Qazaq esepshileri adam balasynyń 100 jasyn bir ǵasyr ǵumyr dep esepteıdi. Osy 100 jastyń 50 jasyn "uıqyly ómir" nemese "barzaq ǵumyr", qalǵan 50 jasyn "oıaý tirlik" nemese "sanaly ǵumyr" dep esepteıdi. Al oıaý tirliktiń 15 jasyn oınaqtaǵan balalyq, 75-ten asqanyn jer taıanǵan kárilik, sonda ortasynda "qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyr" dep esepteıtini sodan.
Qazaq esebinde adam ómiriniń ár on úsh jylynda bir múshel aınalyp kelip otyrady. Munda bir nárseni qanyq bilýimiz kerek. Músheliniń alǵashqysy nemese birinshi múshel 13 jylda qaıyrylsa, qalǵan múshelder 12 jyldan qaırylyp otyrady. Máselen, júzden asyp jyǵylǵan adamnyń múshel jasy 9 ret aınalyp keledi. 13 jas - bir múshel, 25 jas - ekinshi múshel, 37 jas - úshinshi múshel, 49 jas - tórtinshi múshel, 61 jas - besinshi múshel, 73 jas - altynshy múshel, 85 jas - jetinshi múshel, 97 jas - segizinshi múshel, 109 jas - toǵyzynshy múshel dep esepteledi.
Bir múshelde 12 jyl bar. Jyl qaıyrýda alǵashqy týǵan jyly qaıta oralǵanda múshelge tolyp otyrady. Múshel jas taq jyldardan qaıyrylady, jup jyldardan emes. Mine, qazaq osy esepti "múshel qaıyrý" dep ataıdy.
Qazaq ádebı tilinde júzden asyp, ıaǵnı toǵyzynshy músheldi tolyq jasaǵan atany "arda ata", "aq ata", "arý ata", "kıeli ata" dep ataıdy. Osyndaı jasqa tolǵan anany "keıýana", "aq apa", "áýlıe apa" dep ataıdy.
Qazaqtyń ǵumyr týraly myna óleń joldarynan ómirdiń qalaı ótkenin kórýge bolady:
Bir jasta janyp turǵan shyraqtaısyń,
Dúnıege jańa kelip turaqtaısyń.
Qaz turyp, táı-táı basyp, byldyr sóılep,
Qushaǵynda ata-ananyń bulǵaqtaısyń.
On jasta jarǵa oınaǵan laqtaısyń,
Taı minip, taıynsha minip jaıtaqtaısyń.
On bes pen jıyrmanyń arasynda,
Kórinse qyz-kelinshek yrjaqtaısyń.
Jıyrma beste kókjal qasqyrdaısyń,
Aldyńa ne kelse de taıynbaısyń.
Jalyndap júrek otyń mahabbattan,
El aralap, ary-beri taltaqtaısyń.
Otyzda orda buzyp aryndaısyń,
Qyryqta qyrqa asyp jalyndaısyń.
Elýde erttep mingen attaı bolyp,
Kárilikten esh belgi joq, shalynbaısyń.
Alpys jasta sary beldiń asýyndaı,
Asyldyń sýy qaıtqan jasýyndaı.
Sabyryń bekemdelip kún-kún saıyn,
Darıanyń jylyp aqqan tasýyndaı.
Jetpiste jer taıanbaı tura almaısyń,
Jastarmen saýyq-saıran qura almaısyń.
Seksende qara shashyń qýdaı bolyp,
Aýyldan alys shyǵyp júre almaısyń.
Toqsanyńda tobyqtaı shal bolarsyń,
Kúnińe seksendegi zar bolarsyń.
Qyrandaı jas kezdegi qaıran kóziń,
Kóre almaı esh nárseni qar bolarsyń.
Kárilikke ary-beri bulǵaqtaısyń,
Aq úrpek balapandaı yrǵaqtaısyń.
Kelgende sonaý júzge kim bar, kim joq,
Ǵazız jan, qaıda baryp turaqtaısyń?!
("Qazaq qara óleńderi" jyr jınaǵynan)
Qazaq múshel jasty "qaterli jas", "qaýipti kezeń" dep eseptegen. Adamnyń ómiri ár on eki jyldan bir qaıyrylǵanda qamystyń býyn-býnaǵyna uqsaıdy dep qaraǵan. Jel urǵan qamys býynynan synady. Ómirdiń de býyny múshel jas dep qaraǵan. Sondyqtan múshel jasynda alys saparǵa jalǵyz shyqpaǵan, toı jasamaǵan, ólimdi jerlerge kóp barmaǵan, mal baýyzdamaǵan, adamdarmen sharmaıaqtasyp uryspaǵan. Toı-tomalaqta kózge túsip, kórnekti jerde otyrmaǵan. Týylý, juldyzdyq nyshanyna qaraı qyzyl ne jasyl, ne jyl syńaıyna baılanysty jarasymdy kıim kıip júrgen. Óziniń eń súıikti, jaqsy kóretin bir zatyn ózine adal qurbysyna, ne dostarynyń birine syıǵa usynǵan. Bir jyldyń on eki aıynyń ishindegi aspandaǵy aı tllǵan saıyn Aıǵa qarap "Aıdan aman, jyldan esen, ómirden bútin bolyp kelemin" dep aı saıyn sadaqa berip otyrǵan.
Qazaqta on eki býyn sannyń da ózindik yrym-joralǵysy bar. "On ekide bir gúli ashylmaǵan", "on ekinshi másele", "bir jyl - on eki aı", "on ekiniń biri", "on eki juldyz", "on eki aı", "on eki jyl", "on eki múshel", "ul bala on eki jasta balıǵatqa toldy", "on ekide bir nusqa joq", "on eki múshe", "on eki ata" - osynyń bári tekten tekke aıtylmaǵan. On eki saǵat, on eki qabyrǵa - barlyǵyn múshel jasqa baılanysty qaýzap, taldap, tájirıbeden ótkizip otyrǵan.
On úsh jas - bir múshel
Qazaq esebinde on úsh jasqa tolǵan bala bir múshelge tolǵan kezinde jyl jyljyp nysanyna, aı aınalyp aıaldamasyna, kún aınalyp bastapqy núktesine toqtaıdy. Osy kezde balanyń da múshesi bir býyn bolyp ósip tolady dep qaraıdy.
Qazaq bir múshelge tolǵan balany "qozy jasqa toldy", "qozybaǵar boldy" dep moınyna baqtashylyq mindet artady, mal qaıyrýǵa, mal baǵýǵa qabiletti dep esepteıdi. On úsh jas nemese on bes jasta "otaý ıesi" dep qaraıtyny sondyqtan. Al bir múshelge tolǵan qyz balany "oshaq ustar", "ojaý qaǵar", "qazan qaınatar" jasqa toldy dep esepteıdi.
On úsh jasqa tolǵan ul balanyń ýyz keýdesinde alǵashqy oty oıanady. Aınalasyna qyzyǵa qarap, aq-qarany aıyra bastaıdy. Minezi asaý, tarpań, tamaqsaý bolady. Tez aldanady, tez jandanady, qanqyzbalaý keledi. Dý degenge dyz etip júgirip ketedi. Oıynǵa qumar keledi.
Qyz bala bir múshelinde qyzylǵa qumartady, aınalasyna ǵashyq kózben qaraı bastaıdy. Denesi súıkimdi, sulý symbatty beınege ene bastaıdy. Qyrda ósken qyzǵaldaqtaı qulpyra túsedi. Sezimi báısheshekteı búr jarady. Bitimi túrlenip, pishini gúldenedi. Biraq ańqaý, beıkúná, pák júrekpen ómir súredi.
Bul bir býyn músheli asa qaýipti sanalmaıdy. Densaýlyǵy, dene bitimi ósetin ótpeli kezeń bolǵandyqtan, olarǵa ata-analary muqıat qarap, qamqorshy bola bilgeni jón. Óıtkeni olardyń boıy da, oıy da tolyq pisip jetilmegen kez. Tilge ergish, oınap júrgish, erketotaı kezi. Muny qazaq "sút tańdaı ómir" dep esepteıdi. Dese de, tájirıbege súıengende, on úsh jastaǵy órenderdiń ishinde ul bolsyn, qyz bolsyn bilimi kemeldi, aqyly asqan, dana balalar da bolady. Qazaqtyń "aqyl jastan, asyl tastan", "júzden júırik, myńnan tulpar" dep balalardy baǵalap jatatyny da tekten tek emes. Degenmen, bir býyn múshel ishindegi balalar qaýip-qaterge tez ushyraıdy. Olardyń boıy men oıy ólsheýge kelmeıdi, ishki qýaty, aqyl-oıy kemeldene qoımaǵan kez bolǵandyqtan "bala, balanyń isi shala", "basynyń dymy ketpegen", "shıki ókpe" dep únemi eskertip otyratyny da sodan.
Biz mynany bilýimiz kerek: on úsh jasqa tolǵan balalarǵa ata-ana bolǵan adam kózden tasa qylmaı, únemi aqyl aıtýmen, tárbıe berýmen, ónegemen úlgi kórsetýmen, jarasymdy is-áreketimizben qamqor bola bilgenimiz jón. Sebebi, bul jastaǵy órender synaptaı syrǵyp, turaqty kózqaras qalyptastyra almaıdy, tándik jaqtan úzdiksiz óskendikten rýhanı jaqtan álsiz bolsa, "balalyq jelik" aýrýyna dýshar bolýy ábden yqtımal. Bir múshelge tolǵan balanyń bir kıimin basqa bir dosyna syıǵa berýdi umytpaǵan abzal. Balany jalǵyz-jarym alys saparǵa, bóten aýylǵa qydyrýǵa ruqsat bermeý kerek. Óıtkeni býyn jeligi on eki aıǵa sozylatyny esten shyqpaǵany abzal.
Jıyrma bes - ekinshi múshel
Qazaq esebinde jıyrma bes jas ekinshi múshel sanalady. Muny "ekinshi múshel", "eki býyndy ómir" dep ataıdy. Bul jasqa tolǵan azamattyń aqyl-oıy da, sana-sezimi de birshama damyǵan shaǵy. Azamattar samyrsyn sapty baltadaı, qynynan alǵan qylyshtaı jarq-jurq etip turǵan kez. Alysqandy alqymynan alatyn, qyńyrdy túzetetin, kúndiz úıde bolmaı túnde jorytatyn kókbóri kezi. Al qyz balalardyń tolǵan aıdaı tolyqsyp, aq sazandaı bulyqsyp, arýlyqtyń kemerine kelgen kezi. Almadaı pisip, tompıyp tolǵan kezi.
Qazaq bul jastaǵy ul balalardy - "bozbala", "býyrshyn jigit", "ór kez" dep ataıdy. Qyz balany - "búldirshin", "bula kez", "boıjetken", "arý", "bıkesh", "talshyn qyz", "qyrmyzy", "gúl ómir" dep ataıdy.
Qazaq jıyrma beske kelgen qyz ben uldy bóri men qoı dep qaraıdy. Sondyqtan qyz ben uldy bir úıge túnetpeıdi. Atam qazaqta "Búldirshin qyzdyń búliginen saqta, búýyrshyn jigittiń buzyǵynan saqta" dep belgisiz sebeppen nekesiz jaǵdaımen qyz ben jigittiń ortasynan ot alyp ketýinen saqtanǵan. "Qyzdyń qyryq jany bar, ottan ystyq qany bar, jaqsy bolsa boıynda aıdaı jarqyraǵan ary bar" dep, qyzǵa den qoıa qarap otyrǵan. "Sýdyń túbin shym bekitedi, daýdyń túbin qyz bekitedi, jesir daýy el daýynan qıyn, qyzdyń joly - jińishke" dep, ekinshi múshelge tolǵan qyzdy kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaı bilgen. Qazaqtyń baıyrǵy saltynda qyzdy jıyrma beske tolmaı kúıeýge berip, uzatyp otyrǵan. Jıyrma beske tolǵan qyzdy "marqa qyz" nemese "otyrǵan qyz" dep qaraǵan.
Al jıyrma beske tolǵan jigit "býyrshyn jigit", "buqa jigit", "arda azamat", "jigit aǵasy", "sultan jigit" dep, eldiń, halyqtyń júgin moınymen kóteretindigine kózderin jetkize otyryp, osylaı ataǵan.
Otyz jeti jas - úshinshi múshel
Qazaq esepshileri otyz jeti jasty úshinshi býyn ómirge jatqyzady. Bul kezdegi azamatty "ot jigit", "shoq jigit", "orda jigit", "orda buzar jas", "oqtaýly jigit", "arystan azamat" dep ataǵan.
Otyz jeti jastaǵy azamattyń arystandaı bolǵan kezi, aqyly taýdaı bolyp tolǵan kezi, aılasy arnasynan asqan, desi bárin basqan kezi. Dene qýaty tolyq jetilip, aqyl-oıy kemeline kelip, aq pen qarany aıyrǵan kezi. Tórt qubylasyn túgel kóretin, bes qarýy saı, aqylǵa baı kezi. Bul kezde aqyly tolmasa, ondaı azamatty "ynjyq", "túbit", "shıki", "bota birsek, bosbelbeý" dep min taǵyp, syn artady.
Otyz jeti jastaǵy kelinshekterdi qazaq "kelinshek", "jas kelinshek", "kóktem kelinshek", "ýyz ana", "bal ana", "balǵyn qatyn", "jas ana", "syrmal ana", "aq qaryn kelinshek" dep ataǵan. Bul kez kelinshekterdiń belinen besik ısi burqyrap, baýyrynda balasy shurqyrap, shuraılana tolǵan kezi. Boıy qýatty, omyraýy sýatty, qoly sheber, qoıny jupar ańqyp erlerdi eliktirgen kezi.
Qyryq toǵyz jas - tórtinshi múshel
Qazaq esebinde adam balasynyń qyryq toǵyz jasy - "tórtinshi múshel", "tórt býyndy ómir" dep eseptelinedi. 49-ǵa kelgen adam er bolsyn, áıel bolsyn, almastan soqqan qylyshtaı jarqyldaǵan kezi. Shapqan jerin kesedi, tıgen jerin tesedi. Boıy qýatty, oıy sýatty bolady. Bul jastaǵy jigitti qazaq "aqberen jigit", "qylysh jigit", "oktaýly jigit", "qyrshyn jigit", "tóre jigit", "qyryq jas - qyrshyn bas" dep te ataıdy.
Al bul jastaǵy áıel adamdy "ot ana", "kóktem ana", "sary qaryn ana", "Qydyr ana" dep esepteıdi.
Qyryq toǵyz jastaǵy er bolsyn, áıel bolsyn, "jerorta ómiri", "orta býyn ómiri", "jas ortasy" dep qaraǵandyqtan, bundaı adamdar tolǵanyp sóıleıdi, oılanyp isteıdi, on oılap, bir pishedi. Tórt tóńiregin kúzetedi, sara jolyn túzetedi. Artyq jol baspaıdy. Osyǵan qarap, qazaq bul jasty keıde "tarazy ómir", "bezben tirshilik" dep te jatady.
Biz sony bilýimiz kerek. Uzaq tarıh, ómir tirshiligi aıasynan qorytqan tájirıbesinde 49 jas, ıaǵnı tórtinshi músheli adam ómiriniń asa qaterli shaǵy dep eseptelinedi. Nege ekeni belgisiz, kóp pendeler osy 49 jasynda aýyrmaı, syrqamaı, tutqıyldan dúnıeden ótkenin kóp jurt jaqsy bilgen. Sondyqtan tórtinshi múshel ómirde kóp sadaqa berý, saqsynyp júrý, qaterli jerlerge barmaý, jyldar boıy alys saparǵa shyqpaý, adamdarmen renjispeý, otbasynyń berekesin saqtaýǵa kópten-kóp mán beretin bolǵan.
Qyryq toǵyz jastaǵy er bolsyn, áıel bolsyn, óz jurty, naǵashy jurty, qaıyn jurty, tórkin jurty, el-jurty, dos-jarandarymen bereke-birlikte ótse, qaýip-qatersiz bolady. Baǵy órlep, baqyty janady. Dáýleti kóterilip, abyroıy ósedi dep qaraǵan.
Alpys bir jas - besinshi múshel
Qazaq esebinde adam balasynyń alpys bir jasy - "besinshi múshel", "besinshi býnaq ómir" dep atalady. Alpys bir jasqa kelgen er bolsyn, áıel bolsyn, aqyly tolǵan, minezi ornyqqan, jeńiltek sezimnen, kóbelek kóńil-kúıden ábden tazarǵan, ary jarqyldap aıdaı tolǵan kezi dep qaralady.
Qazaq bul jastaǵy er adamdy "ata jasy", "aqyl jasy", jurt aǵasy", "dana jas", "atan jas", "aqberen jas", "aq súńgi jas" dep qaraǵan. Sondyqtan qazaqta "Alpystan asqannan aqyl sura, otyzdaǵy jigitten olja sura" degen támsil bar. Taǵy da qazaqtyń "Jigittiń alpysqa kelgeni - atan jigit bolyp tolǵany", "Alpys - tal tús", "Alpystaǵy adamnan bata alǵan jannyń baqyty janady, toqsan taraý joly jaqsylyqqa ashylady" dep, alpys jastyń qadir-qasıetin, ómirdiń qymbatyn durys baǵalaı bilgen.
Al alpys bir jasqa tolǵan áıel adamdardy "aq jaýlyqty ana", "aq samaıly sheshe", "arý ana", "aq qaryn ana", "tór báıbishe", "ot anasy", "orda aqyly", "aýyl anasy", "el anasy", "aqyl danvsy" dep baǵalaǵan.
Alpystan asqan ananyń aq batasyn Alla Taǵala perdesiz qabyl qylady dep sengen. Anasy bar úıde qarańǵylyq bolmaıdy dep bilgen. Úı quty anada, baǵy shańyraqta, qorǵaýda er adamda turady dep yrym etken. Úlken abyroımen syılap, qurmettegen. Jastar betinen almaǵan. Aldynan kese-kóldeneń ótpegen. Qatty sóz aıtyp, qamyqtyrmaǵan. Sebebi ana joly - úlken jol. "Ananyń aqyly - halyqtyń naqyly" dep bilgen.
Rasynda, alpystan asqan adamnyń ómir tájirıbesi mol bolady. Ár basqan qadamyn eseptep basyp, esti tárbıe aıtady. Qatelik ótkizip alýdan, uıatty isterden kósh aýlaq kúıde ótedi. Bul kez adam balasynyń ómiriniń eń joǵary sapaly dárejege ótken, ary aıdaı tolǵan, ımany kemeline kelgen, óte duǵaly aýyzdy kezi sanalady. Qazaqta "Áke qarǵysy - oq, sheshe qarǵysy - boq" degen maqal bar. Osy maqaldyń túp-tórkininde shesheniń shyndap qarǵamaıtyndyǵy, júreginiń kún shýaǵyndaı jyly, meıirimdi ekendigi kórinip tur.
Jetpis úsh jas - altynshy múshel
Qazaq esebinde adam balasynyń jetpis úsh jasy - "altynshy múshel", "altynshy býnaq ómir" dep atalady. Bul kezdegi er adamdardy "jer orta jastan aýǵan jas, qarttyq jas, ulyq jas, jetilgen jas, jeteli kezeń, jeti qyrqaly shaq, ótpeli ómir" dese, keıde nasharlaý shaldardy "taıaqty ómir", "jemir shal", "qaqpas shal" dep, minezdeme berip jatady.
Al endi bul jastaǵy analardy "asqar ana", "dana ana", "qart ana", "sary qaryn ana", "qut ana", "aq shylaýyshty ana", "aq samaıly apa" dep ataıdy.
Jetpisten asqan ata bolsyn, ana bolsyn, aýyldyń qut-berekesine sanaıdy. Tórdiń sáni, ómirdiń máni dep qaraıdy. Aýyr jumysqa shekpeıdi, betine qatty sóz aıtpaıdy, bul jastaǵy ata men ananyń kárin tókse, kárin tókken adam ońbaıdy. Bastaǵy baqyttyń qaıtýy osyndaı ata men analardy renjitýden, ómirdiń qysqarýy, joldyń bolmaýy, baqtyń baılanýy, sordyń qaınaýy ata men anany ókpeletýden bastaý alatynyn umytpaǵan abzal. Qaıta olardyń batasyn alyp, kóńilin taýyp, qosh etseńiz, aldyńyzdaǵy bar baqyttyń qaqpasy ashyq turady.
Seksen bes jas - jetinshi múshel
Qazaq seksen bes jasty - "jetinshi múshel", "jetinshi býyn ómir" dep ataıdy. Bul jastaǵy atalardy "seńgir jas", "alyp jas", "qart ata", "áýlıe ata", "pir ata", "el atasy", "qor ata", "aqsaqal", "aq ata", "jan ata", "shýaq ata" dep te ataıdy.
Al jetinshi býyndaǵy analardy "aq shylaýyshty ana", "uly ana", "aq samaıly ana", "qart apa", "keıýana", "kıeli ana", "móldir ana", "asyl áje" dep ataıdy. Bul múshelge jetken ata bolsyn, ana bolsyn, úıdiń qutyna, ómirdiń jaryq shyraǵyna, tórdiń sánine, ómirdiń mánine, aýyldyń qazynasyna aınalǵan shaǵy. Árbir bala, nemere, shóbere, shópshekteriniń aldynda turǵan aq bastaý ómir dep qaralady.
Qazaq - "seksen bes jas - seńgir asý, selkildek ómir, saqal-murty aǵarǵan jelpildek ómir" dep tekten-tekke aıtpaǵan. Seksen besten asqan qartty ajal 85 jerden ańdıdy. Arty quz, aldy jar, joly tar, baqıǵa taıaý turǵan shaǵyndaǵy, batar kún aldyndaǵy tirshilik ıesin esh renjitpegen oń bolady. Seksennen asqan ata men ananyń batasyn alý, baǵyp kútý - bar urpaqtyń mańdaıyna tegis jazyla bermeıtin baqyt.
Toqsan jeti jas - segizinshi múshel
Qazaq esebinde toqsan jeti jas - "segizinshi múshel", "segizinshi býnaq ómir" dep eseptelinedi. Bul jasqa kelgen ata men apany qazaq "qaqpysh býyn", "aqtyq býyn", "qaqsal býyn", "qart býyn", "áýlıe baba", "keıýana", "kıeli ana", "pir ana", "taý ata", "orman ana", "bataly ǵumyr", "baqty ómir", "shyraqty tirshilik", "kómbeli kezeń", "kezeń asqan jas" dep ataıdy.
Bul múshelge tolǵan aq ata men aq ananyń bir kezdegi taýdaı bolǵan denesi tobyqtaı bolyp solady. Aıdaı tolǵan ajaryn tereń ájim basady. Kezindegi seri sezimi siri aqylǵa aınalady. Aq taıaqqa taıanady. Qulaqtan azady, sózden tozady. Tórinen kóri jaqyndaıdy. Kóp nárseden jırenedi, álsiz kúı keshedi. Osyǵan qarap ony keıde "qańbaq shal", "qańbaq apa" dep te jatady.
Ras, júz jastyq - bir ǵasyrlyq ǵumyr keship, ul men qyz, nemere-shóbere, shópshekterinińm aldynda, ajal aýzynda aqyrǵy sátte otyrǵan, aqtyq deminen bata alǵan urpaqtyń baqyty bir ǵumyr janady. Qart ata men ananyń quty shańyraǵyna daryp, shyraǵy óshpes bolady.
Tengrinews.kz saıtynan alyndy
6alash usynady
