Jýrnalısıkanyń eń keremet jeri – erekshe adamdarmen dıdarlasyp, áńgimesin tyńdaýdyń sáti túsetindigi. Bile-bilgenge – bul qazaqtyń syıly quda kútkeninen de zor sharýa, kádimgideı daıyndyqty qajet etedi. Aldymen baratyn adamyńa qyzyǵýshylyq-qurmetiń bolýy shart. Onyń jazǵan eńbeginen, qyzmetinen, ómir jolynan beıhabar bolsań, beker áýre bolmaı-aq qoı. Óıttiń eken, búkil jýrnalıs atyna kir keltirgeniń. Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń jáne «Qurmet belgisi», «Parasat», «Barys» (II dárejeli) ordenderiniń ıegeri, aqyn Marfýǵa Aıthojamen suhbat alýǵa bararda da eptep tolqyǵanymyz ras. Óıtkeni Marfýǵa apaı – taǵdyrly aqyn. Keńes ókimeti kelgende atasy Aıthoja bı ıtjekkenge aıdalyp, sol zamannyń kózi ashyq, ıntellıgensıasy sanalatyn ákesi Ǵalı qýǵynǵa ushyrap, aqyry bas saýǵalap Qytaı asyp, taǵdyr jazýymen aqyn Marfýǵa
Aıthoja Shyńjań ólkesinde Qulja qalasynda dúnıege keledi. Ataqty «Bir ýys topyraq» óleńinde saǵynyshtyń zary bar. Týyp ósken eli men jerin eljireı súıgen sezimtal júrek lúpili bar. Ataqonysqa qaıta oralǵanda ákesiniń Eshkiólmes atyrabynyń topyraǵyn qushyp jylaǵanyn kórip tolqyǵan aqyn júrektiń tebirenisi bar.
Eshkimde joq dúnıe
Marfýǵa apaı Abaıdyń 1951 jyly «Qazaq eli» jýrnaly redaksıasynda tóte jazýmen basylǵan kitabyn kórsetti. Bul kitap aqynnyń boıtumaryndaı. «Bul – eshkimde joq dúnıe, tipti mýzeılerden de kórmedim. Ákem Qytaıda júrgende Qasymnyń, Syrbaıdyń, Saıynnyń kitabyn, Márıam apaı shyǵarǵan «Qazaqstan áıelderi» jýrnalyn alǵyzatyn. Pýshkınniń kitabyn da ákeldi, ol da arabsha boldy. Sonda menimen qatarlas qyz-jigitter sol kitaptardy surap alyp oqıtyn. Keıin Qazaqstanǵa, odan Máskeýge oqýǵa ketkende ózimmen birge alyp ketken edim, kitaptar mende osylaı saqtaldy» deıdi aqyn. Ózi áli kúnge tóte jazýmen jazatyn adam Abaıdyń óleńderinen, qara sózderinen úzindi oqyp berdi. Kitapty qolymyzǵa alǵanda nazarymyzdy aýdarǵany – ishindegi kóne fotosýretter boldy. Semeı qalasynda Abaı oqyǵan medrese, Abaıdyń óleń jazyp otyrǵan fotosýreti, Ábdirahman, Maǵaýıanyń fotosýreti, Abaıdyń Jıdebaıdaǵy qystaýynyń fotosýreti. Marfýǵa aqyn bul kitapty kóziniń qarashyǵyndaı saqtap keledi.
Kóńilge ystyq sýretter
Aqyn eski fotosýretke eljireı qaraıdy. Osy sýretke qarap otyryp saǵynyshyn basatyndaı. Al aıtqan áńgimesin tarıh, ulttyń basynan ótken qıyn-qystaý kezeńderi týraly baıan dersiń. Aqyn ertedegi sýretti aıalaı ustap túsindirip otyr. «Bul 1952 jyly ákem Qytaıdan Bıjamal degen qaryndasyna jibergen sýret eken. Meniń 80 jyldyǵymda sonyń uly ákelip syılady. Ákemniń budan basqa anda-munda bolǵan sýretteri joǵalyp ketti, ne kórmedi deısiń olar, bu jaqta «halyq jaýy» dep orys túrmesinde boldy, odan qashyp Qytaı asqanda zıalylardy ustap, qandy túrmege jatty. Ákem Aqsýdaǵy İlıas Jansúgirov atyndaǵy mekteptiń alǵashqy muǵalimderiniń biri edi. Myna sýrette Qytaı túrmesinen shyǵyp, úsh aımaqtyń soǵysyna qatysqan kezde neshe túrli ordender alyp kelgen eken, men ol kezde Máskeýge oqýǵa ketip qalǵam, joǵalady degen oıym joq qoı. Sheshemniń de kórmegen beıneti joq. Mynaý aǵam Shaıahmet, ákemniń tuńǵysh uly, biraq ózderiniń uly dep aıtpaıtyn, Aıthoja qajy atamyz baýyryna salyp alǵan, Shaıahmet aǵamnyń kelinshegi Sapar da bosanyp, óziniń qyzy men meni qatar emizedi. Sonda ázız jeńgem: «Men áli jaspyn ǵoı, taǵy da bala kóteremin. Ata-enemniń myna ólip-talyp kórgen jalǵyz qyzdary ashtan ólip qalmasyn» dep kókiregin maǵan kóbirek emizedi eken. Sóıtip júrgende óz qyzy shetinep ketedi. Keıin osy jaıdy estigende qatty tolqyp-tebirendim. Ol bala qaıtys bolyp ketti, sol balanyń atymen Marfýǵa bolyp kettim. Negizi, meniń shyn atym – Marýa, qajy atam Mekkege barǵanda «Marýa degen taý bar, qyz bala ómirge kelse, atyn Marýa qoıyńdar» depti. Bıiktik, kóterińki shyń degen maǵyna eken. Ol syrdy ózimiz ǵana bilemiz. Aǵam naǵashylarymyzǵa tartqan, kózi tostaǵandaı, qasy qap-qara, men ákeme «nege apam sıaqty sulý emespin?» degende ákem maǵan: «sen Aıthoja qajy atańnyń aýzynan túsip qalǵandaısyń, Aıthoja atań sıaqty sheshen, aqyn bolasyń» deıtin. Bizdiń tuqym jyrǵa, mýzykaǵa áýes edi, qajy atam Aıthoja – 13 jasynan bılik aıtyp, sheshen, sýyryp salma aqyn bolǵan kisi. Bıler sheshe almaǵan daý bolsa, soǵan aıtqyzady eken. Sonda qajy atam tóbeniń basyna shyǵyp, bir túp jýsanǵa tizerlep otyryp bılik aıtady eken. Halyqqa syıly bolǵan adam. Janbotanyń kishi qyzy Názik 4-synypta oqyp júrgende «Mine, Aıthoja atamnyń sheshendik sózderi» dep oqýlyqqa shyqqanyn alyp keldi. «Jar basyna úı tikpe, jar qulasa úı keter, ala bolsa aǵaıyn, rýly elden kúı keter» dep keletin joldary bar. Keńes ókimeti ornaǵanda qajy atamdy «bul qajyǵa barǵan, bı bolǵan, baı bolǵan» dep qol-aıaǵyn kisendep, saqalyn jelbiretip ıtjekkenge aıdaıdy. Ákemniń inisi Sháımerden «aǵa» dep artynan júgirgende ony atyp jiberedi».
Kórinýshi eń kózime bıik bolyp,Qaıǵydan, áke, sonda alasardyń…
«Ákemdi 1933 jyly ustaǵan, «Japonıaǵa aqparat berip jatqan jerinen ustadyq» delingen ol týraly ortalyq arhıvtegi qujatta. «Qapal ýezinen sońǵy ret aıdap kelgen 82 adamnyń ishindegi eń qaýiptisi, eń bilimdi oqymystysy – Ǵalı Aıthojın» deıdi sonda. Óıtkeni ol arabsha, oryssha oqyǵan, óte saýatty, bilimdi bolypty. Basqalarynyń kóbi qyzylmaı bolyp jol-jónekeı ólip ketedi, ákemdi birinshi Almatyǵa Múttaıym baǵyna aıdap ákeledi, ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń jynys orman, tereń or qazdyryp, ólmeı qalǵan adamdardyń barlyǵyn sol ordyń ishine tastap, betin tormen jaýyp, tóńireginde myltyqtarynyń ústinde temir istigi bar soldattar tań atqansha aınalyp júredi eken, kim tyrp etip qozǵalsa aıamaı túıreıdi. Tańerteń jumysqa apararda ishine basqysh salyp, shyǵaryp alady. Ákem sol jerden ózine qujat jasap alyp qashqan ǵoı. Onyń tarıhy uzaq. Taý asyp, tas basyp ákem túrmeden qashady. Taldyqorǵannyń Búrkitti Baıanjúrek taýynyń arǵy jaǵynda Qora degen úlken taý bar. Sol Qora taýynyń túbinen Tekeli ózeni aǵyp jatady, bul ózi – tabıǵaty óte sulý jer. İlıas, aqyn Sara, Ǵalı Ormanov jyrlaıtyn Aqsý ózeni sol taýdan qaq bólinip, bir jaǵy Qytaıǵa, biri tómen qaraı aǵady. Ákem sol Qora taýyna baryp úńgirge tyǵylyp jatady, eki aıdaı ótkende aýyldaǵy «belsendiler» «Ǵalı Aıthojın qashyp kelip tyǵylyp jatyr» dep habar beredi. Ákeme tamaq tasyp júrgen nemere inisi: «aǵa, qashpasańyz bolmaıdy, sizdi ustaıdy» deıdi. Sol kezde ákem oǵan: «úıden balalardyń tabylǵan sýretterin ákelip bershi» dep ótinish aıtady. Mynaý – sol tabylǵan eki sýret. Sony tósqaltasyna salyp Qytaıǵa qashqan. Birneshe adam ákemmen qashady, taý basynda úlken jaryq bar eken, kóp adamdar arǵy jaǵyna óte almaı, sol taýdyń jaryǵyna attarymen túsip ketedi, ákem ótedi. Ákemniń sol jaqqa barǵan kezdegi sýreti – mynaý, ózi qyr muryndy, mańdaıy kereqarys appaq kisi bolatyn».
Kóńilim shalqar bolyp shattanýshy em,Mańdaıymnan bir sıpap qoıǵanda anam…
«Sheshem balalarynyń bári ashtan ólip, ákemniń sheshesin de jerlep, qolynda jalǵyz 10-12 jastaǵy bala Shaıahmet qalady. Úsh jasymnan ashamaıǵa tańyp, atqa mingizip, 20 jasqa deıin attyń ústinde júrgen adammyn. Apam meni kótererde tús kóredi, túsinde aspan qaq aıyrylyp, saǵat túsip kele jatady, sol kezde omyraýyn ashyp, saǵatty qoınyna túsirip alady. Sonda «bul bala el ardaqtaıtyn eldiń balasy bolar» dep yrym etipti. Osy jaqtan ótken adamdar ákemdi panalap, sol kisiniń qol astynda jumys istep, bir aýylda bolǵan. Sol aýylda men dúnıege kelgen ekenmin. Men týatyn jyly tyshqan qalyń bolyp, uıqysy qalyń áıelderdiń balalarynyń murnyn, qulaǵyn tyshqan jep ketetin qıyn kez eken, sonda meni ózderi otyrǵan qazaq úıdiń jelbaýyna asyp, tań atqansha kezek-kezek terbetip otyrady eken, kishkentaı kezimnen appaq kıindirip ósirgen. Sheshemniń daýysy keremet bolatyn, óziniń ólip ketken balalaryn, ata-anasyn, baýyrlaryn, qajy atamdy qosyp án aıtady eken. Elge, súıgen jarǵa saǵynyshyn qosyp, balalaryn joqtap otyryp besigimdi terbetedi eken, óleń maǵan anamnyń ishki zary, muńy, saǵynyshy, qaıǵysy, qasireti arqyly kelgen dúnıe dep oılaımyn. Meniń ata-anamnyń kórmegeni joq, anam júrekten 1957 jyly qaıtys bolyp ketti, jaz aıynda Saıram kóldiń jaǵasyndaǵy qystaýǵa jerledi, men anamnyń qaıtys bolǵanyn kóre almadym, gımnazıada muǵalim bolyp júrgen kezim. Quljadan kelgenshe jerlep qoıypty. Qabiriniń basynda uzaq otyryp turǵan kezimde samaıym túgel aǵaryp ketti. «Anashymdy japqan kezde tas qabir, Jıyrmada túsken qyraý shashqa bul. Sodan beri ótti ómir, aqty sý, kezdestirdim jandardy da tasbaýyr» degen óleńdi sonda jazǵam».
Quzdarynan jóńkilgen daýyl-kóshkin,Men tákappar Talqynyń taýynda óstim…
«Ákemniń Qorǵastan Úrimshige deıingi tasjoldy salýǵa tikeleı qatysy bar. Biz Qulja qalasynda bolǵanda, ákem jol qurylysynda jumys istedi. Birneshe jyl buryn qytaılar jańa jol saldy, buryn asqaq bıik Talqytaýynyń arasynan ótetin, ol jerden kólik te, arba da júre almaıtyn bolǵandyqtan qytaılar taýdy tesip, jańa jol saldy. Keıin barǵanda eki memlekettiń kelisimi boıynsha men týraly «Jyr-júrek» degen fılm túsirdi. Sonda taýdy tesken jańa jolmen óttik. Mamyrdyń 20-24 aralyǵy bolatyn, Táńir taýynyń basynda qar jatyr, Saıram kóli de burynǵysynan molaıypty.
Kishkentaı kúnimde Saıramnyń jaǵasynda aqqýlarmen oınaıtyn kórinemin. Aqqýlar ushyp ketkenshe úıge kirgize almaıdy eken. Aqqýdyń kıesi, qasıeti juqsyn dep tilek tileıdi eken. Keıin úsh aımaq kóterilisi bolmaı turǵan kezde İle, Altaı, Tarbaǵataı qazaqqa tımeı, Qytaıǵa ótip ketken ǵoı. Qulja dep ataıtyn sebebi quljalar aǵylyp júredi eken ǵoı. Meniń jas kezimde adamdar at-shanamen baryp, kómirdi jerdiń asty emes, ústinen opyryp-opyryp alyp keletin, ol kómir aǵash sekildi janatyn. Al mynaý saqınanyń kózindegideı asyl tas meniń týǵan jerimnen shyǵady eken, keıin sonyń bárin ıemdenip, ishki jaqqa alyp ketti ǵoı».
Shyńynan Alataýdyń shyǵandap bir,Qyran da jez qanatyn qaqty tynbaı
Qyzdar gımnazıasynda sabaq berip júrgen jerinen Marfýǵa Ǵalıqyzyn «bul – baıdyń qyzy» dep, túkpirdegi Kúnes degen aýylǵa eki qazaq, bir uıǵyrdy jiberedi, uıǵyrdyń áıeli syrtynan baqylap júretin tyńshy eken, «muny qaıtarmaý kerek, osy jaqqa qaldyrý kerek» dep hat jazady eken. Ákesi Úrimshide júrgen kezde taǵy da qytaılar kámpeskelep, ákesiniń malyn, jerin, ákesi minetin pıkap-qara arǵymaqty, Marfýǵa aqynǵa tıesili Bórtejorǵany tartyp alady. Keıin sol jaqqa barǵanda dúnıeni qaıtarý týraly áńgime bolady, sonda Marfýǵa aqyn: «kimnen qalmaǵan dúnıe bul, atamnan qalǵan mura – aqyndyq pen sheshendik óner, ákemnen qalǵan kitap, bilim bar, meniń baılyǵym – óleń-jyrym, men týǵan jerimdi kóreıin, ólgennen qalǵan el-jurtty, qatarlastardy kóreıin dep keldim» depti. Sol birinshi ret barǵanda sheshesiniń qabiri basynda kózinen jas, júreginen jyr sorǵalap, «Japyraq silkingen kesh» degen kitaby bir aıdyń ishinde jazyldy. Kitap Qytaıda 1990 jyly Ulttar baspasynda «Saǵynysh sazy» degen atpen arabsha shyǵyp ketti, bul jaqta 1992 jyly shyqty.
«Ákem marqum «men bara almasam da, biz jete almasaq ta, sen barasyń bizdiń týǵan jerge, atajurtyńa sen barasyń» deıtin. Biz 1958 jyly Qazaqstanǵa keldik, kókiregi oıaý, halyqqa qadirli adam bolǵan ákem jan-jaqty aralap júrip, 1500 úıdi Taldyqorǵannyń Qapal aýdany, Abaı kolhozyna kóshirip alyp keldi. Biz kelgende ol jerde úı de, kúı de joq edi. Bizge shopannyń úıin bosatyp berdi, qıyndyq kórmedik. Kolhoz bastyǵy Týshkenov degen kisi bir qoly sholaq, halyqqa janashyr, eńbekqor, uıymdastyrǵysh adam bolatyn, Abaı kolhozy keremet dúrildep ketti. Birinshi ret Mádenıet úıi salyndy. Men kelgende bos júrmeıin dep jastardy jınap aldym. Ákem de, sheshem de asqan sheber bolǵandyqtan, segiz jasymnan kımeshektiń jaǵyn oqalap, 12 jasymda jaǵasy men jeńin qondyrýdy úıretip, syrt kıimdi tiktirgen ǵoı. Qansha ázdektep, erkeletip ósirse de, mýzykadan saýatymdy ashyp, is tigýdi úıretkenniń paıdasyn keıin kórdim. Almatydan matasyn alyp, shıfon, torǵynnan qyzdarǵa kóılek-qamzoldar tiktirip, traktorıst jigitterdiń ishinde garmon tartatyndary bar, ansámbl uıymdastyryp, án aıtqyzyp, bı bıletip, kolhozdyń aýdan boıynsha 1-orynǵa shyǵýyna úles qostyq. Biraq 1959 jyly Almatyǵa ketip, sol qalǵannan mol qaldym» dep syryn shertedi aqyn.
Óleń izdep kelippin osy óńirge…
Aqyn óleńge ishteı úlken daıyndyqpen kelgendikten, úlken aǵalary Qaınekeı Jarmaǵambetov, Qýandyq Shańǵytbaev, Ǵalı Ormanov, Muhamedjan Qarataev, Taıyr Jarokov, Ǵafý Qaıyrbekov, Tumanbaı Moldaǵalıev, Shámil Muhamedjanov jas aqyndy iltıpatpen qarsy alady. «Bulardyń ishinde jasy Qaırat Jumaǵalıev edi. Men de sol ortaǵa keldim. Osy ortaǵa kelý meniń armanym edi» dep eske aldy bir sát.
Aqynnyń alǵashqy kitaby – «Balquraq» 1962 jyly jaryq kórdi. Odan keıin otyzdan astam kitaby shyqty. Máskeýden tórt kitaby shyǵyp, shetel tilderine aýdarylǵan. Basqa respýblıkalarda jaryq kórgenderi qanshama. Biraq shetelge shaqyratyn poezıa kúnderine bara almaǵan. «Bul Aıthoja degen – qytaıdyń tyńshysy» degen aryzdar osylaı aqynnyń adymyn tusaǵan. Máskeýden oqý bitirip kelgende de jumyssyz otyryp qalǵan kezderi kóp bolǵan. Tórt qabyrǵaǵa qamalyp otyryp kóp óleń jazǵan. Sol shaqtarda «Kóńil dymqyl, kún kózine qurǵatyp, Kóz jasymdy aq bulttarǵa súrtemin» degen joldar oqyrmandy selt etkizgen edi.
Tumanbaı aqyn Marfýǵa apaıdyń 60 jyldyǵynda «Marfýǵa – saǵynyshtyń aqyny, eshkim saǵynyshty Marfýǵadaı órnegine keltirip jazǵan emes» dep baǵa bergen.
– Áıel aqyndardan kimmen jaqynyraq aralastyńyz? Kitabyńyzda Márıam Hakimjanova apaımen túsken sýretińiz bar eken…
– Almatydan eń úlken dosym, syrlasym, muńdasym, asa qurmetti adamym Gúlnar apamyz boldy. Mirjaqyp Dýlatovtyń qyzy – ómir kórgen, dúnıege sırek keletin adam. Ákesiniń kitaptarynyń arabsha jazylǵan jerin lýpamen qarap otyrady, kózi jetpegen jerin maǵan aıtady. Biz Fýrmanov kóshesinde, ol kisi Tólebaev kóshesinde turdy. Men ol kisiden kóp dúnıe úırendim. Anam sıaqty, ustazym sıaqty edi. Úlken aqyndardy shaqyrǵanda meni qaldyrmaıtyn. Solardy estisin, tyńdasyn, ónege alsyn deıtin. Aqyndardan Márıam apaımen jaqyn aralastym, ol kisi – taǵdyr taýqymetin kóp tartqan adam, Márıam apama arnaǵan óleńderim óte kóp. Aqtarylyp otyryp sóıleıtin, mańǵaz minezdi, oıly adam edi. Parasaty mol-tuǵyn, shyqqan tegi de, aralasqan adamdary da erekshe, ulaǵatty adam bolatyn. Sondyqtan men ol kisini aqyn retinde de, anam retinde de jaqsy kórip syıladym.
– Siz áli de jyr jazasyz. Jańa kitap shyǵarmaq oıyńyz bar eken…
– Meniń baqytsyz kúnderim maǵan baqytty sezindirdi. Jaqsy óleń ishtegi muńnan, qaıǵy-qasiretten, sherden týady, ómirinde zary joq adamdar keremet qudiretti óleń jaza alady dep aıta almaımyn. Maǵan Abaı óleńderiniń kóp áseri boldy. Óleńdi týǵan jerime, elime arnap jazdym. Jas ulǵaıǵan saıyn jas keziń elestep, kókeıińe uıalaı beredi eken, kindik qanyń tamǵan jer men el kóz aldyńnan ketpeıdi eken.
P.S: Aqyn «Kıik sezim» degen kitabyn daıyndap jatyr eken. Munda atajurtyna arnalǵan jyrlar, sońǵy on úsh jyldan beri jazylǵan óleńderi qamtylǵan. 15 baspa tabaqtaı bolady. Óziniń aıtýynsha, «Kúnderdiń kúnderinde ushyp ketsem, Tasyńda buzylmaıtyn uıam qalar» degen joldary ǵana «Qazaq ádebıetine» jarıalanypty. Halqyma aıtam degen syrynyń bári de osy kitaptyń ishinde bolmaq. Abaıǵa arnalǵan jańa óleńder de bar. «Armanym – ata-babalaryma arnaǵan estelik kitabymdy jazyp ketý, kúndiz-túni sony oılaımyn» deıdi jyr aqqýy atanǵan apamyz. Jasy ulǵaısa da qolynan qalamy túspeı, óleń jazyp kele jatqan sezimtal da sergek aqynǵa qajyr, qalamyna qýat tilep qoshtastyq.
Jadyra Shamuratova
Astana aqshamynan alyndy
