QAZAQ TİLİNDEGİ «OŃ» SÓZİNİŃ KEREMETİ
Qazaq halqynyń sóz óneri – bukil ómir- tirshiliginiń sharaınasy. Jarqyrap janyp turǵan jan dunıesiniń qupııa syrlarynyń qulpyn ashatyn altyn kilti deýge bolady.
Qazaq tilinde aýyzsha jáne jazbasha qoldanylǵan ár sózdiń maǵynasynda marjandaı merýeret aıdarly, uıaly uǵym uıyp jatady. Maqsatsyz, maǵynasyz, mánsiz, mánersiz jarty tamshy sóz qoldanbaıdy. Bir sóz aıtý úshin de on oılap, juz tolǵap baryp aýyzdan shyǵarady. Oısyz, nársiz, dánsiz, dámsiz sóz aıtýdy namys sanaıdy. Sodyqtan da «kóp sóz – kómir, az sóz – altyn» dep kesip aıtady, kertip jetkizedi. Esti aıt, aqyldy sóıle dep eskertedi, eske salady. Tarydaı sózge taýdaı uǵym uıalatyp aıtady, jeteli jetkizedi. Tyńdarmandary da túımedeı sózden tuıedeı uǵym alyp, altyn aqylyna salyp, arly júrekpen qabyldap kete barady...
Já, adamnyń jamany – sóz uqpaǵan, aqyl qabyldamaǵan adam dep biledi. «Óziń bilme, bilgenniń tilin alma» degen qarǵystyń kókesi osydan qalǵan. «Basqa pále qyzyl tilden keledi», «bal tamǵan tilden ý da tamady» degendi beker aıtpaǵan ǵoı.
Sóz shylbyryn uzartpaı taqyrypqa oralaıyn. Qazaq halqy «oń» sózin kúlli ómir-tirshiliginiń jaqsy, jaǵymdy, ádemi, baqytty shaqtaryna arnap qoldanady. Atamzamandardan bastaý alǵan «oń» sózi áli kún túp maǵynasynan aıyrylǵan joq. Áý basta qalaı aıtylsa, qazir de sol maǵynasynda qoldanylyp keledi. Men «oń» sózinen birazyn tizbektep jazyp kóreıin. Bárińiz táńerteń, túste, keshte, túnde táýlik boıy qoldanyp júrgen sózderińiz.
Oǵan tań qalatyn, tamsanatyn dáneńe joq. Biraq osy sózderdiń arǵy alys astarynda altyndaı jarqyrap janyp jatqan, shyraqtaı mazdap sáýle berip jatqan marqa maǵynany, mańǵaz oıdy ańǵarasyzdar ma?
Al kettik:
1. Oń jaq
2. Oń irge
3. Oń bosaǵa
4. Oń tabaldyryq ( tabaldyryqtyń oń jaǵy)
5. Oń mańdaısha (mańdaıshanyń oń jaǵy)
6. Oń jaq tór
7. Oń jaq shańyraq (shańyraqtyń oń jaǵy)
8. Oń jaq syrt (úıdiń oń jaq syrty)
9. Oń jaq aldy (úıdiń oń jaq aldy)
10. Oń qol
11. Oń qol ýázir
12. Oń qolmen tamaq je
13. Oń qolmen esik ash
14. Oń qolmen kıim kı
15. Oń qolmen amandas
16. Oń qolmen jumys basta
17. Oń qolmen jazý jaz
18. Oń qolmen usta (zatty)
19. Oń qolyńa tapsyr (senimdi adamyńa)
20. Oń aıaqpen kir
21. Oń aıaqpen teppe
22. Oń aıaqty teristikke sermeme
22. Ońǵa baǵyn
23. Ońyńdy aıyr
24. Oń sóıle
25. Oń jambastap jat
26. Oń qyryńnan jatyp demal
27. Oń jolmen júr
28. Qamshyńdy oń bosaǵaǵa tasta,
29. Toynyńdy oń bosaǵaǵa il
30. Júrer jolyńdy ońa
31. Qarýyńdy oń bosaǵaǵa qoı
32. Oń jaǵyńdy qyzarat (kelin túsir)
33. Ońǵa aınal
34. Oń kúndi tańdaı bil
35. Oń qolyń sol qolyńa arashashy bolsyn
36. Ońnan aıyń týsyn
37. Bári ońyna aınalsyn
38. Ońǵa qaraı yńǵaılan
39. Oń jambasyna keltirdi
40. Oń jambasyna aldy
41. Oń batasyn berdi
42. Oń tilegin aldy
43. Ońǵa keldi (jónge keldi)
44. Oń jolyn taýyp keldi
45. Oń betin súıdi
46. Oń kózimen qarady
47. Oń joldy eken
48. Ońyna baqty
49. Ońaldy
50. Oń jaǵy sol jaǵyn tanydy
51. Oń men solyn aırdy
52. Densaýlyǵy ońaldy
53. Oń betin berdi
54. Oń qyryna jetti
55. Oń qabaǵyn túıdi
56. Oń qanatyn jaıdy,
57. Ońnan soqqan jel jaman
58. Júzi ońaldy
59. Oń jaq tóriń oń bolsyn
60. Ońqaı asyqty tastama
61. Asyǵy ońnan tusti
62. Oń jaq búıirden keldi
63. Tús ońalmaı, is ońalmaıdy
64. Oń kózińmen qarap júr
65. Oń kózińe tapsyrdym
66. Oń kózińmen baǵala
67. Oń yıyǵyna aldy
68. Oń buıiri buryldy
69. Oń qol sarbazy
70. Oń qulaqpen tyńda
71. Nıeti ońaldy
72. Oń beti qyzardy
73. Oń qanaty syndy
74. Kirisi ońaldy
75. Oń bosaǵaǵa baq qondy
76. Oń bosaǵaǵa oń yıyqty soqpa
77. Oń qolmen asty dáret alma
78. Oń qolmen jas sábıdi urma
79. Áıelińniń oń jaǵyna jat
80. Oń aıaqpen úıden shyq
81. Oń aıaqpen úıge kir
82. Ájethaneǵa oń aıaqpen kirme
83. Saparda joldyń oń jaǵymen júr
84. Balanyń mańdaıyn oń qolyńmen syıpa
85. Sadaqany oń qolmen ber, sol qolyń bimesin
86. Oń búıirdi taıanba
87. Oń jaq bosaǵany taıanba
88. Oń yıyqtan júk tusti
89. Oń qolyń qysqarmasyn
90. Jortqanda jolyń oń bolsyn
91. Oń jaqtan balqyp baq kirsin
93. Oń jaqqa otyryp as ish
94. Oń isti ońymen baǵa bil
95. Oń jaqqa tósek sal
96. Oń ezýińnen enshi ból
97. Ońnan bersin tileýin
98. Oń qolyńdy qoınyńa tyqpa
99. Aıaqty ońnan bastap kı, ońnan bastap shesh
100. Kúniń de túniń de oń bolsyn.
Mine qyzyq. Qyzyq emes. Osynsha kóp «Oń» sóziniń maǵynalary bir tamyrdan kókteý alyp órbip, órken jaıyp jatyr. «jaqsy bolsyn», «durys bolsyn», «mándi bolsyn», «joldy bolsyn», «baqytty bolsyn», «jaman bolmasyn» degen uǵymdar aıasynda qoldanǵan. Kesip aıtqanda «oń» sózi qazaq tilindegi kıeli sóz, ıeli sózge aınalyp ketken. Bári tutas jaqsy bolsyn, ońyna baǵyp tursyn degen jaǵymdy uǵymdy bildiredi.
Biz mynany bilýimiz kerek, «oń sózi» kıeli bolsa, «sol» sózi kıesiz degen uǵym shyqpaıdy.
Biraq yqylym zamandarda ómir súrgen ata-babalarymyz jer de, aspandaǵy kún, aı, juldyzdar da, tipti kózge kórinbeıtin móldir aýa da ońǵa aınalady. Sondyqtan adam balasynyń oń jaq músheleri úlkendeý bolady dep topshylaǵan. Oń qulaǵy shyńyldasa, jaqsylyq habar, al sol qulaǵy shyńyldsa, ólim ıakı qaıǵyly habar estımiz jep yrym etken. Sondyqtan bár isiniń oń bolýyn qalaǵan qazaq halqy ne tilese de «oń bolsyn» dep tileýdi saltqa aınaldyryp, dástúrge tereń sińirip jibergen. Uzaq ǵasyrlar qoldanǵandyqtan jurt sanasyna ana sútindeı sińip, til máıegine kirip jaǵymdy da tartymdy úırenshikti tilge, kıeli sózge aınalyp ketken. Kim estise de jatyrqamaıdy, qulaǵyna maıdaı jaǵyp júregine jyly tıip, kóńiline qýanysh syılap kete barady. Oń sóznen jaman áser almaıdy.
Qazaq tilindegi «oń» sóziniń túbirinen kóktep kógerip, órbip ósip shyqan sózder az emes. Mysalǵa týyndaǵan sózden de birazyn jaza keteıin:
1. Oń+ aı (ońaı)
2. Oń + taı (ońtaı)
3. Oń+ ǵaq (ońǵaq)
4. Oń+ asha (ońasha)
5. Oń + baǵan (ońbaǵan)
Áne osydaı sózder ári qaraı týyndaı beredi.
Biz bul jerde bir ǵana uǵymdy maqsat etip aıtyp otyrmyz. Ol qazaq tilindegi «oń» sóziniń ulttyq minezge sonsha áser etken uǵydyq tórkinin jep-jeńil túsindirý, túsindirmese de túsiniti jaı. Desede arttan ilese ósip, órkendep kele jatqan kógenkóz urpaqtarymyzǵa aıta ketý, aıǵaqtaı ketý ǵana. Bile jrgen urpaq bilikti bolar.
Jazýshy, etnograf Bolat Bopaıulynyń
«Kóńil – qazy, kóz – tarazy» kitabynan
6alash usyndy
