵa aýǵan qazaqtardyń kóshinen bólinip qalǵan biraz qazaq ómir súredi.
Qytaıdyń baıyrǵy jazbalarynda qazirgi Shyńjań «batys óńir» atpen hatqa túsip, turǵyndary, negizinen, saqtar, úısinder, qańlylar, ǵundar dep jazylǵan. Qytaıdyń batys han patshalyǵy dáýirine kelgende ǵun táńir qutynyń bıleýshileri Altaı dalasyn birinen soń biri bılese, budan keıingi kezeńderde batys túrikter, qarluqtar dáýrendegen. Shyńǵysqannyń qandy joryǵyna deıin Altaı taýynyń negizgi ıeleri kereı, naıman taıpalary bolǵan. Shyńǵysqannyń shapqynshylyǵynan keıin Altaı óńiri onyń úshinshi uly Ógedeıdiń enshisine tıip, keıinnen oırat taıpalarynyń ıeligine ótken.
1728 jyly qazaq qoly Bulanty ózeniniń jaǵasynda jońǵar áskerlerine kúırete soqqy berip, olardy aýyr shyǵynǵa ushyratty. 1757 jylǵa kelgende qos búıirden qadalǵan soqqyǵa shydamaǵan jońǵarlar birjolata talqandaldy. Osydan keıin qazaqtar birtindep jońǵarlardan bosaǵan ata qonysyna qaıta orala bastady.
Qytaı tarıhı derekterinde Qytaıdaǵy qazaqtar İle, Tarbaǵataı, Altaı sıaqty atamekenderine 1767 jyldan keıin qaýyrt oralǵany anyq jazylǵan. Al qazaq hany Abylaı Chın bıleýshisine jazǵan hatynda «jońǵarlardyń kúshpen ıelep alǵan jerleri ejelden bizdiń ata qonysymyz edi. Endi jońǵarlardan bosaǵan jerlerge qazaqtardyń qaıta qonystaýyna ruqsat etińiz» degen mazmunda hat jazsa, Chın bıleýshisi 1766 jyly 17 sáýir kúni İle generalyna «eger qazaqtar kelip kóship-qonyp mal baqpaq bolsa, tipti kelip turaqtap qalýdy qalasa, olarǵa ruqsat etilse bolady» dep buıryq bergen. 1767 jyly tamyzda Chın bıleýshisi Abylaı hanǵa «qazaq malshylarynyń İle óńirine kelip kóship-qonyp mal sharýashylyǵymen shuǵyldanýyna bolatyndyǵyn» uqtyrǵan. Sol jyldyń ózinde Abylaıǵa qarasty 300 úı Tarbaǵataı óńirine kóship barǵan.
Áıgili Buhar jyraýdyń «kereı, qaıda barasyń, Syrdyń boıyn jaǵalap» degen jyryna arqaý bolǵan tarıhı ýaqıǵadan keıin Jánibek batyr bastaǵan kereı eli Syrdyń boıynan qazirgi Shyǵys Qazaqstandaǵy Qalbataý óńirine jetip irge tepken. Odan ári qaraı Abylaı hannyń tapsyrmasy boıynsha sholǵynshylar jiberip, Sarybel, Saýyr óńirleri jońǵardan taza ekenin bilgennen keıin jylystaı kóship, qazirgi Altaı, Tarbaǵataı óńirine qonystanǵan. Biraq ol kezde eshkim elden bólinip kóshtik degen joq, kerisinshe, ata qonysymyzǵa qaıta jettik dep sanady. Sebebi ol shaqta qazir 4 eldiń ıeligine bólingen Altaı taýynyń silemin qazaqtar kók túrikten qalǵan ata qonystary sanaıtyn. Ol kezde qazirgideı «mynaý Qazaqstan, mynaý Qytaı» dep jer shekarasy anyq bólinbegen.
Ekinshi turǵydan alǵanda, Qabanbaı batyr bastaǵan qazaq elshileri Úrimshige jylqy aparyp satqanda qazaqtar óz adamdaryn Úlińgir kóliniń jaǵasyna deıin shyǵaryp salsa, mánjúrler de qazaq elshilerin osy aradan kútip alǵan. Mine, bul da Abylaı zamanyndaǵy qazaq jeriniń shekarasy jónindegi bir dálel. Demek, qazaqtardyń «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamadan» keıin atamekenine oralýy 1760 jyldan 1860 jyldar aralyǵyndaǵy oqıǵa bolsa, qazaqtardyń Chın ımperıasy men patshalyq Reseı syndy eki elge bólinip qalýy 1860 jyldan bastaý alady. Iaǵnı Shyńjańdaǵy qazaqtar qonystanǵan óńirler 1860 jylǵy Beıjiń, 1864 jylǵy Sháýeshek, 1881 jylǵy Peterbýrg kelisimderi boıynsha zańdastyryldy. Dálirek aıtqanda, 1864 jyly 7 qazan kúni Reseı men Qytaı arasynda jasalǵan kelisim qazirgi qazaq-qytaı shekara syzyǵynyń belgilenýiniń negizi boldy da, Qalbadan Jońǵar oıpatyna deıin, Úrjardan Barlyq-Jaıyrǵa deıin sozylyp jatqan alqapty jaz jaılap, qys qystap otyrǵan qazaq halqy eki elge bólinip qaldy. Biraq eki el arasynda shekara syzyǵy belgilengenmen, qazaqtardyń arasyndaǵy baılanys úzilmegen. Oǵan aǵa sultan Qunanbaıdyń Altaıdaǵy abaq kereı eline barýy syndy tarıhı ýaqıǵalar dálel.
Aǵa sultan demekshi, Qunanbaı Óskenbaıuly abaq kereı eline orys shonjaryn óltirip, Altaıdaǵy kereılerge bas saýǵalap ketken eki qazaq jigittiń artynan Semeı gýbernatorynyń «ustap ákel» degen tapsyrmasy boıynsha barypty. Alaıda Qunanbaı izdep kelgen Aqsaqqıan men Tabyldyny kereı balasy ustap bermeı, «kelgeni ras, biraq kelgen soń bir jyl turyp ólgen» dep anyqtama jazyp beredi. Qunanbaı da kereılerdiń olardy ustap bermegenin teris kórmeı, «sózderińizge seneıin. Biraq sol ólgen Qıan tirilmesin, tirilse de orysqa kórinbesin» depti. Qunanbaıdyń sol saparynda kereıdiń ıgi jaqsylary aǵa sultanǵa aqyl salyp, «bir halyq eki elge osylaı bólinip júre beremiz be, joq bir elge jınalǵanymyz durys pa?» dep suraǵanda, Qunanbaı qajy «orystiki temir noqta, qytaıdiki qaıys noqta ǵoı, artyn baqqandaryńyz durys» degen sóz el aýzynda búginge deıin aıtylady. Qunanbaı sol saparynda «Qytaıǵa qaraǵan abaq kereı balasy on bes myń tútinnen asyp, dáýleti shalqyp, eli ósip, baq qonǵan elge aınalǵan eken. Túbi bizdiń qazaqtyń bir tıanaǵy solar bolar» degen derek tarıhshy Asqar Tatanaıulynyń 1988 jyly «Shyńjań halyq baspasynan» shyqqan «Tarıhı derek, keleli keńes» kitabynda anyq jazylǵan. Demek, Qunanbaı ór Altaıǵa barǵan mezgilde Altaıdyń ózinde 15 myń tútin halyq bar bolsa, oǵan Tarbaǵataı, İle alqabyndaǵy qazaqtardy qossaq, sol kezde Qytaıdaǵy qazaqtyń sany qalaıda 30 myń tútinnen kem soqpaıdy dep mólsherleýge bolatyn sekildi.
Al 1917 jyldan 1940 jyldar aralyǵynda qyzyl ókimettiń qýǵynynan qansha qazaqtyń Qytaı asqany týraly anyq málimet joq. Qytaı men Qazaqstandaǵy keıbir derekterdi salystyrǵan mamandar Qytaıǵa kóshkenderdiń sany 60 myń men 100 myń adam mólsherinde bolýy múmkin dep sanaıdy. Alaıda munyń deni Qytaıda 1949 jyly qyzyl ókimet bılik tizginin qolǵa alǵannan keıin, ıaǵnı 1950 jyldan 1962 jylǵa deıin Qazaqstanǵa qaıta oraldy. Tek 1962 jyly 60-80 myń adam Qazaqstanǵa bir túnde kóship ótkenin eskersek, 1950 jyldan 1962 jylǵa deıingi 12 jylda 200 myńǵa (bul sanaq ta búginge deıin anyq emes. Qytaı tarıhshylary 100 myń dese, orys tarıhshylary 60 myń, al AQSH mamandary 300 myń adam Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan deıdi) jýyq qazaq Qazaqstanǵa oralǵan. Bylaısha aıtqanda, ótken ǵasyrdyń basynda biraz qazaq Qytaı asqanmen, onyń deni ósimimen qosylyp, ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynyń basynda týǵan jerine qaıtyp kelgen. Bul Qazaqstandaǵy azaıǵan (sol kezde demografıalyq ósim 23 paıyzǵa túsip qalǵan) qazaq sanynyń qaıta ósýine úlken serpin berdi.
Qysqasy, Qytaı men Mońǵolıa jerindegi qazaqtardyń bári, áldekimder aıtqandaı, «Qazaqstandy tastap qashqan qazaqtar» emes. Olar da ata-babasy irge kómip, kúl tókken atamekeninde otyr. Óıtkeni qazaqtyń tarıhy men jeriniń shekarasy tek qazirgi Qazaqstanmen ǵana ólshenbeıdi. Burynǵy qazaqtyń jeri munan áldeqaıda keń bolǵany talassyz aqıqat ekenin esten shyǵarmaǵanymyz jón. Uǵym tarylsa, ulttyq tarıhymyz da kishireıe beredi.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
"Astana aqshamy" gazetinen alyndy
6alash usynady
