Kenesary Han men balasy Syzdyq Sultan týraly derek Osman muraǵatynan kezdesýi bek múmkin. Buǵan eshqandaı da shúbáńiz bolmasyn.
Birinshi súgiret, Osman elinde jaryq kórgen "Basırat" (basîret) atty gazet.
/Birinshi súgiret/
Ekinshi jáne úshinshi súgiret, Osman memleketinde jaryq kórgen "Ýaqyt" atty gazet.
/Ekinshi súgiret/
/Úshinshi súgiret/
Tórtinshi súgiret, Osman sultany Ábdúlázızdiń Qashqarıaǵa kómekke jibergen áskerı qarý-jaraq, oq-dárisinen bir parsha kórinis.
/Tórtinshi súgiret/
Kenesary men Syzdyq Sultan týraly Osman derekteri shyny kerek áli tolyq zerttelgen joq. Han Kenesarynyń ult-azattyq kóterilisin Qazaqstan aımaqtarymen shektep bólip qaraý eń úlken qatelik sanalady. Han Kene men Shyǵys Túrkistandaǵy qazaq, uıǵyr, duńǵan kóterilisteri arasyndaǵy saıası, áskerı qatynastar týraly derek te qytaı muraǵatynda kómýli jatyr. Onda Sháýeshek, Qulja jáne Úrimji qalalaryndaǵy qazaqtardyń Han Kenemen jáne keıingi Syzdyq Sultanmen jasasqan qupıa hattary saqtaýly. Osy tusta Osman memleketiniń syrtqy qupıa barlaý qyzmeti Sın úkimetine qarsy ult-azattyq kóterilis uıymdastyrǵan musylmandar týraly raport daıyndady. Onda Qulja, Sháýeshek, Úrimji jáne Qashqarıa musylmandary týraly hattamalar toptalǵan. Hattamanyń kelesi býmasy Hıva, Býhara jáne Qoqan handyqtarynyń Reseı saıasaty men otaryna baılanysty jınaqtalǵan. Han Kenesarynyń aty men is-qımyldary sonda tolyqtaı kezdesedi.
Keıin Kenesary óz áskerı is-qımylyn Shyǵys Túrkistan betterinde jalǵastyrýdy da kózdedi. Óıtkeni, İshki qytaıda Sın úkimetine qarsy kóterilister art-artynan týylyp, manjýrlardyń Qulja men Úrimjidegi qazaq, duńǵan jáne uıǵyrlar kóterilisin basyp janshýǵa kúshi dármensiz qalǵan edi. Osydan soń manjýrlardyń Qulja (Kúre) arqyly tutas ortalyq azıaǵa saıası ekspansıa júrgizý jobasy tas-talqan boldy. Qulja men Úrimjidegi ult-azattyq kóterilis Han Kenesary úshin jaqsy oraı boldy. Han Kene endi Táńir taý men Altaı arasyndaǵy qazaq jerin artqy baza retinde qoldanýdy kózdedi. Bul alqap atasy Abylaı kezinen beri handar aýzynan túspegen kúnshyǵys jaıly aýmaq-ty. Atasy Abylaıǵa aıbar shekken Sın úkimeti qazir qaýqarsyz, kóterilis kún sanap órship keledi. Biraq Kenesary bul armanyna jetpedi, maqsaty Alataýdan asa almady...
Han Kenesary ólgen kezde Syzdyq Sultan toqym qaǵar jasta boldy. Oryndalmaǵan saıası armandy Syzdyq sultan atqardy. Ol ishki qytaıdaǵy manjýr bıligine qarsy "Taıpın tıan go" bulǵaǵyn sátti paıdalana otyryp, Úrimji men Qulja jáne Sháýeshek qalalaryndaǵy qazaq kóterilisine bolysty jáne qysqa ýaqyt ishinde saıası tulǵa retinde tanyldy.
Dál osy tustaǵy áskerı oqıǵalar Ystanbulda jaryq kórgen "Basırat" pen "Ýaqyt" gazetterinde kóp jazyldy. (súgiretter gazettiń keıingi nusqalary). Ol gazetter Qashqarıa men Jońǵarıa týraly aptalyq aqparattyq saraptama jasap turdy. Gazet tipti ol jaqtan kelgen elshilerdiń Sultan Ábdúlázızben saraıdaǵy jolyǵýyn da aptalyq eń mańyzdy jańalyq retinde berip otyrdy. Sultan Ábdúlázız áskerı qarý-jaraq pen oq-dári jáne sonymen birge áskerı soǵys mamany men áskerı tehnolog kadrlaryn jerorta, qyzyl teńizden kesip ótip parsy shyǵanaǵy arqyly úndi muhıtyna odan bombaıǵa deıin jetkizgen. Bombaıdan Qashqarıaǵa deıin Ystanbuldaǵy Aǵylshyn dıplomattaryna qolqa salyp júrip Qaraqurym taýynan atkólik aman asyrǵan. "Basırat" pen "Ýaqyt" gazetiniń 1971-1972 jylǵy kóne nusqalarynda osy týraly aıtylady (keme bastapta sveıish kanaly mańynda qaırańdap kóp turyp qalǵan, keıin túrik sultany kemeni óńdep qaıta jibergen).
Syzdyq Sultan Qulja, Sháýeshek jáne Úrimji qalalarynda belsendi áskerı qımyl júrgizgen kezinde Altaıdaǵy Kógedaı ordasy Abaq Kereı bıligi men Qashqarıadaǵy Iaqup Bek Han arasynda bizge áli beımálim dıplomatıalyq qatynastar júrip jatty.
Uzyn sózdiń qysqasy, bul kezeńge baılanysty ǵylmı aınalymǵa túspeı qalǵan tyń derekter Osman muraǵatynda shań basyp jatyr. Sol derekterdi ontologıalyq taldaýdan ótkizip, adal jolmen ashsa bilsek (burmalaýsyz) Han Kenesary men Syzdyq Sultan týraly bizge beımálim tyń derekter kóptep kezdeseri anyq.
Sultan Ábdúlázızden soń bılikke kelgen Sultan Ekinshi Ábdúlqamıttyń Ystanbulda qupıa quryltaı ótkizip Shyǵys Túrkistannan qazaq ókilderin úlken qurmet jáne uly senimmen shaqyrýy tegin emes. Tarıh sahnasynda olar "qajyǵa barǵan qazaqtar" degen atpen ǵana saqtaldy, al shyn máninde qajylyq sapardy syltaý qyla otyryp, sulttannyń arnaıy qupıa quryltaıyna bara jatqanyn qaıdan bilsin...
Eldes Orda
12.06.2020
6alash usynady
