Jyl basy degen uǵymdy bildiretin naýryz sózi bizge parsy tilinen engen. Iaǵnı qazir marttyń ornyna qazaqsha aı aty retinde qoldanyp júrgen naýryz sózi parsy tilinde «jańa kún» degen uǵymdy bildiredi. Mine, osy jyl basy sanalatyn naýryz sózi qazaq tilinde aıdyń jáne jazǵyturym toılanatyn meıramnyń ataýy retinde qoldanylyp júr. Bul kúndi ultymyz «Ulystyń uly kúni» dep te ataıdy. Bul jóninde hakim Abaı «Biraz sóz qazaqtyń qaıdan shyqqany týraly» degen tarıhı maqalasynda Naýryz tarıhyn kóshpeli halyqtardyń sonaý «Hıbagı», «Húzaǵı» dep atalǵan zamanǵa deıin aparyp: «Ol kúnde Naý­ryz degen bir jazǵyturym meıramy bolyp, naýryznama qylamyz dep, tamasha qylady eken. Sol kúnin «Ulystyń uly kúni» deıdi eken» dep jazady. Demek, naýryz sózi áýelde qazaq tiline aı aty emes, mereke-meıramnyń aty retinde enip, keıin kóne aı atynyń ornyn basyp ketken. Endeshe naýryz qalaı aıdyń ataýyna ózgerip ketti? Nege biz aqpan aıy men kókek (sáýir) aıynyń ortasyndaǵy úshinshi aı qalaısha naýryz dep ataldy? Mine, bul – búginge deıin túıinshegi sheshilmeı kele jatqan talas­ty taqyryp. Sáýir demekshi, qazaqta buryn sáýir degen aı aty bolmaǵan. Sáýir ataýy Keńes Odaǵy kezinde saıası maqsatta engizilgen, «sáýir bolmaı, táýir bolmas» degen maqal da arabsha aı atyndaǵy sáýirmen baılanysty.

Biz aı attaryn qańtar, aqpan, naýryz, mamyr, maýsym, shilde, tamyz, qyrkúıek, qazan, qarasha, jeltoqsan dep belgilep júrmiz. Alaıda qazaqsha aı attary týraly jazylǵan eńbekterge úńilsek, olardyń keıbirinde naýryz degen aı aty joq. Máselen, «Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde» bir jyldaǵy aı esebi retinde otamaly (maýsym), sarsha, tamyz, qyrkú­ıek, jeldi (qazan), qarasha, toqsan (jeltoqsan), qańtar, aqpan, toqpan (naýryz, eki aǵaıyndy), kókek (sáýir), mamyr dep anyqtama berip, jyl basyn otamalydan bastalady dep kórsetken. Biraq qazaq esepshileriniń kóbi toqpandy amal aty retinde qarastyrady. Tilimizdegi «aqpan soqsa azbaıtyn, toqpan soqsa ólmeıtin», «aqpan-taqpan alty kún, aıazymen jeti kún» degen turaqty tirkester – sonyń mysaly. Degenmen, shynymen de, toqpan amal ataýy emes, aı aty bolýy ábden múmkin. Máselen, qazaqta sary atan – zýza degen amal bar. Maýsymnyń (kóneshe) onynda kirip, on besinde shyǵatyn bul amal jóninde qazaq arasynda «joǵalyp ketken sary atandy izdep shyqqan Zaýza qyz úsip óledi. Aýa raıynyń osy tosyn qubylysyn eske saqtaý úshin qazaq bul amaldy «sary atan – Zaýza» dep atap ketken» degen ańyz bar. Alaıda mundaǵy sary atan men zaýza 12 shoqjuldyzdyń arabsha ataýlaryna negizdelgen parsy kúntizbesindegi aı attary (amal, sáýir, zaýza, saratan, áset, súmbile, mızam, aqyrap, qaýys, jádı, dálý, hut) ekenin kóp eshkim bile bermeıdi. Tipti bizdiń «amal» dep júrgenimizdiń ózi parsysha aı aty bolyp shyǵady. Budan 14 naýryzdaǵy «kórisý kúni» dep atalǵan amal merekesi de parsysha jyl basyn meńzeıtin amal degen aımen qatysty emes pe degen oı keledi. Al «Taýarıh-ı Hamsa Sharqı» (qazaqsha «Shyǵystyń bes tarıhy») da joǵarydaǵy parsysha aı attaryn qazaqsha aı attarymen salystyryp, tómendegideı kórsetken: birdiń aıy – hut (fevral); kókek – amal (mart); mamyr – sáýir (aprel); maýsym – zaý­za (maı); shilde – sary atan (ıýn); tamyz – áset (ıýl); mızam – súmbile (avgýst); qazan – mızan (sentábr); qarasha – aqpan (oktábr); jeltoqsan – qaýys (noıabr); qańtar – jadı (dekabr); úshtiń aıy – dálý (ıanvar). Sondaı-aq mundaǵy birdiń aıy birinshi aıdy, ıaǵnı jyl basyn kórsetedi, birdiń aıynyń 20-synan keıin naýryz meıramy toılanady dep eskertken.

Demek, qazaq halqy aı attaryn belgileýde aı aty, juldyz aty, amal atyn paıdalanǵan. Biraq ýaqyt óte kele bul úsheýi ózara aralasyp, oǵan arab, parsydan kirgen aı, amal attary qosylyp, qazaqtyń aı attary men amal attary úlken ózgeriske ushyraǵan. Bul jóninde Shákárim qajy 1918 jyly «Saryarqa» gazetinde jazǵan «Qazaqsha aı aty nege joq?» degen maqalasynda «Bizdiń aı aty dep júrgenimiz – juldyz aty. Juldyzǵa qoıǵan atty sol kezdegi týǵan aıǵa qoıa salamyz da, aı aty dep uǵynamyz. Sol sebepti keıde «Bul bálen aı» dep talasamyz. Mysaly, dekabr juldyzynyń on besinde týǵan aıdy jartymyz «qańtar», jartymyz «aqpan» deımiz. Meniń oıymsha, bizdiń eski tuqymda (eski túrikte) aı aty bolsa kerek. Biraq ol eski attar ne birjola umytyldy, ne juldyz attaryna aralasyp ketti-aý deımin» dep jazady.
Onyń ústine, qazaq dalasynyń keńdigi, ár óńirdegi qazaqtardyń aı, amal attaryn belgileýde paryqtardyń bolýy sebebinen de qazaqsha aı attary ártúrli atalyp ketti. Máselen, qazaq mádenıetine eleýli eńbek sińirgen ǵalym, etnograf Ábýbákir Dıvaev 19 ǵasyrdyń sońynda Jetisý jerinen jazyp alǵan qazaqsha aı attaryn (retimen): kókek, mamyr, maýsym, sarshatamyz, shilde, súmbile, mızan, qazan, qarasha, jeltoqsan, qańtar, naýryz dep kórsetse, ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Beısenbaı Kenjebaev qazaqsha aı ataýlarynyń 3 túri baryn kórsetipti. Munyń birinshi nusqasy – áz, otjaqpas, kókek, shilde, sarsha, qyrkúıek, mızan, qarasha, qazan, qańtar, aqpan, birdiń aıy. Ekinshi nusqasy – kókek, mamyr, maýsym, shilde, tamyz, mızan, qazan, qarasha, jeltoqsan, qańtar, aqpan, birdiń aıy. Úshinshi nusqa – eki aǵaıyndy, naýryz, kókek, mamyr, maýsym, shilde, tamyz sarsha, qyrkúıek, mızam, qazan, qarasha, jeltoqsan, qańtar. Mine, osylardyń bárin jınaqtasaq, halqymyz 12 aıdy belgileýde 22 túrli aı atyn (odan da kóp bolýy múmkin) qoldanǵanyn baıqaımyz. Al olardyń ishinde jyl basy retinde birde birdiń aıy kórsetilse, endi birde otamaly kórsetilgen. Osyǵan qaraǵanda jáne hakim Abaı jazǵan derekke negizdelgende, naýryz ataýy qazaq halqyna áýelde meıram retinde kelip, keıin aı atynyń ornyn basqany anyq.

Sonymen, qazaqtyń jyl esebi boıynsha qıyndyqqa toly bolǵan tyshqan jylyn shyǵaryp salyp, sıyr jylyn qarsy alyp turmyz. Ár jylǵa ártúrli sıpat bergen qazaq esepshileri sıyr jylynyń «minezin» de ártúrli túsindiredi. Keıbir boljaýshylar «sıyr jyly tarıhta kóbinde aýyrtpalyq, daý-janjal, qıyndyqtarǵa toly bolǵan» dese, astrologtardyń keıbiri «sıyr jyly molshylyq jyly bolady. Qazaq halqy sıyr jylyn jaqsylyqqa balaǵan» degen ýáj aıtady. «Sıyr jyly jańbyrly bolady, astyq bitik shyǵyp, molshylyqqa keneltedi», «sıyr jyly móshke sıyrdaı molshylyqtyń jyly bolady» dep te aıtylady. Al qazir otandastarymyz sıyr jyly týraly ne aıtady degenge kelsek, qazir el ishinde eki túrli pikir aıtylyp júr. Otandastarymyzdyń kóbi ataqty Máshhúr Júsiptiń aıt­qan sózin alǵa tartyp, «kele jatqan jańa jyl Qazaq eline úlken jaqsylyq, kól-kósir molshylyq ákeledi» dep sıyr jylyn jaqsylyqqa balap júr. Alaıda 1937 jylǵy qýǵyn-súrgindi, 1949 jylǵy Semeı ıadrolyq polıgonynyń jarylysy bolǵanyn eske salyp, bul jyldyń da óz qıyndyǵy bar dep qaraıtyndar da bar. Degenmen Qazaqstan tarıhyna úńilip otyrsaq, astany Almatydan Esildiń jaǵasyna kóshirý sheshimi sıyr jyly, ıaǵnı 1997 jyly qabyldansa, kelesi sıyr jylynda (2009) elordada «Qazaq eli» monýmenti, Táýelsizdik saraıy sıaqty aty men zaty saı tanymal nysandar ashylypty. Osyǵan qaraǵanda, sıyr jyly tá­ýelsiz Qazaqstan úshin jaman jyl bolmaǵan.

Árıne, Keńes Odaǵy kezinde toılaýǵa tyıym salynǵan Naýryz merekesi el táýelsizdiginen keıin ár jyly atalyp ótip keledi. Mereke kezinde 5 kún demalys berilip, mańyzdy sharalar uıymdas­tyrylady. Ulttyq rýhty oıatyp, dástúrdi dáripteýde bul óte qajet. Alaıda kúlli túrki halqy neshe myń jyldan beri toılap kele jatqan osy bir ulttyq mereke jańa jyl merekesimen salystyrǵanda jetim qyzdyń toıyndaı ǵana atalyp ótetini jasyryn emes. Ár jyly jeltoqsan aıynan bastap alyp shyr­shalar ornatyp, qalany álem-jálem túske bólep, qaǵaz oqtar atyp, aqshanyń betine qaramaıtyn ákimdikter naýryzdy jeńil-jelpi ǵana atap ótedi. Kerisinshe, qarapaıym halyq kóp kójesin jasap, ártúrli sharalar ótkizip, merekeniń sánin keltirip jatady. Máselen, kórshi el Qytaı da jańa jyldy eki ret qarsy alady. Biraq olar qańtardyń biri toılanatyn jańa jyldy ózderiniń ulttyq kúntizbesi boıynsha jyl basy sanalatyn «shaǵan», ıaǵnı kóktem merekesinen eshqashan artyq qoıǵan emes. Bılik te, qarapaıym halyq ta jańa jyldy bylaısha atap ótedi de, «shaǵanyn» ulttyq mereke retinde asa dabyraly toılaıdy. Bizdiń elde de osyndaı dástúr qalyptassa ıgi edi.

Qalıakbar ÚSEMHANULY

"Astana aqshamynan" alyndy

6alash usynady