Qytaı Halyq Respýblıkasy tarapynan moıyndalǵan jeti halyqtyq medısına bar. Biz Shyǵys medısınasy dep atap ketken osy dástúrli medısınanyń bir tarmaǵy – qazaq emshiligi. 56 jyl boıy dástúrli emshilikpen aınalysqan Qytaıdaǵy halyq emshisi, dáriger Máýlishárip Qapanuly jaqynda L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetinde kezdesý ótkizip, halyq emshiliginiń qupıasymen bólisti. Máýlishárip Qapanuly – QHR Eńbek eri, «Jasampaz tulǵa» memlekettik syılyǵynyń ıegeri, «Qytaıdyń áıgili adamdary» kitabyna aty engen jalǵyz qazaq. Qazaq emshiligin 7 urpaq boıy mura etip saqtap kelgen áýlettiń izbasaryn biz de áńgimege tartqan bolatynbyz.
– Búgingi kúni dástúrli qazaq emshiligi Qytaıda moıyndalǵan kórinedi. Memleket tarapynan qarjylyq qoldaý da jaqsy deıdi. Solaı ma?
– Qytaıda 7 ulttyń halyqtyq medısınasy jaqsy damyǵan. Oǵan qytaı, tıbet, mońǵol, uıǵyr, hmong (máo), koreı jáne qazaq emshilikteri kiredi. Qazaq emshiligin damytýǵa jyl saıyn memleket búdjetinen qyrýar qarjy bólinedi. Shyńjań kóleminde úlkendi-kishili 20-dan asa ulttyq medısınany negiz etken qazaq aýrýhanasy, 4-5 ǵylymı zertteý ortalyǵy bar. Sondaı-aq, Shyńjań medısına ýnıversıteti men Altaı aımaqtyq Medısına kolejinde «Qazaq emshiligi» mamandyǵy ashylyp, jeti jyldan beri búkil Qytaı kóleminen stýdentterdi qabyldap keledi. Maǵan da memleket óz qarjysymen jeke aýrýhana salyp berdi.
– Qazaq emshiligimen aınalysqanyńyzǵa qansha jyl boldy?
– Men áýletimizde halyqtyq medısınany jalǵastyryp otyrǵan jetinshi urpaq ekenmin. 400 jyldan beri atadan balaǵa jetken emdeý qupıasyn 8 jasymnan bastap ákemnen úırendim. Shyńjań medısına ýnıversıtetin úzdik nátıjemen bitirgen soń tek osy salada qyzmet ettim. 50 jyldan asa eńbek tájirıbemde 80 túrli emdeý qupıasy men ashqan jańalyǵymnyń 43-in patenttedim.
– Endeshe, sol babalaryńyzdan jetken naýqas daýalaýdyń syrymen bólisseńiz...
– Qazaq emshiliginde barlyq naýqasqa dıagnoz bileziktegi qyzyltamyrdy ustaý arqyly qoıylady. Aýyr naýqastardyń kúre tamyryn qosa qaraımyz. Ákemniń aıtýynsha tamyr soǵysy men ornalasýynyń 62 túrli ózgerisi bolady eken. Ony dástúrli medısınada «tamyr raıy» dep ataımyz. Men tamyr raıynyń kerneý, shókpe, qalqyma tamyr sıaqty 40-taı túrin ǵana ajyrata alamyn.
Ulttyq medısınada emdeýge tek dári shópter ǵana paıdalanylatyny barshaǵa aıan. Ákemnen 839 túrli shóp dáriniń emdik qasıetin, túrin, túsin úırendim. Sol 839 túrli dári shóptiń sıpaty men ereksheligin zertteı otyryp 41 tosap pen 16 bulaýǵa bóldim. Bir tosaptyń ózi 80 neshe túrli shóp dárini qamtýy múmkin. Onyń ózin 4-6 túrli tásilmen daıyndaımyz. Iaǵnı, bir-birimen sáıkestirilgen dári shópterdi bal, sút, maı jáne sý sıaqty suıyqtyqtarmen aralastyrǵanda qasıeti basqa-basqa qoımaljyń dári paıda bolady. Tosap dep otyrǵanymyz mine osy qoımaljyń. Al, bulaý degenimiz dári shópterdiń býy arqyly emdeýdiń túri. Onyń tas bulaý, shóp bulaý, qýyrma bulaý, ot bulaý sıaqty 16 túrin patenttedim. Myna jerde bir nárseni qadap aıtqym keledi, qazaq emshiligi degen atty jamylǵan keıbir emshilerdiń spırtti órtep jáne vanaǵa jatqyzyp naýqas emdeýi qazaqtyń dástúrli medısınasyna jatpaıdy. Atam qazaq toqtaý sýǵa jýynbaǵan, asyl dinimizde de ǵusyl aǵyndy sýǵa alynady. Al anaý spırt degeniń hımıalyq eritindi emes pe?
Bulaýǵa arnalǵan oryndyq
Úshinshi daýalaý tásili – 4 túrli qan alý joly. Qan mańdaıdan, muryn qýysynan, tildiń asty men jutqynshaq bezderinen jáne arqa, bel, moıynnan kúmis qandaýyrmen shabaqtap alynady. Bul kóbinese qan qysymy, tynys alý joldarynyń túrli aýyrýlaryn jáne quıań men sarysý, irińdi emdeýde qoldanylady.
Qan alatyn qandaýyrlar men tas lońqa
Tórtinshisi – otashylyq. Synǵan súıekti tańýdyń 5 túrin ǵylymı qoldanysqa engizip, arnaıy qalyptar jasadyq. Ony moıyn, shyntaq, tize, jilinshik, ókshe men qyzyl asyq mertikkende qoldanamyz. Ata-babalarymyz úgitilip ketken súıekterdi de qalpyna keltirgen ǵoı. Jańa týǵan botanyń súıegin shaýyp, juqartyp úgitilgen súıektiń ornyna salǵan kezde súıekter bir-birimen jalǵasyp, jetilip ketedi eken. Asyq jilik synǵanda taýtekeniń asyq jilikterin paıdalanǵan kórinedi.
Jilik súıekterin tańatyn qalyptar
– «Qazaq emshiliginiń atyn jamylyp» dep qaldyńyz. Halyqtyq medısınanyń atyna daq keltirip júrgen emshiler de bar sıaqty ǵoı?
– Óz basym qazaq emshiligi ǵylymı túrde urpaqtan urpaqqa durys jalǵassa eken deımin. Shóp dári adamdy óltirmeıtinin biletin aqshanyń sońyna túsken qýlar Qytaıda da bar. Onyń birtalaıy osynda júr eken. Joǵaryda aıtqanymdaı 839 túrli shóp dárini úılesimdi paıdalaný ekiniń biriniń qolynan keletin is emes. Men kózben kórip, qolmen ustaǵan tájirıbeme súıenemin. Estigen ańyz ben durys jazylmaǵan jazbalarǵa súıenip kisi emdep júrgenderdiki aldamshylyq der edim.
– Al ózińiz jeti atadan jalǵasqan emshilik ónerdi qaǵazǵa túsirdińiz be?
– «Qazaq emshiligindegi dıagnoz qoıý jáne emdeý», «Qazaq emshiligindegi as qorytý joldary aýrýlaryn emdeý» jáne «Qazaq emshiligi» (eki kitap) sıaqty tórt kitap jazdym. Memlekettiń qoldaýymen besinshi kitabymdy jaqynda jazyp bitirdim. Ol jalpy medısına men qytaı medısınasyn qazaq emshiligimen ushtastyrǵan kólemdi eńbek.
– Qolyńyzdaǵy qujattaryńyzǵa qarasam, bul joly ulttyq medısınany qazaq eline jalpylastyrý úshin kelgen sıaqtysyz?
– Durys aıtasyń, balam. Men bul joly Qazaqstanǵa aqsha úshin, jarnama úshin emes, izbasar izdep keldim. Jasym bolsa alpysty alqymdady. Qyzym men nemere ulymdy kishkentaıynan osy salaǵa tárbıeledim. Jańaǵy aıtqan oqý oryndaryna baryp shákirtterge sabaq beremin.
Memleket qarjy bólip jeke klınıkamdy da salyp bergen. Patenttelgen jańalyǵym men etken eńbegim úshin memleketten alatyn aılyǵym jeterlik. Biraq qazaq emshiliginiń birden-bir ıesi – Qazaqstan dep túsinemin. Jeti atamnan aman jetken ónerdi jat jurtqa jyrymdatpaı bar qazaqtyń kıeli qara shańyraǵy, táýelsiz otanyna tabystaǵym keledi. Nesin jasyraıyn, Qytaı barlyq resebimdi, halyqtyq emdeýdiń qupıasyn ózi menshiktegisi kelip qyrýar qarjynyń shetin kórsetedi.
Babadan jetken ónerdi satý men úshin ultty satqanmen birdeı. Sondyqtan osy saparymda amanatqa qıanat jasamaıtyn, tabandy shákirt izdep keldim. Ol eń aldymen jalpy medısınany jetik ıgergen bolýy kerek. Kóripkeldikpen qazaq emshiligine muragerlik etý múmkin emes!
– Medısınada quryqtalmaı kele jatqan jaman aýrý obyrdy dári shóptermen emdep jazǵanyńyz ras pa?
– Ras. Rakty emdegen resebimdi jaqynda patenttedim. Jaman aýrýǵa shaldyqqan 700-den asa naýqasty túbegeıli syrqatynan saýyqtyrdym. Meniń tájirıbem boıynsha bul derttiń analyq jáne atalyq túri bolatyn kórinedi. Analyq túriniń bir aǵzadan emdegenmen, ekinshi aǵzadan paıda bolatynyna kózim jetti.
Áńgimelesken Maıgúl SULTAN
